تاریخچه بارگاه حرم امام رضا (ع)

 

شهر مشهد با شهادت امام رضا (ع) در خاک توس و دهکده سناباد پایه گذاری شد و از آن زمان یعنی از سال 203 هجری قمری این منطقه به مشهد توس و مشهد الرضا اشهرت یافت . در مدت دوازده قرن که از تاریخ خاکسپاری امام رضا (ع) می گذرد مشهد نیز مانند دیگر نواحی ایران عموما در معرض تاخت و تازهای بسیار بوده و از نظر ویژگی های مذهبی - فرهنگی فراز و فرودهای خاص خود را نیز داشته است .
این شهر گرچه بر اثر حملات و هجوم های مکرر ، گاه تا مرز ویرانی کامل نیز سقوط کرده اما به برکت بارگاه امام در کمترین زمان بازسازی و آباد شد ، تا جایی که اکنون از بزرگترین شهرهای مذهبی جهان به شمار می آید . ضریح از جمله مظاهر باشکوه معنوی و نمادهای ممتاز هنری و فنی آستان مقدس رضوی است . که تاکنون 5 ضریح ساخته و بر مضجع شریف نصب شده است . همچنین مشخص ترین نماد و نشانه مضجع شریف رضوی (ع) گنبد زراندود آن است که از دوردست های شهر قابل رویت بوده ، سلام و درود بیکران مجاوران و زائران حضرتش را نثار مدفن پاک آن امام همام می کند .بی اغراق می توان گفت نخستین تصویر و خاطره ای که همگان با شنیدن نام " مشهد " در ذهنشان می نشیند ، تصویر طلافام همین گنبد است که آرزوی زیارت آستان منورش را در یادها زنده می کند . نخستین گنبدی که بر فراز مزار قدسی حضرت ساخته شد ، به امر سلطان " سنجر سلجوقی " (552 - 511 ه- ق) و از سوی وزیر وی ، شرف الدین قمی و مساعدت گروهی دیگر از سرشناسان ، در آغاز قرن 6 هجری بنا شده و به نقل مورخان ، از کاشی بوده است . در عهد صفویان و در روزگار شاه طهماسب صفوی خشت های نفیس کاشی روی گنبد به خشت های طلا مبدل شد . پس از غارت خشت های طلای گنبد در شورش ازبک ها ، به دستور شاه عباس صفوی و در فاصله سال های 1016 - 1009 ه .ق . که وی پیاده از اصفهان به مشهد آمد ، تجدید بنا و طلا کاری مجدد گنبد صورت گرفت .

اکنون ، قبر مطهر امام رضا (ع) دو گنبد دارد : اول ، همان گنبد نخستین که قرن ها از ساخت آن می گذرد و از درون حرم ، سطح مقعر و مقرنس آن پیداست - و دوم گنبد فعلی که به دستور شاه عباس دوم بر روی گنبد اول قرار گرفت . ارتفاع گنبد خورشید مثال رضوی (ع) ، از کف حرم تا اوج محدب آن بیش از 31 متر است . در مجموعه قدیمی آستان قدس رضوی دو مناره وجود دارد که یکی از آنها نزدیک گنبد مطهر و دیگری مقابل آن و بالای ایوان عباسی ( صحن انقلاب ) واقع شده است . هر دو مناره روکش طلا دارند و جلوه ای شکوهمند به بارگاه حضرت بخشیده اند . احتمال می رود مناره نزدیک گنبد هم زمان با بنای خود گنبد ساخته شده و از آثار قرن 6هجری است ؛ چه ، در آن زمان معمول بوده که در کنار گنبد ، مناره ای هم ساخته شود . شاه طهماست صفوی در قرن 10 مناره مذکور را مرمت و طلا کاری کرد .

