قبل از پرداختن به اصل بحث ، مناسب است دو واژه فرهنگ و عاشورا را بهتر بشناسيم .
فرهنگ در لغت به معناي دانش ، علم و معرفت و در اصطلاح به مجموعه ي آداب و رسوم (1) اطلاق مي گردد .
عاشورا با (الف مقصوره) و عاشوراء با (الف ممدوده) را روز دهم و و گاهى الف بعد از عين حذف مىگردد و «عشورا» تلفظ مىشود (2)
صاحب مجمعالبحرين در اينباره گفته است: «عاشورا يك نام اسلامى است و آن روز دهم محرم است
بنابراين با توجه به معناي ارائه شده ، فرهنگ عاشورا به مجموعه ي اعتقادات و باورها و آداب و رسومي که به حوزه ي عاشورا و کربلا اختصاص دارد اشاره مي نمايد.
عاشورا، قبل از قيام مقدس حسينى(ع)، نام يك روز بود; اما امروز ديگر عاشورا نام يك مقطع زمانى نيست، نام يك فرهنگ است. عاشورا امروز ديگر يك حادثه نيست، بلکه يك مكتب فكرى و يك نظام سياسى و يك مجموعه فكرى، فرهنگى، اخلاقى، سياسى و جهادى است. برگزارى مراسم عاشورا، در ميان انديشمندان، هرگز يك عادت نبوده و نيست. احياى عاشورا در فرهنگ تشيع يك عبادت بزرگ اجتماعى، يك مانور عظيم الهى - سياسى و حركتى حساب شده در جهت نمايش ولايت و برائت امت اسلامى است. عاشوراى حسينى «سيستم دفاعى اسلام ناب محمدى»(ص) در طول قرون و اعصار و درخشانترين نمونه معروفگرايى و منكرستيزى در پهنه زمان و زمين است. عاشوراى حسينى بلندترين فرياد بشريت مظلوم در برابر سپاه ابليس و استكبار جهانى و قله عشق و عرفان انسان نسبتبه مقام اقدس ربوبى است
با توجه به فرهنگ بودن و رسوخ احياي عاشورا و نهضت حسيني در انديشه ي شيعيان ، جهت بزرگداشت اين شعار ديني ، آداب خاصي وجود دارد که به نمونه هايي از آن اشاره مي گردد .
1- سياهپوشي :
از نظر فقهي پوشيدن لباس سياه مکروه است ولي در عزاداري امام حسين (عليه السلام ) وائمه معصومين (عليهم السلام ) استثناء شده است زيرا اين کار نشانه حزن و اندوه و نمودار شعائر و حماسه ها است .
2- تسليت گويي :
اصل تسليت گفتن در شرايط مصيبت و اندوهي که بر کسي وارد شده در اسلام مستحب است. و در سيره عملي پيامبر (ص) و ائمه معصومين (ع) نيز وارد شده است که ضمن تعزيت ، به بردن غذا به منزل متوفي نيز امر مي فرمودند .حضرت علي (ع) مي فرمايد : رسول خدا (ص) هرگاه تسلي مي داد مي فرمود : خداوند مزدتان دهد و شما را مشمول رحمت خويش گرداند (3) امام باقر (ع) در سوگ امام حسين (ع) مي فرمايد : به يکديگر تسليت بگوييد و بگوييد که خداوند اجر ما را به سبب مصيبتي که از حسين (ع) به ما رسيده بزرگ گرداند و ما و شما را از کساني قرار دهد که در کنار ولي دم او ، امام مهدي (عج ) از خاندان محمد (ص) به خونخواهي او بر مي خيزند (4)
3 - گريستن :
از ديگر آداب بزرگداشت عظمت عاشورا ، گريستن بر امام حسين (ع) و اصحاب اوست ، و در اين خصوص روايات زيادي در جوامع روايي ما وجود دارد .
