شگفتیهای طبیعت قزوین قسمت دوم

 

در شمال شرقی آبادی گازرخان و بر بلندای كوهی از سنگ یكپارچه با ارتفاع ۲۱۰۰ متر از سطح دریا كه به پرتگاههای مخوفی منتهی می شود قلعه ای پرشكوه قرار دارد كه به گزارش حمدا... مستوفی نخست در سال ۲۲۶ هجری به دست داعی الی الحق حسن بن زیدالباقری بنا شده، در شب چهارشنبه ششم رجب سال ۴۸۳ قمری به تصرف حسن صباح درآمده و اكنون آن را به نام قلعه الموت یا قلعه حسن می خوانند.
تنها راه ورود به قلعه در انتهای ضلع شمال شرقی – چند متر پایین تر از برج شرقی دژ – واقع شده كه كوه هودكان با فاصله ای نسبتا زیاد بر آن مشرف است. در این محل تونلی در تخته سنگ بریده شده كه دارای ۶ متر طول، ۲ متر عرض و ۲ متر ارتفاع است. پس از عبور از این گذرگاه، آثار باقیمانده برج جنوبی قلعه و دیواره جنوب غربی آن كه روی شیب تند تخته سنگ ساخته شده آشكار می شود. در دامنه جنوبی كوه قلعه، خندقی به طور تقریبی ۵۰ متر و عرض ۲ متر كنده و آن را از آبی كه داخل قلعه می آمده پر می كرده اند تا هیچ راه نفوذی از آن جبهه متصور نباشد. بر روی دامنه های تند دیگر صخره نیز هرجا كه بیم بالارفتن مهاجمان می رفته خندقهایی كنده و دیواره بالایی آنها را مورب برآورده اند تا امكان هرگونه عبوری را بازستاند. همچنین در هر نقطه كه شیاری وجود داشته با ساختن دیواره هایی سنگی یا آجری راه ورود را مسدود ساخته اند. با عبور از پای دیوار شرقی قلعه كه حدود ۱۰ متر و به ارتفاع ۵ متر است به بخش اصلی دژ می رسیم كه تختگان حسن صباح در طول اقامت ۳۵ ساله وی در الموت بوده است و در بالای آن بقایای چند اتاق كه سقفشان فرو ریخته، به چشم می خورد. این قلعه پس از تسلیم ركن الدین خورشاه در شوال ۶۵۴ ه.ق به دستور هلاكو به آتش كشیده و ویران شد و از آن پس به عنوان تبعیدگاه و زندان مورد استفاده قرار گرفت. یكی از شگفتیهای قلعه حسن، سیستم پیچیده آبرسانی با تنبوشه هایی به قطر ۱۰ سانتی متر است كه از چشمه «كلدر» آب را به دژ رسانده و در حوضهای سنگی ذخیره می كرده اند. در جنوب غربی این قسمت از قلعه – در میان شیب بسیار تندی كه به پرتگاههای عمیق می رسد – حوضی را در دل سنگ به ابعاد تقریبی ۸ × ۵ متر كنده اند كه هیچ گاه از آب خالی نشده است.

بزرگ ترین و مستحكم ترین قلعه اسماعیلیان در ایران در ۳ كیلومتری شمال شرقی شهر رازمیان – مركز بخش رودبار شهرستان – قرار دارد كه دره های عمیق نینه رود و لمه در دسترسی به آن را از شرق و غرب غیرممكن ساخته اند و تنها از دو دروازه شمالی و جنوبی می توان به دژ وارد شد. شیب كوه كه از شمال به جنوب كشیده شده و اختلاف دو سطح آن به ۱۵۰ متر می رسد حدود ۴۸۰ متر طول دارد و پهنای قلعه بیش از ۱۹۰ متر است. تاریخ بنای اصلی قلعه را به پیش از اسلام نسبت می دهند و پس از تصرف آن در شب چهارشنبه بیستم ذی القعده سال ۴۸۹ هجری توسط كیابزرگ امید بازسازی شده و توسعه یافته است. دیواره های عظیم دولایه با ارتفاعی افزون بر ۱۰ متر از سنگهای بسیار بزرگ، ساختمان اصلی در بخش شمالی دژ با دیوارهایی به قطر ۱۲۰ سانتی متر از سنگ تراشیده، مخازن عظیم و شگفت آور آب و غلات در جنوب و جنوب شرقی قلعه، چند برج و سیستم آبرسانی كه هر بیننده ای را به حیرت وامی دارد، از آثار به جای مانده در دژ لمبسر است.

