آوار خوابگاه بعد از سد کنکور
قبل از ورود به دانشگاه، استقلال از خانواده و زندگی با همسن و سالان تصوری رویایی و رمانتیک از زندگی خوابگاهی در ذهن افراد ایجاد می‌کند. اما با ورود به دانشگاه و اقامت در خوابگاه با افرادی از فرهنگ‌ها و شخصیت‌های مختلف، اسکان در شهری غریب و زندگی دراتاق‌های تنگ و تاریک با حداقل امکانات رفاهی و تفریحی کافی است تا همه آنچه را در ذهن داشتند نابود سازد.
عشق به ادامه تحصیل و ساختن آینده‌ای درخشان برای خود و جامعه هدفی است که به میل خود انتخاب کرده‌اند و چاره‌ای جز سازش و تطابق با محیط تحصیلی جدید ندارند. اما چه بسیار دانشجویانی که سر خورده و مایوس از زندگی در چنین مکانی برای اتمام تحصیلا تشان به عنوان تنها راه رهایی از چنین مکانی لحظه شماری می‌کنند. گسترش روزافزون پذیرش دانشجویان در دانشگاه‌های کشور بدون در نظر گرفتن امکانات رفاهی و تامین شرایط اولیه زندگی، پذیرفته‌شدگان را در شرایط سخت و بحرانی قرار داده و در سطح دانشگاه به یک معضل اساسی تبدیل شده است. ساخت آکادمیک دانشگاه که همواره محل تحصیل علم و پژوهش بوده از جریان اصلی خود منحرف شده و در بسیاری از موارد کارکردی منفی پیدا کرده است. آمار بسیار بالای گرایش دانشجویان به مواد مخدر، افسردگی، افزایش خودکشی‌ها و سایر انحرافات و بزهکاری‌ها همه و همه نشان دهنده کارایی منفی در بخشی‌هایی از دانشگاه است.
● اسکان دانشجویان
اسکان دانشجویان به عنوان مهمترین دغدغه دانشجویان بعد از قبولی مطرح می‌شود. دانشجویانی که سد کنکور را پشت سر گذاشته‌اند، با شور و اشتیاق روانه دانشگاه می‌شوند. اما غافل از اینکه کنکور دوم و اصلی آنها بعد از ثبت نام آغاز می‌شود و بخش عظیمی از این دانشجویان را پشت درهای خوابگاه ناامید رها می‌سازد و چاره‌ای جز اسکان خارج از سیستم خوابگاهی ندارند.
تهیه مسکن در ایران با دشواری‌های زیادی روبرو است و خانواده‌ها هم در این زمینه با مشکل مواجهند، حال با دیدگاه سنتی جامعه ما در مورد دانشجویان، تکلیف آنان مشخص است و آواره و سرگردانی آنها در بنگاه‌های املاک و مسکن کاملا مشهود است؛ بنگاه دارانی که با شنیدن اسم دانشجو بدون هیچ درنگی نه می‌گویند.
● فضای فیزیکی و بهداشتی خوابگاه
فضای زندگی مناسب برای شخص و میزان دسترسی به امکانات، تاثیر مستقیمی بر میزان کارایی او و نحوه انجام فعالیت‌هایش خواهد گذاشت. ایجاد محیطی آرام برای مطالعه و در اختیار قرار داشتن امکانات رفاهی اولیه و مورد نیاز، همچنین دسترسی به وسایل ارتباطی و تامین امنیت، از ضروریات یک زندگی اولیه دانشجویی است تا دانشجو بتواند در چنین محیطی با فراغ بال بیشتری به تحصیل و تعلم که هدف اصلی او از ورود به دانشگاه است، بپردازد. یکی از دانشجویان می‌گوید: فاصله طولانی خوابگاه تا دانشگاه، پراکندگی خوابگاه در سطح شهر، کمبود امکانات و وسایل امدادی و رفاهی، کهنه و فرسوده بودن خوابگاه و عدم تناسب و کاربردی آنها با فضای خوابگاهی از مشکلات خوابگاه‌های کشوراست. کمتر خوابگاهی در سطح کشور وجود دارد که دارای یک یا چند تا ازاین مشکلات نباشد. عدم توجه و رعایت استانداردهای بهداشتی از سوی برخی مسئولان در خوابگاه‌ها به حدی است که به جرات می‌توان گفت، اکنون یکی از عمده‌ترین مشکلات خوابگاه‌ها، مشکلات بهداشتی است. سرویس‌های عمومی و آشپزخانه‌های غیر بهداشتی، عدم دسترسی به آب سالم و بهداشتی خصوصا در خوابگاه‌های بیرون از شهر، وجود حشرات و حیوانات موذی در داخل خوابگاه، عدم تجهیزات تهویه مناسب از جمله مشکلات بهداشتی خوابگاه‌ها هستند.
