آشنايي با تاريخ تهران

با اين حال قدیمی‌ترین سند فارسی موجود درباره نام تهران نشان می‌دهد كه تهران قبل از سده سوم هجری قمری وجود داشته است، زیرا نویسنده‌ای بنام ابوسعد سمعانی در كتاب خود از شخصی بنام ابوعبدلله محمد ابن حامد تهرانی رازی نام می‌برد كه اهل تهران ری بوده و در سال 261 هجری قمری برابر 874 میلادی در گذشته است.

ابوالقاسم محمد ابن حوقل به سال 331 هجری قمری در توصیف شهر تهران نوشته است كه: تهران در شمال شهر ری واقع شده است و دارای باغهای فراوانی است و میوه آن بسیار متنوع است.

ابواسحاق استخری در كتاب المسالك و الممالك به سال340 هجری قمری درباره تهران به تفصیل سخن گفته است و ابن بلخی در كتاب خودش به نام فارسنامه كه حدود سال های500 هجری قمری نوشته است از آثار تهران سخن به میان آورده است.

نجم الدین ابوبكر محمد ابن علی ابن سلیمان راوندی در كتاب معروف خویش به نام راحه الصدور به سال 599 هجری قمری روایت كرده است كه مادر سلطان ارسلان سلجوقی كه در سال 561 هجری قمری از ری قصد عزیمت به نخجوان را داشت در نزدیكی تهران فرود آمد و درهمان ایام خود سلطان نیز در دولاب كه ناحیه ای در جنوب خاوری تهران است اقامت داشت.

در زمان پادشاهان صفوی كم كم تهران شهرتی پیدا كرد و آبادی و رونق این شهر به ویژه در دوره سلطنت شاه طهماسب اول آغاز گردید. چون جد اعلای صفویه به نام امامزاده حمزه مجاور بقعه حضرت عبدالعظیم در شهر ری مدفون بود از این رو سلاطین مزبور هرچند گاه برای زیارت قبر جدشان به تهران می آمدند.

شاه طهماسب اول گذشته از این، به علت وجود آبهای گوارا و باغهای فراوان و شكارگاههای مناسب اطراف شهر تهران را دوست می‌داشت و به مرور در این محل به سكونت های تقریبا طولانی می‌پرداخت، به حدی كه دستور داد دور شهر را برج و باروی مقاومی و بناهای تازه و كاروانسراها در داخل آن بنا كنند، به همین مناسبت در سال 961 هجری قمری حصاری به دور شهر بنا نهادند كه از چهار دروازه و 114 برج به تعداد سوره های قرآن تشكیل می یافت و مصالح آن را از معادنی تامین كردند كه بعدها به چاله میدان و چاله حصار موسوم گردید.

حدود بارویی كه به فرمان شاه طهماسب اول به دور شهر كشیده شد تقریبا 6 هزار قدم و بشرح زیر بود:

• از سمت جنوب خیابان مولوی فعلی 
• از سمت شرق خیابان ری فعلی
• از سمت غرب خیابان وحدت اسلامی (شاهپور) فعلی
• از سمت شمال خیابان های امیر كبیر و امام خمینی (سپه) فعلی

و محوطه ارگ با داشتن حصار مخصوص و خندق جداگانه در وسط شمالی شهر قرار داشت.

از چگونگی محلات و موقعیت آنها چنین بر می آید كه قسمت مغرب و شمال غربی شهر داخل باروی عهد شاه طهماسب غالبا باغستان بوده و خانه های مسكونی بیشتر در عودجالان و چاله میدان قرار داشته است و قسمت بازار محل كسب و كار بازرگانان و پیشه‌وران آن زمان بوده است. 

شاه عباس اول نیز تا چندی به پیروی از شاه طهماسب همین رویه را تعقیب كرد و به آبادانی تهران همت گماشت و دستور داد باغ بزرگی به نام چهار باغ در تهران احداث كنند و ساختمانی برای سكونت موقتی خاندان سلطنتی بنا نهند.

در سال 1200 هجری قمری تهران برای اولین بار توسط آغا محمد خان قاجار به عنوان پایتخت انتخاب گردید. 

