كلمه کاروانسرا ترکیبی از کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گـروهي سفر می‌کنند و سرای، به معنی خانه و مکان است.
هـردو واژه برگرفته از زبان پهلوی است.
کاروانسرا محل يا بنايي است که کاروان را در خود جای می‌دهد. پلان کاروانسراها معمولاً مربع یا مستطیل شکل است، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است.
تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف بستگی به وضعیت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و ... داشته است.
اساس معماري كاروانسراهاي ايران، مانند ساير بناها، تابع شيوه، سنت و سبك رايج زمان بوده است.
با اين ترتيب مي‌توان پنداشت كه كاروانسراهاي پيش از اسلام نيز تابع شيوه معماري زمان بوده و معماري خاصي نداشته است.
شيوه معماري، محل و منطقه، مصالح ساختماني و موقعيت جغرافيائي نقش موثري در ايجاد اينگونه بناها داشته است.
در كاروانسراها اتاق‌هاي مسافران معمولا پيرامون حياط ساخته مي‌شده و پشت آنها اصطبل قرار داشته كه درب ورودي اصطبل‌ها در چهار گوشه داخلي بنا قرار داشته و گاهي در ايوان ورودي حياط باز مي‌شده است.
در دوره صفوي طرح معماري كاروانسراها متنوع شد و علاوه بر كاروانسراهاي چهار ايواني نوع كوهستاني، مدور، هشت ضلعي و كويري بر طبق موقعيت جغرافيائي و مكاني احداث شد.
در دوره‌هاي زنديه، افشاريه و قاجاريه احداث كاروانسراها به شيوه گذشته ادامه پيدا كرد.
از نظر طرح و نقشه كاروانسراهاي دوره ياد شده عموما از نوع چهار ايواني بوده و از لحاظ مصالح ساختماني نيز بر خلاف دوره متقدم كه از آجر و سنگ بوده اغلب از خشت استفاده شده است.
آثاري كه از كاروانسراهاي كهن بدست آمده نشان مي‌دهد كه اتاق‌هائي براي نگهبانان، كاروانسرادار يا مامورين ساخته مي‌شده است. ولي كاروانسراهاي تجارتي داخل شهرها عموما دوطبقه بودند.
در دو طرف دروازه ورودي داخل كاروانسرا نيز معمولا اتاق‌هائي براي پاسداران و كاروانسرادارساخته مي شده است.
معمولا هر كاروانسرا داراي چاه آب و آب انباري است كه گاهي در وسط كاروانسرا در زماني خارج از محوطه جهت تامين آب مورد نياز مسافران ساخته شده است.
در بسياري از كاروانسراها بخصوص از دوره صفويه به بعد بخاري ديواري يا مكاني براي بر افروختن آتش تعبيه شده است. محل بخاري‌هاي ديواري يا در اتاق‌ها ساخته مي‌شده يا در محل‌هاي سر پوشيده.
در كاروانسراهاي نوع كوهستاني اهميت بخاري به حدي بوده كه محل وسيعي را براي قرار دادن آتش و بخاري انتخاب ميكردهاند.
مصالح ساختماني اصلي بناي كاروانسراها در ايران از سنگ و آجر بوده است، در بعضي موارد سنگ ها كاملاً استادانه تراش داده مي‌شده و در برخي اوقات از قطعات كوچك سنگ‌هاي نتراشيده استفاده مي‌كردند.
بام‌ها اكثراً مسطح و با شيب كم ساخته مي‌شدند و در قسمت‌هائي كه اتاق‌هاي بزرگ دارند سقف‌ها شكل قوسي دارند.
آب باران بوسيله ناودان‌هائي كه در روي ديوار خارجي كاروانسرا ساخته مي‌شد به بيرون از كاروانسرا هدايت مي‌شد.
در دوره اسلامي، معماری کاروانسراهـا از دیدگاه سبک و تنوع نقشه‌ها به اوج شکوفائـی رسید و در مسیر شهرها و روستا ومعابر کوهستانی و نـواحی کویری، کاروانسرا و رباط‌های برونشهـری و در مراکز اقتصادی و راسته بازارها، با ویژگی‌های متفاوت کاربری احداث شدند.
نمـونـه‌های بسیار زیبـا وجالب تـوجه از معماری این گونه بـناها [در جست‌و‌جوي كاروانسرا] که در سرزمین پـهناور إیـران از کرانه‌های رود ارس تـا سـواحل خلیج فارس بـه یـادگـار مـانـده، مـعـرف ذوق هنـری و مـهارت مـعـمـاران، بنـایـان واستادکارانی است که در ادوار مختـلف و با توجه به نیازهای گونـاگون، باعلاقه فـراوان در طریق تحول، تکامل، زیبـائی و گسترش کاروانسراها به جان کوشیدند.
انواع کاروانسرا:
کاروانسراها به طور کلی به دو دستهٔ اصلی تقسیم مي‌شوند:
کاروانسراهای درون شهری
کاروانسراهای برون شهری
کاروانسراهای ایران را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم بندی كرد:
کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی
کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس
کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران
کاروانسراهای حیاط دار به انواع مختلف تقسیم بندی می‌شوند:
کاروانسراهای مدور
کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار
کاروانسراهای دو ایوانی
کاروانسراها با تالار ستون دار
کاروانسراهای چهار ایوانی
کاروانسراها با طرح متفرقه