این مسائل شرایط نامناسب بهداشتی را درخوابگاه‌ها به وجود آورده است و این امر زمینه ابتلا دانشجویان را به بیماری‌های واگیردار فراهم می‌کند.
یکی دیگر از دانشجویان می‌گوید: «علاوه بر همه اینها مشکل دمای محیطی نامناسب خصوصا در زمستان همزمان با فصل امتحانات ترم اول و در اوایل تابستان همزمان با امتحانات ترم دوم شرایط سنگین و غیر قابل تحملی را برای ما به وجود می‌آورد. این مشکل همواره در طول این سه سال که وارد خوابگاه شده‌ام از بازدهی مناسب خودم و دوستانم برای امتحانات کاسته است. هماهنگ شدن با سلایق گوناگون در فضای بسیار محدود و تراکم بالای خوابگاهی کاری بسیار دشوار است که جدای از به‌وجود آمدن کشمکش‌ها و تنش‌های بین آنها، فرصت هرگونه برنامه‌ریزی را از دانشجو می‌گیرد و دانشجویان فقط فصل امتحانات فرصتی برای مطالعه پیدا می‌کنند و حتی ایام امتحانات هم اتاق‌ها جایگاه مناسبی برای مطالعه نیستند.
مطالعه کردن در اتاق امکان‌پذیر نیست ودر فصل امتحانات مجبوریم به سالن مطالعه‌ای پناه بیاوریم که در آن ایام حتی جای سوزن انداختن ندارد.»
● اوقات فراغت
بسیاری از دانشجویان در طول دوران تحصیل به شهری که وارد شده‌اند بنا به دلایل مختلف نمی‌توانند از اماکن تاریخی، دیدنی و تفریحی آن شهر بازدید کنند، در حالی که با یک مدیریت صحیح، دانشگاه می‌تواند زمینه بازدید از این مکان‌ها را با ایجاد تسهیلات جهت پر کردن بخشی از اوقات فراغت دانشجویان فراهم کند. اوقات فراغت دانشجویان یعنی آن بخش از زندگی آنها که در اختیار خودشان است و مشغله کاری و تحصیلی ندارند و در صورتی که اوقات فراغت دانشجویان در مسیر مناسبی هدایت نشود، به منزله تهدیدی جدی برای آنها مطرح می‌شود، کاهش اردوهای تفریحی و فرهنگی، نبود امکانات ورزشی و تفریحی مناسب و کافی در خوابگاه، عدم دسترسی به اینترنت و در پاره‌ای از خوابگاه‌های کشور حتی نبود تلویزیون، دانشجویان را وادار کرده است به اتاق‌های محصور خود عقب‌نشینی کرده و با تفریحات کاذب اوقات فراغت خود را پر کنند تا از دل خوابگاه‌های دانشجویی در پاره‌ای از اتاق‌ها، محفل‌های کوچکی سر برآورند که هر شب پذیرای تعدادی از دانشجویان هستند که از شدت بیکاری وقت طلایی و فرصت تکرار ناشدنی دانشجویی را درآنجا سر می‌کنند.