در زمان آقا محمدخان قاجار تنها به ساختن عمارت تخت مرمر اكتفا گردید ولی در زمان فتحعلی شاه محلات جدید و ساختمانهای تازه چندی در تهران ایجاد گشت كه از آن جمله بنای مسجد امام خمینی (شاه) - مسجد سید عزیز الله - مدرسه مروی - قصر قاجار - نگارستان و لاله زار را میتوان نام برد.

در زمان محمد شاه محله ای بنام عباس آباد در جنوب بازار و یك باغ و ساختمان بزرگتر نیز به نام عباس آباد در شمال تهران (عباس آباد كنونی)و محله دیگری به نام محمدیه كه سابقا میدان پاتقاتوق نامیده میشد بر محلات دیگر افزوده شد و آب رودخانه كرج را بوسیله نهری بنام نهر كرج به تهران منتقل ساخت.

و همچنین احداث باغ داودیه (محله فعلی داودیه) و بخشی از بنای  مسجد جمعه و بازار بین الحرمین از جمله آثار زمان محمد شاه میباشد.  در زمان سلطنت ناصرالدین شاه به همت امیر كبیر تاسیساتی چون مدرسه دارالفنون – بازار امیر – بازار كفاشها – سرای امیر پدید آمد.  در سال 1275هجری قمری  برای اولین بار برای تهران نقشه تهیه گردید. 

در سال 1284 هجری قمری نقشه جدید تری از تهران با همكاری مهندسین فرانسوی تهیه شد. و اراضی جدیدی را داخل محدوده شهر نمودند و شهر را بوسیله خندقها و بارو های جدید به شكل هشت ضلعی محدود ساختند و ارتباط شهر با خارج را بوسیله دوازده دروازه به نام های دروازه های  شمیران، دولت، یوسف آباد، دوشان تپه، دولاب، خراسان، باغشاه، قزوین، گمرك، حضرت عبدالعظیم، غار، خانی آباد تامین نمودند.
  
علاوه بر دروازه های دوازده گانه بالا كه تا سال 1309 شمسی همچنان پا برجا بود، پاره ای بنا ها و باغها. محلات دیگر در زمان سلطنت ناصر الدین شاه ایجاد گردید كه بعضی از آنها هنوز پابرجاست و از بقیه جز نامی باقی نمانده است، كه می‌توان به شرح زیر نام برد:

• باغ و كاخ گلستان
• باغ و كاخ صاحب قرانیه
• باغ و قصر سلطنت آباد
• باغ و عمارت بهارستان (واقع در میدان بهارستان فعلی)
• مدرسه و مسجد سپهسالار (شهید مطهری)
• پارك میرزا علی خان امین الدوله
• باغ و عمارت مسعودیه (محل سكونت مسعود میرزا فرزند ناصرالدین شاه)
• باغ و عمارت علی قلی خان مخبرالدوله (چهار راه مخبرالدوله فعلی)
• پارك اتابك (محل سگونت میرزا علی اصغر خان اتابك صدر اعظم و  محل فعلی سفارت روسیه)
• باغ حسن آباد (از آثار میرزا حسن خان مستوفی الممالك و چهار راه حسن آباد فعلی)
• باغ و عمارت امیریه (متعلق به امیر كبیر كامران میرزا فرزند ناصرالدین شاه و محل فعلی خیابان امیریه)
• باغ و عمارت منیریه (محل سكونت منیر السلطنه مادر كامران میرزا و محله منیریه فعلی)
• باغ فرمانفرما (فرمانیه فعلی)
• باغ و عمارت كامران میرزا (محله كامرانیه فعلی)
• بقعه معروف به سر قبر آقا (مدفن سید زین العابدین امام جمعه داماد ناصرالدین شاه)
• میدان امین السلطان (هنوز هم به همین نام برقرار است)
• باغ فردوس (محله كنونی باغ فردوس تجریش كه به وسیله معیر الممالك ساخته شد)
• بنای شمس العماره
• بازارآهنگرها
• مسگرها
• بازارچه های مروی و نایب السلطنه و محله سنگلچ
• خانی آباد
• قنات آباد
• پاچنار
• گود زنبوركخانه
• بازار بزرگ

 تاریخ افسانه‌ای تهران

تاریخ افسانه‌ای تهران به شیث بن آدم و  هوشنگ پیشدادی  می‌رسد. در عهد ساسانیان كیش زردشت در ری رواج یافت و چندین آتشگاه بزرگ در شمال و جنوب تهران ایجاد شد. 