پس از وی نادرشاه افشار ، هنگامی که ایوان امیرعلی شیر نوایی را تذهیب می کرده ، مناره گنبد را نیز تجدید طلا نموده است . دومین مناره ، روی ایوان عباسی است و از دیگر آثار عهد نادری به شمار می رود . با اینکه فاصله دو مناره زیاد است ، اما کسانی که از سمت جنوب اماکن متبرکه ( خصوصا خیابان امام رضا ) به سوی حرم می آیند ، چنین می پندارند که گنبد مطهر میان دو مناره قرار گرفته است . معلوم نیست که بانی و معمار آن ، منظور خاصی از بنای این چنینی مناره داشته یا طبیعت کار این طور درآمده است . قدیمی ترین سنگی که بر مزار حضرت رضا (ع) دیده شده ، سنگ مرمری با ابعاد 40 در 30 و قطر 6 سانتی متر در اوایل قرن 6 بر مزار امام (ع) نصب شده است . این سنگ از نفایس بسیار ارزشمند موزه آستان قدس رضوی بوده که خط آن کوفی شکسته است و از نظر تاریخی اهمیت فوق العاده دارد . سه کتیبه در حاشیه سنگ و یک کتیبه در سطح محرابی شکل آن نقش بسته است . دومین سنگ مرقد امام (ع) ظاهرا سنگی از جنس مونسار ( مرمر سفید آهکی ) است که به جای آن بر مزار امام (ع) جای داشته ، آگاهی چندانی از چگونگی آن به دست نیامده است . سومین سنگ مزار حضرت ، سنگی مرمر بسیار ممتاز از معدن توران پشت یزد است . این سنگ به رنگ سبز چمنی با ابعاد 2/20 در 1/10 و قطر یک متر و وزن 3600 کیلوگرم ، که همزمان با تعویض و نصب ضریح پنجم در سال 1379 ه . ش .در حرم مطهر درون ضریح بر مزار مرقد امام (ع) نصب شده است . سنگ پیشین مضجع شریف امام (ع) از نظر قدمت و آسیب دیدگی همزمان با تعویض و نصب ضریح جدید با حضور مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای ( مدظله العالی ) تعویض شد و به جای آن ، سنگ جدید با محتوای الهام بخش هنری و آیات الهی ، بر مضجع نورانی امام (ع) نصب شد . بر سطح این سنگ جدید ، علاوه بر کلمات مقدس و الهام بخش ، تاریخ ولادت و شهادت امام هشتم (ع) نقش بسته است . در میانه صحن انقلاب ، سقاخانه ای قرار دارد که یک گنبد طلایی روی آن ساخته شده و به سقاخانه اسماعیل طلایی معروف است .

این سقاخانه دارای ساختمانی هشت ضلعی بوده و زائران آب آن را به عنوان آبی متبرک می آشامند . در میان مورخان ، مشهور آن است که این بنا به دستور نادر شاه افشار و توسط شخصی به نام اسماعیل طلایی ساخته شده و سنگ مرمر یک پارچه آن را هم نادرشاه از هرات آورده است . مسجد پر اجلال گوهرشاد ، از باشکوه ترین و زیبا ترین مساجد ایران اسلامی است ، که از سال 797 هجری قمری همچنان در کنار مضجع شریف امام ابوالحسن الرضا (ع) استوار ایستاده است . معماران و هنرمندان چیره دست و خلاق عصر بانوی آبادگر یعنی گوهرشاد ، تمام نبوغ و توان فنی و هنری خود را در ساخت این عبادتگاه باشکوه به کار گرفته و از خود اثری به یادگار گذاشته اند که هر بیننده را مفتون و مجذوب جلوه های بدیع خویش می سازد . ذکر این نکته بجاست که مساجد ایران اسلامی به داشتن ایوان های بلند ، با طاق های خوش ترکیب و خوش نقش و کاشیکاری های بسیار نفیس معروفند و این وجه امتیاز مساجد ایران با دیگر مساجد در جای جای جغرافیای جهان اسلام است . مسجد جامع گوهرشاد نمونه کامل و برجسته هنر ایرانی است . تمام خصوصیات و ویژگی های معماری سنتی در آن به کار رفته و به خصوص ایوان بزرگ مسجد یعنی ایوان مقصوره به گونه ای زینت یافته که اضافه بر ایجاد احساس آرامش و نشاط ، نماز گزار و نیایشگر را در جهانی مرموز و ماورآیی به پرواز درآورده ، غرق در جذبه های عرفانی می سازد . مسجد گوهرشاد مربع شکل و ابعاد آن 51/65 در 56/30 و افزون بر 9410 متر مربع مساحت دارد . مسجد دارای چهار ایوان و هشت شبستان کوچک و بزرگ است . دو شبستان بزرگ در دو طرف ایوان مقصوره و هر یک دارای چهل ستون که بر آنها طاق های ضربی به سبک تیموریان زده شده ، در دو طرف ایوان شرقی دو شبستان و در دو سمت ایوان شمالی نیز دو شبستان کوچک دیگر واقع است .

