تبرّج
از جمله واژه هایی که در آیات حجاب به کار رفته و تبیین دقیق آن در بحث پوشش بانوان سودمند است واژه تَبَرُّج است. بررسی متون و فرهنگهای لغوی روشنگر آن است که تبرج به معنای خودنمایی و جلوه گری است.
«القاموس المحیط» تبرج را خود نمایی وظاهر نمودن زینت درمقابل مردان معنا کرده و نوشته است: "تبرجت : اظهرت زینتها للرجال " (1)
(تَبَرَّجَت:یعنی زن زینت خود را برای مردان ظاهر کرد)
زبیدی نیز در شرح قاموس اقوال مختلفی را بیان می کند که همه آنهاتبرج را به معنای خودنمایی گرفته اند. (2)
«مقاییس اللغه» ریشه آن را برج می داند و می گوید:« معنای تبرج نشان دادن زیبائیهاست . » (3)
حدود پوشش در قرآن
در دو سوره از سور قرآن ، بحث حدود پوشش ظاهری بانوان به طور کامل و مبسوط بیان گردیده است.( سوره نور آیه 31 و سوره احزاب آیه 59)
بررسی آیه 31 سوره نور درمورد حدود و حجاب:
((و قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهن و یحفظن فروجهن و لایبدین زینتهن الا ما ظهر منها و لیضربن بخمر هن علی جیوبهن و لایبدین زینتهن الا لبعولتهن .... ولایضرین بارجلهن لیعلم ما یخفین من زینتهن و توبوا الی الله جمیعا ایه المؤمنون لعلکم تفلحون))
((ای پیامبر به زنان مؤمنه بگو که چشم ها یشان را از نگاه ناروا بپوشانند و فروج و اندامشان را حفظ کنند و زینت خود را آشکار ننمایند مگر آن زینت هایی که آشکار است و باید که سرپوش های خود را بر گریبانها و سینه هایشان بیندازند و زینت خود را جز برای شوهرانشان و ... ظاهر نسازند و پاهایشان را به نحوی برزمین نزنند که زینت مخفی شان آشکار شود. و ای جماعت مؤمنین همگی به سوی خدا باز گردید و به درگاه او توبه کنید باشد که رستگار شوید. ))
جالب توجه است که قبل از آن که خداوند حدود پوشش زنان را معین فرماید، در آیه قبل به مردان امر می کند که «غض بصر»ـ فروهشتن دیدگان ـ نمایند که این برای پاکیزگی قلب و روح آنها بهتر است.
پس از آن زنان را امر به« غض بصر» نموده و سپس حدود پوشش را بیان می فرماید.
((«غضّ بصر» به معنای« مهار کردن و کاهش دادن نگاه» است نه «غمض» که معنای بستن می دهد.)) (4)
در واقع این آیه زن و مردرا از نگاه خیره و تند شهوانی که همراه با ریبه است،نهی می نماید. (5)
استاد مطهری گفته اند:
«در اینجا متعلَّق« غضّ بصر» قطعاً چهره است. نگاه به غیر چهره و شاید دو دست حتی با غض بصر هم جایز نیست.(6)
شیخ طبرسی در تفسیر" لایبدین زینتهن" می گوید:
"منظور از اینکه می گوید زینت خود را آشکار نکنند این است که مواضع زینت را همراه زینت برای غیر محرم ظاهر و آشکار ننمایند و ابزار و وسایل زینت مورد نظر نیست.
چرا که نظر به خود زینت ها (اگر در غیر موضع زینت باشد)بلا اشکال است."علامه طباطبایی نیز در تفسیر المیزان متذکر همین مطلب شده اند(7) زمخشری در "کشاف "می نویسد: "اینکه زینت گفته شده و مواضع زینت گفته نشده بخاطر تأکید بر پوشش می باشد. زیرا زینت روی مواضعی از بدن قرار می گیرد که جز برای محارم، نظر کردن به آن مواضع جایز نیست و آن مواضع، آرنج، ساق، باز و ، گردن، سینه و گوش می باشد. "
استثنائات در پوشش
پس از آنکه آیه زنان را امر به عدم ابداء و اظهار زینت می نماید، موارد استثنائی که ظاهر بودن آن اشکالی ندارد را بیان می نماید و می فرماید زینت های خود را (زنان) آشکار نسازند مگر آنچه که ظاهر است (الا ما ظهر منها)
در مورد زینت های آشکار 3 قول وجود دارد
1-مقصود از زینت آشکار لباس یا جامه است و مراد از زینت پنهان، خلخال ، گوشواره و دستبند است. این قول از ابن مسعود(صحابی معروف) نقل شده است.
2-مقصود از زینت ظاهر ،سرمه ، انگشتر و خضاب دست است. (یعنی زینتهایی که در چهره و دست ها تا مچ واقع می شود.) این قول ابن عباس است
3-مراد از زینت آشکار ، چهره و دستها تا مچ است. این قول ضحاک و عطاء است.
علامه طباطبایی در مورد زینت های آشکار می فرمایند:
«خداوند از این حکم (پوشاندن زینت ها) آنچه ظاهر است را استثنا کرده است و در روایات آمده است که مقصود از آنچه ظاهر است صورت و دو کف دست و قدم ها می باشد».(8)
استاد مطهری در کتاب مسئله حجاب می گویند:
«در اینکه پوشاندن وجه و کفین لازم نیست،ظاهرا در میان تمام علمای اسلامی اعم از شیعه و سني اختلافي نيست.» (9)
ايشان با استناد به شواهد تاريخي و نيز دلايل عقلي و نقلي اثبات نموده اند كه پوشاندن وجه و كفين واجب نيست. (صص 171 – 185)
مطلب ديگري كه ايشان مورد توجه و دقت قرار داده اند اين است كه، مسئله وجوب پوشش راـ كه وظيفه زن است ـاز مسأله حرام بودن نگاه به زن ـ كه مربوط به مرد است ـ بايد تفكيك كرد. ممكن است كسي قائل به عدم وجوب پوشاندن وجه و كفين بر زن باشد و در عين حال نگاه مرد به وجه و کفین را جایز نشمارد. بنابراین،نبايد پنداشت كه بين اين دو ملازمه وجود دارد.