شب‌نشینی و گوش کردن به موسیقی که باعث آزار و اذیت سایر دانشجویان می‌شود و اعتراض مسئولان خوابگاهی و در مواردی اخراج دانشجویان از خوابگاه را به همراه داشته است، آیا جز سرگرمی و پر کردن اوقات فراغت می‌تواند هدف دیگری داشته باشد؟
● وضعیت نظارتی و مدیریتی خوابگاه‌ها
برخورد نامناسب برخی مسئولان با دانشجویان خصوصا نگهبانان خوابگاه که هیچ آموزشی در این زمینه ندیده‌اند از جمله مشکلاتی است که دانشجویان در رفت و آمدهای روزانه خود با آن مواجهند و کمتر دانشجویی از این وضعیت گلایه‌مند نیست. کنترل ورود و خروج دانشجویان و تعیین ساعات حضور در خوابگاه، سرشماری دانشجویان هر شب، قوانینی هستند که خصوصا در مورد دختران سختگیرانه اجرا می‌شود و در حالی که دانشگاه خود را در برابر خانواده دانشجو مسئول می‌داند، بعضی از این قوانین می‌توانند در زمینه تامین امنیت دانشجو موثر باشند. اما دخالت‌های زیاد در زندگی خصوصی دانشجویان بخصوص دختران و در پاره‌ای از خوابگاه‌ها وادار کردن آنها به رعایت حجاب در خوابگاهی که همه دانشجویان و کارکنان آن زن هستند، جز فشار آوردن و سختگیری بر دانشجو چیز دیگری نیست. اجرای این گونه قوانین به گونه بسیار شدید و با سوء مدیریت و با همه کاستی‌هایی که دانشجو در زندگی دانشجویی لمس می‌کند همزمان با بحران‌های دوران جوانی، او را تحت فشارهای شدید روحی و روانی قرار می‌دهد و دانشجو بیشتر احساس می‌کند که در یک محیط بسته زندگی می‌کند.
● مهارت ارتباط جمعی در خوابگاه
دانشجو با ورود به خوابگاه از محیط اولیه خود یعنی خانواده جدا شده و در محیطی بسیار متفاوت قرار می‌گیرد، محیطی که در آن افراد با فرهنگ، زبان، شخصیت و رشته‌های تحصیلی گوناگون که دارای تفاوت‌های اساسی در ایدئولوژی، عادات و علایق هستند در کنار همدیگر و فردیت به شدت تحت تاثیر قرار می‌گیرد. دانشجو برای کاهش تنش‌ها و چالش‌های خود و ایجاد یک زندگی مسالمت‌آمیز باید از استقلال و آزادی عمل خود به نفع گروه جدیدی که در آن وارد شده است، بکاهد؛ موضوعی که دانشجویان خصوصا در سال اول ورود به دانشگاه با آن مواجهند و باعث ایجاد برخوردها و تنشهایی بین دانشجویان می‌شود که به صورت‌های مختلف نمایان می‌شود. آغاز زندگی در چنین جمعی که استرس‌ها و فشارهایی بر دانشجو تحمیل می‌کند، همگام با دوری از خانواده و غم غربت درخوابگاهی که حتی دانشجو مکان خلوتی برای رفع دلتنگی‌های خود نمی‌یابد، دانشجو را در شرایط بحرانی جدیدی قرار می‌دهد. متاسفانه هیچ آموزش رسمی از طرف دانشگاه برای آمادگی افراد برای پذیرش و منطبق کردن خود با شرایط جدید داده نمی‌شود، تجربه فرا نگرفته‌ای که در برخی موارد دانشجو برای به دست آوردن آن ناچار به پرداخت هزینه‌های سنگین و شکست در روابط جمعی می‌شود که در طول چند سال زندگی درخوابگاه او را هر چه بیشتر در معرض آسیب‌ها و فشارهای روانی قرار خواهد داد.