معماران حرم به روایت تاریخ


بنای حرم در طول تاریخ و به‌ تدریج ساخته شد و گسترش یافت . در به‌ وجود آمدن فضای کنونی حرم ، مردان و زنانی بلند همت ، در هر دوره‌ ای از تاریخ ایران زمین ، نقشی داشته‌ اند که نام خود را تا ابد زیر نام حضرت رضا ( علیه السلام ) جاودانه کرده‌ اند . هر کاشی و سنگی که بر دیوارهای حرم جای گرفته ، نشان از عشق و ارادت مردمانی از این سرزمین به مولا و آقایشان حضرت رضا ( علیه السلام ) دارد . تاریخ موجود در کتیبه‌‌ های حرم ، از دوره سامانیان تا دوره قاجاریه را نشان می ‌دهد .

سامانیان ؛ اولین آبادگران
به روایت تاریخ ، بوبکر شهمرد ، از پیشکاران نوح بن منصور سامانی ، شهادت ‌گاه علی بن موسی الرضا ( علیه السلام ) ، امام هشتم شیعیان را آباد کرد .
به گفته ابن بابویه ، محمد بن عبد الرزاق طوسی و امیر محمدیه ، از امرای عهد سامانی ، در دوران امارتشان نسبت به مرقد مطهر امام ( علیه السلام ) کمال ارادت و توجه داشتند و تزییناتی در حرم به وجود آوردند .

دیالمه ؛ تزییناتی مختصر
در اوایل قرن چهارم هـ .ق به دستور عضد الدوله دیلمی ، مرقد منور امام ( علیه السلام ) به سبک آن زمان تعمیر و تزیین شد .

غزنویان ؛ یادگاران مسجد بالا سر
یمین الدوله ، سلطان محمود غزنوی ، عمارت مشهد توس را که مرقد علی بن موسی الرضا ( علیه السلام ) و رشید در آن دوران است ، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد ، از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد کرد .
علاوه بر این ، ابوالحسن عراقی معروف به دبیر ، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی ، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم مطهر کرد . مسجد بالاسر یادگار دوره غزنویان است .

سلجوقیان ؛ اولین گنبد
در این دوره اولین گنبد بر روی بقعه ساخته شد .
امیر عماد الدوله در دوره سلجوقی و در اوایل قرن ششم هـ .ق حرم را مرمت کرد . شرف الدین ابو طاهر قمی ، وزیر سلطان سنجر ، گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و ترکان زمرد سلجوقی هم ازاره حرم مطهر را با کاشی ‌‌های نفیس سنجری به تاریخ اثنی عشر و خمس مائه (512) آراستند .

خوارزمشاهیان ؛ دوران کاشی ‌‌های سنجری
در دوره خوارزمشاهیان ، کاشی ‌کاری در حرم رنگ و بوی بیشتری یافت . در اوایل قرن هفتم هـ .ق بار دیگر ازاره حرم مطهر با کاشی ‌‌های ممتاز معروف به کاشی سنجری تزیین شد . اکنون این کاشی‌‌ ها با تاریخ اثنی عشر و ست مائه (612) در حرم موجود است .
به‌ علاوه در این دوره ، اطراف در پیش روی مبارک ، در ضلع شمالی رواق دار الحفاظ ، با کتیبه‌ ای از کاشی چینی مانند ممتاز تزیین شد . در این کتیبه به خط ثلث برجسته ، نام و نسب حضرت امام رضا ( علیه السلام ) تا حضرت امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) مکتوب شده ‌است .

تیموریان ؛ مسجد گوهرشاد و مدرسه دو در
عهد تیموری ، دوران پربار و با شکوهی از نظر معماری حرم به ‌شمار می ‌رود . گوهرشاد خاتون ، همسر شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی ، بانی معروف مسجد گوهرشاد ، در این دوره زندگی می ‌کرد . از آثار مهم این دوره ، بنای باشکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دار الحفاظ و دار السیاده است . مدرسه پریزاد ، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر که متصل به ضلع غربی دار السیاده بود و اکنون جزء رواق دار الولایه است ، هم به این دوره مربوط می‌ شود . همه این بنا ها مربوط به دوران حکومت همسر گوهرشاد خاتون یعنی شاهرخ تیموری است .
از آثار دیگر عهد تیموری ، ضلع جنوبی صحن انقلاب است که به همت امیر علیشیر نوایی ، وزیر سلطان حسین بایقرا ، آخرین امیر تیموری ، بین سال‌‌ های 885 ـ 875 هـ .ق ساخته شد .