چنان كه وظيفه مرد پوشاندن سر و بدن نيست ولي اين دليل نمي شود كه نگاه كردن به سر و بدن مرد براي زن جايز باشد.
در روايات نيز استثناء وجه و كفين به صراحت آمده است از جمله اين روايت:
مسعدة بن زراره قال:« سمعت جعفراً و سئل عما تظهر المراه من زينتها قال (ع) الوجه و الكفين.»
مسعده بن زراره از حضرت صادق (ع) نقل مي كند كه:« من شنيدم وقتي از حضرت درباره زينتي كه زن مي تواند آشكار كند سؤال شد، فرمود، چهره و دو دست (تا مچ) »
بديهي است مواردي كه به عنوان استثناء در پوشش مطرح گرديده (چهره و دو دست تا مچ) در صورتي است كه زينتي به آن اضافه نشده باشد. و اگر چهره و دو دست نيز به هر نوعي زينت داشته باشند پوشاندن آنها واجب است.
ادامه آيه 31 سوره نور:
((... وليضربن بخمر هن علي جيوبهن و لايبدين زينتهن الا لبعولتهن...))
((و بایدکه زنان خمارهاـ سرپوش های ـخود را بر سینه هایشان بیندازند و زینت خود را جز برای شوهرانشان آشکار ننمایند...))
علامه طباطبائي در تفسير آيه فوق مي گويند:
«خمار جامه اي است كه زن سر خود را با آن مي پوشاند و زائد آنرا به سينه اش آويزان مي كند. مراد از جيوب، سينه هاست معناي آن اين است كه به زنان دستور بده تا اطراف مقنعه ها رابه روی سينه هاي خود انداخته آنرابپوشانند.»(10)
در تفسير مجمع نيز ذيل آيه فوق چنين آمده است:
«خُمُر عبارت است از مقنعهها كه جمع خمار است و با آن زن، سر خود را مي پوشاند. در اين آيه زنان امر شده اند كه مقنعهها (سرپوشها) را بر سينههايشان بيفكنند تا آنرا بپوشانند. گفته شده است كه قبل از آن زنان سرپوش هاي خود را به پشت سر ميانداختهاند، كه با اين نحو پوشاندن سر، سينهها و گردنهايشان ظاهر و آشكار بوده است و با نزول اين آيه مأمور شدند كه سرپوشهاي خود را طوري بيندازند كه موها و گردنها و سينهها نيز پوشانده شود»(11)
با تفسير فوق پاسخ اين شبهه نيز داده ميشود كه بعضي گفتهاند، در آيات حجاب هيچگاه مساله پوشش مو مطرح نگرديده است و شايد خواستهاند بگويند كه پوشاندن مو امري الزامي نيست.
مطابق آن چه در تفسير اين آيه آورده شد قبل از نزول آيه، زنان موهاي خود را مي پوشانده اند،اما اطراف روسری های خود را پشت سر می انداخته اند. با آمدن اين آيه علاوه بر پوشاندن مو موظف به پوشاندن گردنها و سينهها نيز شدند و اين نكتهاي است كه آقاي مصطفوي نيز به اين صورت آورده است: «و ليضربن بخمر هن در مقام بيان پوشاندن گردن و سينه است، چرا كه پوشش سر امري طبيعي و مفروغ عنه ميباشد.» (12)
نكته ديگر اينكه در آيه سه بار لفظ «زينتهن» آمده است كه در هر سه مورد زينت هاي پنهان مورد نظر بوده است كه قطعاً نبايد آشكار گردد، منتهي در مورد اول استثناء «الا ما ظهر منها» را آورده تا زينت هاي ظاهر را از حكم قبلي مستثني گرداند كه شرح آن گذشت.
در ادامه آيه پس از بيان حدود حجاب، مواردي كه آشكار شدن زينتها، بلا اشكال است بيان گرديده است.
يعني در مقابل چند گروه از مردان حجاب و پوشش براي زن الزامي نيست كه اين موارد عبارتند از: شوهر، پدر، پدر شوهر، پسر ، پسر شوهر، برادر ، پسر برادر، پسر خواهر، زنان مسلمان ، كنيزان و غلامان ، خدمتكاران مرد كه تمايلي به زنان ندارند و كودكاني كه به مسائل جنسي واقف نيستند.
2)تاج العروس، ج 5 /صص417 و 418
3) معجم مقاییس الغه ج 1 / ص 238
(4راغب در مفردات درمورد غض بصر می گوید «غض بصره اذا ضعفه عن جده النظر»
"نگاهش را فرو انداخت»هنگامی گفته می شود که تندی و خیرگی نگاه در آن ضعیف شده باشد
(5 مسئله حجاب ص 120
(6 همان ص 124
7)مجمع البیان ، ج 7 / ص 138 ، المیزان ، ج 29/ص 163
8) المیزان ج 29 ص 163
9)مسئله حجاب، ص 226(البته چنان که خواهد آمد فقهاء،موارد استثناء پوشش را تنها وجه و کفین(صورت و دو دست تا مچ)دانسته اند)صص171-185
11) مجمع البيان ، ج 7 / ص 138
12)حجاب از دیدگاه کتاب و سنت ص128،به نقل از التحقیق فی کلمات القرآن ج3/ص130
(1لسان العرب ، ج 6، ص 130 