امام سجاد (ع) مي فرمايد : هر مؤمني که چشمانش براي کشته شدن حسين (ع) گريان شود بطوري که اشک بر گونه هايش سرازير گردد ، خداوند به سبب آن ، او را در غرفه هاي بهشتي جاي دهد که روزگاران درازي را در آن بسر برد.(5)
امام علي (ع) هم چنين مي فرمايد : در روز قيامت همه ي چشمها گريانند و هيچ چشمي خواب ندارد مگر آن چشمي که خداوند آن را به کرامت خود اختصاص داده و براي هتک حرمت حسين (ع) و خاندان محمد گريسته باشد .(6)
4- زيارت مرقد مطهر امام حسين (ع) :
در روايات متعدد از زائرين قبر حضرت ، تمجيد شده است . چنانکه از امام صادق (ع) منقول است که ايشان در مناجات خود بعد از نماز مي فرمود : اي کسي که ما را به کرامت خود ويژه گردانيدي و به ما وعده ي شفاعت دادي ، من و برادران من و زائران قبر پدرم حسين (ع) را بيامرز . بار خدايا ، دشمنان ما از رفتن اينان به زيارت خرده گرفتند اما اين خرده گيريها ، علي رغم ميل دشمنان ، آنان را از برخاستن و آمدن سوي ما بازنداشت . پس اين چهره هاي آفتاب سوخته را واين گونه هايي را که بر قبر پدرم ابي عبد الله بر خاک ماليده مي شود و اين چشمهايي را که از سر دلسوزي براي ما اشکهايشان سرازير مي گردد و اين دلهايي را که در غم مصيبت ما بي تاب و سوزان است و اين ناله ها و شيونهايي را که براي ما مي شود مشمول رحمت خويش بفرما . بار خدايا . من اين جانها و اين پيکرها را به تو مي سپارم تا در آن روز تشنگي از حوض ( کوثر ) سيرابشان کني .(7)
امام رضا (ع) فرمود : کسي که قبر امام حسين (ع) را با شناخت حق او زيارت کند خداوند حتماً گناهان قبلي و بعدي او را مي آمرزد .(8)
5- برگزاري مجالس عزاداري :
امام صادق (عليه السلام) مي فرمايد : مجلس گرفتن شما را من دوست مي دارم . در مجالس خود « امر ما را » زنده بداريد . خداوند رحمت کند کسي که امر ما را زنده بدارد.(9)
امام رضا (ع) نيز فرمودند : هرکه روز عاشورا را روز سوگواري و اندوه و گريه اش باشد ، خداوند عز و جل روز قيامت را روز شادي و سرور او قرار دهد .(10)
سزاوار است که در اين روز از لذتها و خوشيها اجتناب شود و با حفظ شئونات عزاداري مراسم سوگواري اقامه گردد.
امام صادق (ع) چنين مي فرمايد : در روز عاشورا از کارهاي لذتبخش دوري شود و آداب و سنن سوگواري بر پا گردد و تا زوال خورشيد از خوردن و آشاميدن خودداري شود و بعد از آن همان غذايي خورده شود که سوگواران مي خورند.(11)
6- رعايت اخلاص:
عزاداري را بخاطر رسم و عادت انجام نداده و سعى كنيم اين كارها را با نيتى خالص و براى رضاى خدا انجام داده و در خلوص خود نيز صادق باشيم. زيرا كار كوچكى كه با نيت خالصانه و صادقانه همراه باشد بهتر از كارهاى زيادى است كه خلوص و صداقت در آن نباشد . امام علي (ع) مي فرمايد : اخلاص عاليترين هدف است .(12) امام صادق (ع) نيز مي فرمايد : بنده بايد در تمام حرکات و سکنات خود نيت خالص داشته باشد ، زيرا اگر چنين نباشد غافل است .(13)
7- تعطيلي کار در روز عاشورا :
کار و کسب درآمد حلال براي خانواده در اسلام از اهميت فوق العاده اي برخوردار است و حتي در اقوال و افعال معصومين (ع) مي توان به اهتمام آنان به اين مقوله پي برد . اما درچند مورد توصيه به ترک کار شده و از مسلمانان دعوت به احياي بعضي از شعائر اسلامي شده است ، از جمله هنگام اقامه ي نماز جمعه از مسلمانان خواسته شده است که خريد و فروش را رها نموده و به اين امر مبادرت نمايند . و نيز در خصوص روز عاشورا به اين امر توجه داده شده است.
امام صادق (عليه السلام ) : کسي که روز عاشورا را تعطيل کند ، يعني عقب کسب و کارش نرود و به کوري چشم بني اميه که روز عاشورا را متبرک مي دانستند، اگر کسي براي معيشت روزانه اش هم فعاليتي نکند، خداوند حوائج دنيا و آخرتش را بر آورد و کسي که روز عاشورا روز حزن و اندوه او باشد، در عوض فرداي قيامت که براي همه روز هول و ترس است براي او روز شادي خواهد بود.(14)
8- زيارت و زيارت خواني :
از ديگر آداب ، خواندن زيارتنامه هايي است که در کتب معتبر وجو دارد که از مهمترين آنان ، زيارت عاشورا است .