عهد صفویه ؛ دوران طلاکاری
دوران صفویه نیز دوران مهمی در تاریخ معماری حرم به شمار می ‌رود . طلا کاری گنبد و گلدسته ، ساخت اولین ضریح مرقد منور ، رواق‌‌ های توحید خانه ، گنبد الله وردی‌خان و گنبد حاتم خانی ، همه مربوط به این دوره است . شاه طهماسب ، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی ، از جمله شاهانی بودند که در این دوره با اقدام‌ های اساسی خود ، نامشان را در تاریخ معماری حرم ثبت کردند . شاه طهماسب صفوی در سال 932 هـ .ق برای اولین بار گنبد را به طلا آراسته کرد و اقدام به تهیه اولین ضریح مرقد منور به سال 957 هـ .ق کرد . علاوه بر این ، ایوان امیر علیشیر و گلدسته کنار گنبد را هم طلا کاری کرد .
در زمان شاه عباس ، صحن انقلاب وسعت یافت و اضلاع شرقی و شمالی و غربی آن با ایوان ‌‌ها و حجره ‌‌ها ساخته شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمیر و کاشی‌ کاری آن کرد .
در سال 997 هـ .ق که عبد المؤمن خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طلا های گنبد کرد ، شاه عباس اول در سفری که به مشهد آمد ، مجدداً گنبد را طلا کاری کرد . این کار در سال 1016 هـ .ق پایان یافت . علیرضا عباسی این جریان ، یعنی آمدن شاه عباس و طلا کاری گنبد را با خط ثلث در کتیبه کمربندی گنبد خطاطی کرده است .
شاه سلیمان صفوی هم به تعمیر رواق دار السیاده و طلا کاری مجدد گنبد که در اثر زلزله سال 1084 هـ .ق آسیب دیده و فرو ریخته بود ، اقدام کرد . طلاکاری مجدد گنبد در عهد شاه سلیمان ، بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده است .

دوره افشاریه ؛ سقاخانه اسماعیل طلا
بنای گلدسته ضلع شمالی صحن عتیق ( صحن انقلاب ) ، طلاکاری مجدد ایوان امیر علیشیر و گلدسته بالای آن و سنگاب سقاخانه اسماعیل طلایی ، همه مربوط به این دوره هستند .

دوره قاجاریه ؛ دوران آینه ‌کاری
دوره قاجاریه هم از نظر معماری ، دوران مهمی در تاریخ حرم به شمار می‌ رود . بنای صحن آزادی مربوط به این دوره است . در این عهد ، ایوان غربی صحن آزادی به طلا آراسته و به ایوان ناصری معروف شد . در همین دوران ، کاشی‌ کاری و تزیینات صحن آزادی انجام شد . علاوه بر این ، در سال 1275 هـ .ق قائم مقام نوری اقدام به آینه‌ کاری روضه منوره کرد و در همین دوره بود که رواق های توحید خانه ، دار الحفاظ و دار السیاره آینه ‌کاری شد .

سال ‌‌های سختی و غربت

روضه منوره که پیکر مقدس حضرت رضا ( علیه السلام ) در آن مدفون است ، زیر گنبدی زرین و با شکوه قرار دارد و هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به شمار می‌ آید .
در سال ‌‌های آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام ، حرم مطهر به صورت بنایی ساده با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود ؛ چنان‌که بقعه مطهر ، تنها یک در ورودی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزیین‌ هایی مختصر به سبک آن زمان بود . صفه ‌‌های اضلاع حرم به جز صفه پیش ‌رو ، به‌سوی خارج از بنا بسته بود و بر فراز بقعه ، تنها قبه‌ ای وجود داشت .
در آن سال ‌‌های دور ، زمین ‌‌های اطراف حرم مطهر ، همه خالی از سکنه بود و نوغان که یکی از دو قصبه معروف و معتبر توس بود ، تنها آبادی مسکونی منطقه محسوب می ‌شد .
نظارت دقیق حکام جور بر حرکات و سکنات شیعیان ، منع آن ‌‌ها از توجه به مرقد امام ( علیه السلام ) و درک فیض و زیارت ، موجب شد که سال‌‌ ها سپری شود و بنایی درخور و شایسته مضجع شریف حضرتش احداث نشود .
سرانجام ، سال‌‌ های سخت و سنگین به کندی سپری شد . عنایات خدای تعالی نسبت به روضه رضوی موجب شد که در آن روز های اولیه و جو خاص آن زمان ، حرم مطهر از هر گونه آسیبی محفوظ بماند تا آن‌جا که به خاطر رأفت خاصه حضرت ، به‌صورت بروز کرامات پی در پی و معجزات ، گره از کار دردمندان و نیازآوران گشود . کثرت و تداوم کرامات امام ، موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به ‌ویژه بیشتر اهالی خراسان و مناطق دیگر زیاد شود و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوی ، زیارت پرفیض مرقد منورش را بر خود واجب دانسته ، اقدام به ساخت و مرمت و تذهیب و تزیین و حفظ و نگهداری آن بنای مقدس کنند .
در طول قرن‌‌های مختلف ، رجال کشور های اسلامی ، حکام و امرای خراسان و‌ مردان با اخلاص و علاقه‌ مند به مقام شامخ ولایت و امامت ، با صرف مبالغی در تجدید و عظمت آن کوشیده‌ اند و ضمن تزیین آن با ایجاد بناها و به ‌جای گذاشتن آثار ، این مکان شریف را از جلوه‌‌ های کهن هنری دوران گذشته مملوّ کردند .