آتشگاه نخستین قصران در فاصله 30 كیلومتری مركز تهران رو به روی یكی از ارتفاعات كوه توچال قرار داشت. در فرهنگ آنندراج آمده است  شهر تهران در قمست جنوبی شهر حالیه تهران بنا شده و خانه های پستی داشتند كه شبیه به غار ولی به تدریج از طرف شمال توسعه یافت و منازل را بیشتر به سرچشمه قنوات نزدیك كرده اند.

در كتاب تهران عصر ناصری  آمده است: تهران از قرن ششم ه ق یكی از روستاهای ناچیز و كم اهمیت بود و شهر ری كه تقریبا" در شش كیلومتری تهران قرار داشت، كانون عظیم تمدن و فرهنگ قدیم این خطه به شمار می رفت.  تا این كه با هجوم ویرانگر مغول جنگ های داخلی، كشمكش های مذهبی و تفرقه اندازی های فرقه های مذهبی و . . . ری رو به ویرانی نهاد.

در كتاب  عجایب البلدان  آمده است: تهران قریه ای است معظم و ولایات ری دارای باغات زیاد با اشجار و ثمرات خوب و فراوان و سكنه در خانه های سرداب مانند به سر میبرند، همین كه دشمن حمله آورد، به خانه های تحتانی پناه می برند كه هر قدر محصور بود نشان امتداد  یابد به سبب كثرت آذوقه كه از فرط احتیاط ذخیره كرده اند آسوده اند . . .  و دایما" به سلطان عصر یاغی و با عساكر او در كارزارو زد و خوردند، مالیات خود را به مسكوك نمی پردازند، بلكه در عوض نقود رایج خروس و مرغ می پردازند.

تا حمله مغول، هنوز هم تهران به صورت قریه ای نه چندان معتبر باقی مانده بود و مانند دیگر قراء ری زیرنظر خوارزمشاهیان اداره می شد.  یاقوت حموی سیاح بزرگ عرب هنگام فرار از دست مغولان در سال 617 ه ق از این قریه یاد كرده است.  با سكونت اهالی ری پس از زلزله های متناوب و نیز حمله مغولان، تهران به تدریج از شكل روستا بیرون آمد و به شهركی تبدیل شد كه دارای چهار امامزاده و چند بقعه متبركه بود. 

به عنوان اولین امامزاده های تهران باید از امامزاده زید، یحیی، اسماعیل و سید نصر الدین نام برد.  در این دوره كشاورزی و باغداری توسعه پیدا كرد و این امر نظر مهاجمان و ساكنان روستاهای اطراف تهران را به خود جلب كرد. این وضع تا پایان دوره های تركمانان و اوایل صفویه دوام یافت.

 گذرها

گذرها معابری بودند كه محلات مختلف شهر قدیم را به یكدیگر متصل می‌ساختند. از گذرهای معروف تهران كه تا امروز نیز نام آنها در بین مردم رواج دارد می‌توان به این گذرها اشاره نمود:

• گذر امامزاده یحیی
• گذر تقی‌خان، گذر حمام خانم
• گذر حمام میرزا ولی
• گذر حمام نواب
• گذر دانگی
• گذر دباغخانه
• گذر سرپولك
• گذر قلی
• گذر مروی
• گذر مستوفی
• گذر مهدی موش
• گذر میرزا محمود وزیر
• گذر نوروزخان
• گذر لوطی صالح

 خيابان‌ها

خیابان‌های قدیم در دوره قاجار و اوایل پهلوی خیابان‌های تهران از 15 تا 20 خیابان اصلی و فرعی تجاوز نمی‌كرد. از خیابان‌های قدیمی كه هنوز نام قدیم خود را حفظ كرده‌اند، می‌توان به موارد زير اشاره نمود.