علقمة بن حضرمي از امام باقر (عليه السلام ) در خواست نمود که مرا دعايي تعليم بفرما که از راه نزديک يا دور و از خانه ام در اين روز (روز عاشورا ) بخوانم . امام فرمودند : اي علقمه ! هرگاه خواستي (دعا بخواني ) دو رکعت نماز بخوان بعد از آن اين زيارت (عاشورا ) را بخوان . پس اگر تو اين زيارت را بخواني ، دعا کرده اي به آنچه که ، ملائکه براي زائر حسين (عليه السلام ) دعا مي کنند و خداوند صد هزار هزار درجه براي تو بنويسد و مثل کسي هستي که با حسين (عليه السلام ) شهيد شده باشد تا مشارکت کني ايشان را در درجات ايشان و شناخته نشوي مگر در جمله شهيداني که شهيد شده اند با آن حضرت و نوشته شود براي تو ثواب زيارت هر پيغمبري و رسولي و ثواب زيارت هر که زيارت کرده حسين (عليه السلام ) را از روزي که شهيد شده است . (15)
با گذشت قرون و اعصار ، از پيدايش هر يک از مکاتب اصيل اسلامي ، بدعتهايي چه بصورت آگاهانه و يا احياناً نا آگاهانه وارد اين حوزه شده است . متأسفانه دهه محرم و خاصه روز عاشورا از اين گزند مصون نمانده است که به فراخور به تعدادي از آن اشاره مي گردد .
1- تمثال حضرات (ع) :
مع الاسف احياناٌ مشاهده مي شود که در بعضي از مساجد و هيئات مذهبي ، از معصومين (ع) نصب مي گردد و نيز در دستجات عزاداري ايام محرم ، تمثالهايي از آن بزرگواران حمل مي شود که با توجه به مستند نبودن انتصاب اين تمثالها به معصومين(ع) استفاده ي از آنان در زمره ي بدعت در احياي اين شعار ديني محسوب مي شود و از قداست و. ارزش آن مي کاهد .
2- موسيقي :
از جمله آسيبهاي موجود در عزاداري دهه ي محرم ، بکار بردن آلات و ادوات موسيقي ، چون ني ، ارگ و سنتور و ... است . با توجه به نگرش اسلام به احتياط در استفاده نمودن از اين ابزار و آلات و بودن حدو مرز خاص در بهره گيري از آن و همچنين با در نظر گرفتن اين ادوات بعنوان ابزار لهو و لعب ، بنظر مي رسد بکار بردن آن در مراسم عزاداري بزرگ مردي که با شهادت خود ، خواست زنگار بدعت و خرافه را از چهره ي اسلام بزدايد ، خالي از اشکال نباشد .
3- به همراه داشتن ادواتي چون گهواره و حيوانات :
هدف از برگزاري عزاداري عاشورا ، زنده نگه داشتن نهضت امام حسين (ع) و پويايي اين فرهنگ است. لذا پرداختن به حواشي در اقامه ي عزاداريها ، چون حمل گهواره تا يادآور کودک خردسال کربلاء باشد و يا اسب تزئين شده که به ذهن بينندگان ، ذوالجناح را متبادر سازد از قداست و جايگاه رفيع آن نهضت مي کاهد و نسل جوان جامعه ، بجاي انديشيدن به عمق فاجعه و عادت به تعمق گرايي ، به ظواهر مي نگرد و از انديشيدن باز مي ماند.
4-حمل عَلَم :
علم به پرچمي گفته مي شود که نماد هر قوم يا مليت و يا کشور است و غالباٌ در جنگها ، دو گروه مبارز ، نيروهايش را زير آن گرد هم مي آوردند و سقوط هر پرچم ، نشانه ي سقوط آن لشکر است . ولي امروزه ، علم معناي واقعي خود را در هيئات عزاداري از دست داده و به يک جسم طويل و عريضي با شکلهاي مختلف و وزنهاي گوناگون تبديل شده است که نه تنها بار معنوي خاصي نداشته ، بلکه مبالغ هنگفتي از سرمايه و دارايي مساجد و هيئات ، صرف تهيه ي آن مي شود که مي توانست آن مبالغ در مصارف بهتري چون برگزاري کلاسهاي آموزشي و ... هزينه گردد . و از طرف ديگر ، اين سؤال به ذهن مي آيد که حمل علم ، کدام جنبه از جنبه هاي نهضت عاشورا را زنده نگه مي دارد و شجاعت کدام مرد شجاع را به ذهن متبادر مي سازد .
5- استفاده از مقاتل غير موثق :
از مهمترين آسيبهاي حوزه ي عاشورا ، و دهه ي محرم ، بهره گرفتن از مقاتل غير موثق و غير مستند است که احياناً توسط مداحان اهل البيت و واعظين مورد استفاده قرار مي گيرد . لذا با توجه به نقش مهم اين قشر در ترويج و توسعه ي معارف ناب اسلامي و رويارويي با مردم در سنين و طبقات مختلف ، تأکيد مي شود که حتماٌ به توصيه هاي آيت الله شهيد مطهري ، در کتاب حماسه ي حسيني توجه خاص گردد .