دانشجویان با ورود به خوابگاه و آغاز زندگی جدید در مقابل خود شرایط جدیدی را می‌بینند که موجب بروز واکنش‌های متفاوتی در بین آنها می‌شود. بخشی از دانشجویان با درک کامل از شرایط جدید سعی بر آن دارند که خود را با آن منطبق کرده و از زندگی جدید به عنوان یک فرصت استفاده کنند. تاثیرات زندگی خوابگاهی معطوف به این بخش از دانشجویان نیست و چه بسا دانشجویانی که توانایی سازگاری با محیط جدید را ندارند و واکنش‌های منفی از خود بروز می‌دهند. این واکنش‌های منفی به صورت‌های مختلف نمایان می‌شود و بانگاهی به آمارها، شایع‌ترین معضلات کنونی درخوابگاه‌های کشور را می‌توان این گونه نام برد؛ گرایش به مواد مخدر، افسردگی، خودکشی، نقص موازین و سایر نابهنجاری‌های اخلاقی و اجتماعی که امروزه به صورت حاد در خوابگاه‌ها مشاهده می‌شوند. گرایش به مواد مخدر پدیده‌ای است که امروزه هر چه بیشتر ریشه‌های خود را در خوابگاه‌های دانشجویی تحکیم می‌بخشد و دانشجویان بیشتری را به کام خود فرو می‌برد.
دکتر عزیزالله تاجیک استاد روانشناسی در زمینه مسائل و مشکلات دانشجویان در خوابگاه‌ها و واکنش‌های منفی دانشجویان در برابر این مسئله و با تعریف خوابگاه می‌گوید: «خوابگاه یعنی محل سکونت موقت با کارکرد خاص و یعنی جایی با امکانات محدود و اولیه که دانشجو برای تحصیل در آنجا استقرار می‌یابد. اگر از درصد کم خوابگاه‌های متاهلین صرف‌نظر کنیم محل زندگی مجردی دانشجو با افراد دیگر بخصوص در سال اول در اختیار دانشجو نیست که این مجموعه شرایطی ایجاد می‌کند که متناسب با شخصیت و نگرش‌ها و طرز تلقی دانشجو از محیط تحصیلی و محیطی آزاد همراه با حفظ شان خانواده، عکس‌العمل‌های متفاوتی در دانشجویان ایجاد می‌کند و مهمتر از محدودیت‌های خوابگاهی و کمبود امکانات، عوامل اجتماعی است. شخص با ورود به خوابگاه از شهری به شهر دیگر زندگی مستقلی ازخانواده آغاز می‌کند و در شرایط متفاوتی از زندگی قبل قرار می‌گیرد که خود عامل ایجاد استرس و فشارهای روحی بر دانشجو می‌شود، پس باید با شناسایی و کنترل سایر عوامل تنش‌زا آسیب‌پذیری دانشجویان را کاهش داد.»
دکتر تاجیک ضمن لازم دانستن کنترل و نظارت مسئولان بر دانشجویان، اتخاذ روش‌های یک طرفه و تحمیلی و شیوه‌های نادرست کنترل و نظارت را عوامل دیگری در به وجود آمدن فضای فکری منفی در بین دانشجویان می داند: «باید از طریق آگاهی‌رسانی و اعتمادسازی بین مسئولان و دانشجویان و تغییر شیوه‌های مرسوم و سنتی کنترل و نظارت در دانشگاه‌ها به شیوه‌های خود کنترلی که از طریق خود دانشجویان و تشکل‌های دانشجویی انجام می‌گیرد و سهیم کردن دانشجویان در تصمیم‌گیری برای خودشان از میزان استرس‌ها و فشارهای روحی در محیط خوابگاه و دانشگاه کاست و گرایش دانشجویان به رفتارهای خلاف هنجارها را کنترل کرد و کاهش داد. همچنین با برنامه‌ریزی در جهت غنی‌سازی اوقات فراغت دانشجویان و افزایش برنامه‌های متنوع به تناسب شرایط اجتماعی و فرهنگی دانشجویان و گسترش مسیرهای مشاوره در خوابگاه و ارائه آن از سطح کلان تا خردترین سطح میزان آسیب‌پذیری دانشجویان را کاهش داد.