• خیابان ناصریه (ناصر خسرو - اولین خیابان تهران)
• خیابان چراغ گاز (امیركبیر)
• خیابان گار ماشین (خیابان ری)
• خیابان لاله‌زار
• خیابان جلیل آباد (خیام)
• خیابان باغ شاه (امام خمینی)
• خیابان حسن‌آباد
• خیابان امیریه
• خیابان منیریه
• خیابان شاه‌آباد
• خیابان استانبول
• خیابان علاءالدوله (فردوسی)
• خیابان عین‌الدوله
• دروازه شمیران
• خیابان صاحب جمع
• صفی علیشاه
• خیابان باب همایون
• خیابان ملك (سه راه امیریه تا میدان قزوین)
• خیابان ارامنه (از میدان وحدت اسلامی تا پل امیر بهادر)
• خیابان فرهنگ
• امیر بهادر

 جاده مخصوص

خیابانی كه امروز ولی‌عصر خوانده می‌شود و تجریش و راه‌آهن را به هم متصل می‌سازد، در زمان رضاشاه جاده مخصوص یا اختصاصی خوانده می‌شد و تا سال‌ها اتومبیل‌های عادی اجازه رفت و آمد در آن را نداشتند.

این راه تا چهار راه انقلاب (پهلوی)، خیابان بود و پس از آن به جاده تبدیل می‌شد و در اطراف آن فقط باغ و بیابان، ويلا و به صورت پراكنده مهمانخانه و كافه‌های حومه شهر مشاهده می‌شد.

 میدان‌ها

در تهران عهد قاجار پنج میدان توپخانه، بهارستان، ارگ، پاقاپق و مشق ساخته شد. بعد از آن 12 میدان دیگر در تهران بناشد.

طراحان میدان‌های جدید ابتدا مهندسان چك و فرانسه و سپس آلمانی و دانماركی بودند. بعدها 150 میدان كوچك و بزرگ به مرور به این مجموعه اضافه شد. از 50 میدان احداث شده در سال‌های اخیر، آفریقا (آرژانتین) و بسیج، بزرگترین آنها هستند.

 قهوه‌خانه

معتبرترین قهوه‌خانه‌های تهران قدیم، قهوه‌خانه‌های آینه و قنبر در ناصرخسرو، قهوه‌خانه یوزباشی در پشت شمس‌العماره، قهوه‌خانه تلمیه در كوچه مروی و قهوه‌خانه آسیدعلی در خیابان سعدی شمالی و ... بود قهوه‌خانه‌های قدیم تهران فاقد میز و صندلی و در پنجره شیشه‌ای بود و محل نشستن افراد.

سكو یا تخت‌هایی بود كه آنها را به وسیله قالی یا زیلو مفروش می‌كردند.

از نظر معماری این قهوه‌خانه‌ها شباهت بسیار به سربینه حمام‌های قدیمی داشتند كه دیوارهای آنها با كاشی پوشیده می‌شد.

علاوه بر فضای سرپوشیده قهوه‌خانه دارای فضای سر بازی نیز بود كه به آن باغچه می‌گفتند حوض و سنگابه‌ای در وسط قهوه‌خانه دیده می‌شد.

دیوار قهوه‌خانه با نقش‌هایی از صحنه‌های رزم و بزم و تصاویر قهرمانان اساطیری شاهنامه به ویژه تصاویری از داستان رستم و سهراب، سیاوش و كشته شدن دیو سپید توسط رستم پوشیده می‌شد.

در مواردی نیز پرده‌هایی از ماجرای این رخدادها زینت‌افزای قهوه‌خانه بود.

قهوه‌خانه‌ها را به خصوص در شب‌های فرخنده مانند میلادها، به ویژه شب مبعث، آذین می‌بندند و چراغان می‌كنند.  در این شب‌ها مجالس انس برپا می‌شود و تا نیمه‌های شب به شعرخوانی، نقل و نقالی و سخنوری می‌پردازند.

در بعضی شب‌ها مانند میلاد امیر مؤمنان، مجلس ذكر سماع ترتیب داده می‌شود و قول و غزل می‌خوانند و دست‌افشانی می‌كنند در شب‌های ماه مبارك رمضان ترنا بازی در قهوه‌خانه‌ها انجام می‌شد و بازنده را گاهی به دادن زولبیا بامیه محكوم می‌كردند.