6- خودنمايي و زورآزمايي :
همانگونه که در مبحث آداب عزاداري گذشت ، عزادار واقعي امام حسين(ع) با روحيه ي اخلاص و بدور از ريا و خود نمايي در مجالس عزا شرکت مي نمايد . . لذا هرگونه عملکرد منافي اين واقعيت ، در زمره ي خودنمايي بوده که نمونه ي بارز آن ، زورآزمايي اشخاص در حمل علمهاي سنگين و طويل است ، بطوريکه شناخت هر هيأت با بزرگي علم آن مرسوم شده است . از اينرو با توجه به هدف نهضت عاشورا که احياي دين رسول خدا (ص) است ، حضور در اين مجالس نيز ، احياي اين فرهنگ است و نه چيز ديگر .
7- صدمه زدن بر بدن :
با گذري کوتاه دو آيه ي قرآن کريم(16) ، ضرر به نفس حرام قطعي است(17) . لذا گاهي اوقات مشاهده مي شود که بعضي از عزاداران امام حسين (ع) خصوصاً در ايام تاسوعا و عاشورا ، با استفاده از آلاتي چون قمه ، جراحات شديدي بر بدن خود وارد مي آورند که از چند ديدگاه در حوزه ي آسيب شناسي مطرح است . اول اينکه : اين عمل در زمره ي آسيب رساندن به بدن است و حکم حرمت را دارد . و دوم اينکه : طبق فتاواي بعضي از علماي دين ، اين عمل نهي شده است . و سوم اينکه : انجام چنين اموري دستاويزي را به دست دشمنان اسلام که مترصد فرصت جهت بي ارزش جلوه دادن مراسم عزاداري هاي مسلمانان ، خصوصاً شيعيان هستند مي دهد . و در پايان اينکه ، با توجه به کدام حديث مستند و تقرير ائمه ي معصومين ، آنان خواستار برپايي چنين عزاداري هستند . لذا چه زيبا جلوه مي کند ، عزاداري که در آن انسان با حفظ حرمت خود به مذهب تشيع ارج و منزلت ويژه اي مي بخشد .
8- اختلاط زن و مرد :
از عمده آفات اجتماعي عصر حاضر، که شيوع جهاني دارد ، اختلاط زن و مرد و نبود حريم معين و مشخص است . اين اختلاط در جوامع غير مسلمان ، از حوزه ي بحث ما خارج است ولي در جامعه ي اسلامي و علي الخصوص شيعيان ، اين امر از اهميت بسزايي برخوردار است و زن و مرد شيعه ، با رعايت حريمي که اسلام براي او معين نموده است ، به انجام فعاليستهاي اجتماعي و ... اقدام مي نمايد . از اينرو اگر هرگونه اختلاطي در اقامه عزاداريهاي امام حسين (ع) صورت پذيرد ، اين همان نقطه ي آغازين عناد با فرهنگ حسيني است .
در پايان لازم به ذکر است که آسيبهاي وارد در اين حوزه به موارد ذکر شده منتهي نمي شود .بلکه آسيبهايي چون ، غلو در عزاداري بطوريکه مصائب غير واقعي را واقعي جلوه دادن ، استفاده از افراد نا آگاه به مسائل ديني در اقامه عزاداريها و امور مشابه آن نيز، در اين حوزه جاي تأمل دارد .
پي نوشت‌ها:
[1] - محمد معين - فرهنگ فارسي معين - ج 2 ص 1745
2 - ابن منظور - لسان العرب - ذذردذردذردذدذدرذرذ
3 - محمد محمدي ري شهري - ميزان الحکمه - ج 8 - ص 3763
4 - محمد محمدي ري شهري - ميزان الحکمه - ج 8 - ص 3873
5 - محمد محمدي ري شهري - ميزان الحکمه - ج 8 - ص 3785
6 - همان - ج 8 - ص 3785
7 - شيخ حر عاملي - وسائل الشيعه - ج 10 - ص 391
8 - شيخ صدوق - ثواب الاعمال و عقاب الاعمال - ص 183
9 - شيخ حر عاملي - وسايل الشيعه، ج10، ص235
10- شيخ حر عاملي - وسائل الشيعه - ج 10 - ص 394
11- محمد محمدي ري شهري - ميزان الحکمه - ج8 - ص3783
12 - آمدي - غرر الحکم و درر الکلم - حديث 851
13- محمد محمدي ري شهري - ميزان الحکمه - ج 3- ص 1425
14 - شيخ صدوق - امالي - ص129
15- مصباح المتهجد - ص714
16- بقره/195 - نساء / 29
17- محسن قرائتي - تفسير نور - ج 1 - ص 396