این قلعه كه بیدلان نیز خوانده می شود در نزدیكی روستای باغدشت و برفراز قله ای كه ۱۸۵۱ متر از سطح دریا ارتفاع دارد، واقع شده است. باید این دژ را از استراتژیك ترین قلاع دفاعی اسماعیلیان برشمرد، زیرا در محل تقاطع طالقان رود و الموت رود قرار گرفته و به خاطر تسلطش بر سراسر منطقه، گلوگاه مهمی برای رویارویی با مهاجمانی است كه به دره گام می گذارند. راه دسترسی به دژ بیدلان بسیار دشوار است و به دره هایی با عمق بیش از ۶۰۰ متر منتهی می گردد كه با دیواره های بلند و برجهای مستحكم تسخیرناپذیر می نماید. وجود ۸ مخزن بزرگ آب كه با عرض تقریبی ۷۵/۱ و در ازای ۶ تا ۱۶ متری در دل سنگ كنده شده اند از عزم جدی قلعه نشینان برای پایداری در محاصره های طولانی حكایت دارد.
ویژگی منحصر بفرد دژ شیركوه قلعه ای ایذایی است كه در ۵/۳ كیلومتری غرب آن قرار دارد و برجك نامیده می شود و برای اشراف كامل به عبوركنندگان از تنگه طالقان ساخته شده است كه با تعبیه دریچه ای در پایین آن بر سر مهاجمان سنگ و نفت شعله ور فرو ریخته اند. غیر از بقایای دیواره ها، برجها، گذرگاه سرپوشیده و سنگرهای نگهبانی كنده شده در دل تخته سنگها تنوری سنگی به ارتفاع ۶۰/۱ و قطر ۷۵/۱ متر را باید از آثار دژشیركوه نام برد.

در ۲۰ كیلومتری شهرستان تاكستان و در كنار روستای آبكلو بر فراز كوه سنگی یگانه ای بقایای دژ عظیم و شكوهمند قزقلعه قرار دارد كه از كیلومترها دورتر قابل مشاهده است. این قلعه از سه طرف به پرتگاههای عمیق منتهی می شود و تنها راه ورود به آن از سوی جنوب است. دیواره بلندی كه با سنگ لاشه و ملاط برآمده و شخامت آن افزون بر ۶۰/۳ متر است از استحكام و پایداری این دژ دفاعی حكایت دارد. چشم انداز وسیع و اشراف بر تمام دشت گسترده قزوین، تركیب شگفت آور سنگ لاشه با آجر، فرورفتگیها و برجستگیهای موزون در سطح دیواره قلعه، تزئینات بسیار زیبای مقرنس و طرحهای دیگر ازجمله ویژگیهای قزقلعه به شمار می روند كه از دوره ساسانی پابرجا مانده اند.

قلعه شمیران دركنار دریاچه سپیدرود بر بالای تپه ای مرتفع و سنگی كه رود قزل اوزن از جنوب آن می گذرد قرار دارد. پیشینه بنای آن را به دوران قبل از اسلام نسبت می دهند و در طول سالهای سده چهارم هجری تختگاه كنگریان – آل مسافر – بوده است. از گزارش جهانگردانی همچون ابودلف (۳۳۱ ه. ق) و ناصر خسرو (۴۳۸ ه. ق) عظمت و شكوه بی نظیر این دژ تاریخی آشكار می شود: سكونت صنعتگران و هنرمندان ممتاز در آن، سه دیوار بلند و تو در تو در گرداگرد قلعه، كانالهای آبرسانی، برجهای مستحكم، گستردگی بسیار و موقعیت ممتاز دفاعی اش چشمگیر تلقی شده است. دژ شمیران نزدیك به دو قرن جزء قلعه های اسماعیلیان بوده و پس از هجوم هلاكو تا پایان دوره صفوی نیز در كشمكشهای سیاسی اهمیتی بسزا داشته است.
طرح كلی بنای قلعه به شكل مستطیل و ارتفاع برجها و دیوار نزدیك به ۱۵ متر است كه تمامی آن را با كمك سنگهای لاشه و ملاط گچ به ضخامت ۸ پا ساخته اند و در فاصله های یك متری كلافی چوبی در دل دیوار به كار برده اند كه علاوه بر استحكام و همبستگی اجزا، نظمی منطقی به بنا بخشیده و از دور به صورت یك رج سنگ خودنمایی می كند.
در دیوار شمالی قلعه ۲ برج شكوهمند وجود دارد كه در قسمت بالا دارای پنجره های بلند مستطیلی شكل با قوس نیزه دار هستند كه بیشتر برای نگهبانی پایین قلعه از آنها استفاده می شده است. طرز ساختمان دیواره غربی قلعه با جانب شرقی تفاوت دارد و به جای برجهای مدور، دیواری صاف برآورده اند كه نمای خارجی ساختمانهای این بخش قلعه به شمار می رود و به تمامی از ملاط گچ پوشش یافته و به خوبی حفظ شده است. قسمت جنوبی دژ نیز دیواری صاف دارد كه به خاطر رود قزل اوزن از امنیت بیشتری برخوردار بوده و نیازی به استحكامات دفاعی بیشتر احساس نمی شده است.

در جنوب شهر قزوین قلعه ای در ۲ طبقه با دهلیزهای عمود بر هم و اتاقهای جانبی وجود دارد كه گنبد میانی اش فرو ریخته و بقایایی از ۸ برج آن باقی است. عده ای آن را مهمان قلعه خوانده و گروهی به میمون بن عون كاتب – سردار موسی الهادی عباسی – در قرن دوم نسبت می دهند. این قلعه بنایی است مربع شكل به ابعاد تقریبی ۷۰ × ۷۰ متر كه از خشتهای ۳۰ × ۳۰ سانتیمتر با ملاط شفته ساخته شده است. طبقه زیرین میمون قلعه از شرق تپه با ۳ تونل به غرب تپه منتهی می گردد و یك تونل شمالی – جنوبی این تونلها را به هم متصل می سازد. برخی از سفالینه های به دست آمده در قلعه نشان از كاربرد آن تا دوره آل بویه دارد.