در گذشته دسته‌های تقلید‌چی، مطرب، حیوان رقصان نیز در قهوه‌خانه‌ها مشتریان را سرگرم می‌كردنداغلب این قهوه‌خانه‌ها پستویی داشت كه محل دم كردن چای و چاق كردن قلیان و طبخ ناهار بود. در قهوه‌خانه‌های جدید، میز و صندلی جای سكو و تخت را گرفته است.

 تهران به تفكيك مناطق شهرداري

تهران در حال حاضر به 22 منطقه شهري تقسيم مي‌شود كه نقشه توزيع اين مناطق بر گشتره تهران بزرگ به شكل زير است:

 مراكز ديدني

تهران مراكز دیدنی، زيارتي و طبيعي فراواني دارد. در زير اسامي اكثر اين مراكز آمده است كه علاوه بر آن با كليك بر‌ روي تهران قديم و تهران امروز  مي‌توانيد عكس‌هاي تهران را ببينيد.

الف) اماكن زيارتي و مذهبي

1. امام زاده محمود
2. امامزاده ابراهیم
3. امامزاده ابوالحسن
4. امامزاده ابوالقاسم
5. امامزاده ابوطالب
6. امامزاده اسحاق ابن موسی
7. امامزاده اسماعیل
8. امامزاده اسماعیل زکریا
9. امامزاده اهل ابن علی 
10. امامزاده پنج تن
11. امامزاده جعفر  
12. امامزاده حسن
13. امامزاده داود
14. امامزاده رضا
15. امامزاده زید
16. امامزاده سید اسماعیل 
17. امامزاده سید محمد ولی
18. امامزاده سید ناصرالدین
19. امامزاده سید ولی
20. امامزاده شعیب 
21. امامزاده صالح
22. امامزاده طاهر
23. امامزاده عباس
24. امامزاده عبدالله
25. امامزاده عزیز
26. امامزاده عقیل 
27. امامزاده علاءالدین 
28. امامزاده علی اکبر
29. امامزاده عمادالدین 
30. امامزاده عینعلی و زینعلی 
31. امامزاده قاسم
32. امامزاده قاسم وحیدیه
33. امامزاده محمد 
34. امامزاده مطیب
35. امامزاده معصوم صالح
36. امامزاده نوربخش 
37. امامزاده یحیی
38. امامزاده‌کابل‌حسین 
39. امامزاده‌موسی‌ابن‌جعفر
40. بقعه امامزاده معصوم
41. بقعه بی بی شهربانو 
42. بقعه چهل تن
43. بقعه رقیه
44. بقعه علی بن محمد ملقب به قاضی صابر
45. بقعه هفت دختران 
46. تكیه دولت
47. سر قبر آقا
48. سقاخانه حضرت ابوالفضل
49. مرقد مطهر امام خمینی
50. مسجد الجواد
51. مسجد امام‌خمینی
52. مسجد جامع تهران
53. مسجد جزایری
54. مسجد جمعه
55. مسجد حاج‌رجبعلی
56. مسجد حكیم‌باشی
57. مسجد خان مروی
58. مسجد سپهسالار جدید
59. مسجد سپهسالار قدیم
60. مسجد‌ سید عزیزالله
61. مسجد شیخ عبدالحسین
62. مسجد فیلسوف‌الدوله
63. مسجد معزالدوله
64. مسجد معیرالممالك
65. مقبره پیرعطا
66. مقبره خواجه احمد 
67. مقبره خواجه موسی 
68. مقبره سید میر سلیم
69. كلیسای طاطاوس
70. كليساي مريم مقدس

