گنبد کاووس یا گنبد قابوس یک بنای تاریخی متعلق به بیش از هزار سال پیش است که در گنبد کاووس، شمال شرقی ایران (استان گلستان) قرار دارد.
این برج یکی از آثار باستانی ایران بوده و در شمار بزرگترین مفاخر معماری سده چهارم هجری محسوب می گردد که در سال 397 هجری قمری برابر با 375 هجری شمسی به دستور شمس المعالی قابوس بن وشمگیر آل زیار(فرمانروای شهر جرجان پایتخت پادشاهان آن دیار) جهت آرامگاه شخصی وی بنا گردیده است.
ساختمان این برج بر روی تپه ای خاکی که قریب به 15 متر از سطح زمین بلندتر است قرار دارد. بدنه آن متشکل از 3قسمت : شالوده، ساقه و گنبد مخروطی است که روی هم رفته 55 متر ارتفاع دارد و 15 متر آن هم در زیر تپه است یعنی ارتفاع اصلی بنا از سطح زمین 70 متر می باشد.
پروفسور آرتور پوپ در مورد برج قابوس چنین نوشته است: در زیر سمت شرق کوه های البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی از بزرگترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد بر افراشته است.
بر روی ساقه(در بالای در ورودی) دو رشته کتیبه(به خط کوفی ساده) با آجر ساده قرمز رنگ که روی آن سائیده شده است در درون قاب های آجری جای گرفته و تکرار یک متن در دو جای بنا به ماندگاری محتوای کتیبه کمک بزرگی کرده است. بدنه بنا سراسر از آجر قرمز رنگ ساخته شده است .آجرهای سخت این بنا که در نهایت پختگی و استحکام هستند، به علت تابش آفتاب در طول قرن ها به رنگ زرد طلایی در آمده اند که خود بر زیبایی آن افزوده است. مَلاطی که در میان آجرها ریخته شده ،مخلوطی از تخم مرغ و خاک رس می باشد.
متن کتیبه های سازه چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیم هذا القصر العالی به نام خداوند بخشنده مهربان این است کاخ با شکوه
الامیر شمس المعالی امیر شمس معالی
الامیر ابن الامیر امیر پسر امیر
قابوس ابن وشمگیر قابوس فرزند وُشمگیر
امر به بنائه فی حیاته فرمان داد به ساخت آن در زندگی خویش
سنه سبع و تسعین و ثلثمائه قمریه سال 397 قمری
و سنه خمس و سبعین و ثلثمائه شمسیه و 375 خورشیدی
گنبد مخروطی بنا به ارتفاع 18 متر، بر روی ساقه بنا شده است. به دستور شمس المعالی بر روی گنبد پنجره ای گذاشته اند تا هنگامی که تابوت وی را در درون بنا از بالای گنبد آویزان می کنند نور به تابوت بتابد و نورانی گردد.
تابوت وی از طلا بوده است که در زمان حمله مغولها به ایران دزدیده می شود ناگفته نماند که تا چند سال پیش هنوز بقایایی از طناب باقی مانده بود.