ب) بناهاي تاريخي

1. آب‌انبار سید اسماعیل
2. آتشگاه قصران
3. ارگ تهران
4. باغ نگارستان
5. برج طغرل
6. برج نقارخانه
7. بقایای شهر سلجوقی
8. بقعه سلطان
9. بقعه شیخ عبدالله طرشت 
10. بنای  مسعودیه
11. پاچنار
12. پل صفوی 
13. پل قاجاری
14. تپه چشمه علی
15. تپه گبری
16. تپه میل
17. توپ مروارید
18. چهار راه مخبرالدوله
19. حمام بازار
20. حمام مهدی‌خانی
21. حمام همتیار
22. خانه اتحادیه
23. خانه امام جمعه
24. خانه امیربهادر
25. خانه امین‌السلطان
26. خانه شقاقی
27. خانه شهید مدرس
28. خانه مشیرالدوله
29. خانه وثوق
30. خانی آباد
31. دروازه باغشاه
32. دروازه خانی آباد
33. دروازه خراسان
34. دروازه دوشان تپه
35. دروازه دولاب
36. دروازه دولت
37. دروازه شمس العماره
38. دروازه شمیران
39. دروازه عبدالعظیم
40. دروازه غار
41. دروازه قزوین
42. دروازه گمرک
43. دروازه یوسف آباد
44. دژ رشكان
45. دیر خواهران روحانی 
46. زندان هارون
47. میدان سبزه
48. سردر باغ ملی
49. سقاخانه آینه
50. سقاخانه عزیز محمد
51. سقاخانه كل عباس علی
52. سقاخانه نوروزخان
53. سیده ملک خاتون
54. عمارت امیریه
55. عمارت باغ فردوس
56. عمارت فاضل عراقی
57. عمارت كامران میرزا
58. عمارت منیریه
59. عمارت نظامیه
60. عمارت و باغ فرمانیه
61. قبر تاج الدین
62. قره تپه
63. قصر ضحاك
64. قصر قاجار
65. قلعه تبرك
66. قلعه دختر ضحاك
67. قلعه گبری
68. قنات آباد
69. قنات شاه
70. كاخ بهارستان
71. كاخ سعدآباد
72. كاخ سلطنت‌آباد
73. كاخ فیروزه
74. كاخ گلستان
75. كاخ موزه های گلستان 
76. كاروانسرای عین‌الرشید
77. كاروانسرای قصر بهرام
78. گود زنبورک خانه
79. لا له زار
80. محله بازار
81. محله چال میدان
82. محله دولت
83. محله سنگلج
84. محله عودلاجان
85. منار محله پامنار
86. میدان  و ساختمان راه‌آهن
87. میدان ارگ
88. میدان امام خمینی
89. میدان امین السلطان
90. میدان بوعلی سینا
91. میدان حسن آباد
92. میدان محمدیه
93. میدان مشق

ج) جاذبه هاي طبيعي

1. آبشار پسنگ
2. آبشار دوقلو 
3. آبشار سوتك
4. آبشار منظریه
5. آبشاراسون
6. استودان گبرها
7. پارك اتابك
8. پارك امین الدوله
9. پارك جنگلی چیتگر
10. پارك ملی خجیر
11. پارك ملی كویر
12. پناهگاه پلنگ‌چال
13. پناهگاه شیرپلا
14. تپه حصارك 
15. تپه كله قندی 
16. توچال
17. دریاچه سد لتیان
18. قله دماوند
19. منطقه حفاظت شده ورجین

د) موزه ها

1. آبكار
2. آبگینه
3. آثار طبيعي و حيات وحش
4. آزادي
5. بهزاد
6. پست و تلگراف 
7. تاریخ
8. تماشاگه خودرو
9. جانبازان انقلاب اسلامي
10. جواهرات ملی 
11. خانه صبا
12. رضا عباسي
13. زمين شناسي
14. سبز
15. سكه بانك سپه 
16. سیزدهم آبان 
17. سینما
18. شهدا
19. صبا 
20. صنعت برق
21. عكاس خانه شهر
22. علوم
23. فرش ايران
24. كاخ رجعت و عبرت
25. كاخ سعد آباد
26. كتابخانه ملك
27. گياهان دارويي
28.مجلس شوراي اسلامي
29. مردم شناسي
30. مرواريد
31. ملت
32. ملی ایران 
33. نظامي
34. نيروي هوايي
35. هنر های ملی
36. هنرهاي زيبا
37. هنرهاي معاصر
38. هنرهاي تزئيني
 

ه) گورستان‌ها

1. ابن باويه
2. بهشت زهرا
3. حضرت عبدالعظيم
4. دولت
5. ظهيرالدوله