وضعیت فعلی حرم

واژه " حرم " در ذهن اکثر زائران ، ضریح مقدس را تداعی می ‌کند . اما در واقع به فضای مربع شکلی که بقعه مبارکه را در برگرفته و شامل گنبد ، سنگ مرقد و ضریح مقدس می ‌شود ، حرم می‌ گویند . حرم از طریق صفه هایی به داخل و خارج مرتبط می ‌شود .
شکل هندسی حرم مطهر ، تقریباً مربع است که مساحت آن بعد از عملیات توسعه به حدود 182 هزار متر مربع رسیده است .
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، در ادامه عملیات و اقدامات ساختمانی در اماکن ، قسمت‌‌ هایی دیگر از حرم مطهر ، از جمله پشت سر و پیش رو و پایین پای مبارک نیز توسعه یافت و با انجام عملیات توسعه ، نمای آن همانند ضلع بالاسر مبارک ، با کاشی معرق تزیین شد .
حرم از دو طرف ( جنوب و مشرق ) به وسیله در های طلا به رواق‌‌ ها راه دارد و از دو طرف دیگر ، ( شمال و مغرب ) از طریق دو صفه بزرگ ، به دیگر رواق ‌‌ها و مسجد بالاسر مرتبط است .

متن کتیبه سطح سنگ جدید مرقد امام رضا ( علیه السلام )

متن زیر بر سطح سنگ جدید مرقد امام رضا ( علیه السلام ) حک شده است :
" هذا هو المرقد الشریف للامام التقی النقی الصدیق الشهید ، وارث الانبیاء والمرسلین ، ثامن الائمه المعصومین من اهل بیت رسول رب العالمین ، حجه الله علی الخلق اجمعین ، سیدنا و مولانا ابی الحسن الرضا علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین .
ولد بالمدینه فی الحادی عشر من ذی القعده عام 148 و استشهد بطوس فی آخر صفر سنه 203 من الهجره النبویه و قد جدّد هذا المضجع المطهر عام 1418 هـ .ق "

ترجمه متن کتیبه :
" این مرقد شریف امام پرهیزگار ، پاک ، راستگو ، شهید و وارث پیامبران و فرستادگان پروردگار ، هشتمین فرد از امامان معصوم اهل بیت پیامبر خدای جهانیان ، حجت خدا بر تمام موجودات عالم ، آقا و مولای ما ابوالحسن رضا ، علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) ، که سلام و درود خداوند بر تمام آنان باد .
در روز 11 ذی العقده سال 148 هـ .ق در مدینه متولد و در آخر ماه صفر سال 203 از هجرت پیامبر ، در شهر توس شهید شد و این مرقد مطهر در سال 1418 هـ .ق بازسازی شد . "

و نیز دو بیت زیر از اشعاری که حضرت به قصیده دعبل ملحق فرموده‌ اند ، بر آن حک شده :

و قبر بطوس یا لها من مصیبه * الحت علی الاحشاء بالزّفرات الی الحشر حتی یبعث الله قائماً * یفرّجُ عنا الغمّ و الکربات
( قبری در طوس است ، چه عجب مصیبتی است ، مصیبت آن با ناله ‌‌های دردناک ، آتش حسرت را تا روز قیامت در درون می ‌افروزد تا اینکه خداوند قائمی را برانگیزد و اندوه و سختی‌‌ ها را از ما برطرف سازد . )

علاوه بر این ، آیاتی از کلام الله مجید نیز زینت ‌بخش سنگ شده است :
بالای سر مبارک : یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه فادخلی فی عبادی و ادخلی جنتی
پیش روی مبارک : انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل بیت و یطهرکم تطهیراً
پشت سر مبارک : سلام علی آل یاسین انا کذالک نجزی المحسنین انه من عبادنا المؤمنین
پایین پای مبارک : یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم

زیر خط ‌‌های کتیبه نوشته شده است :
سلام علی آل طه و یس * سلام علی آل خیر النبیین
سلام علی روضه حل فیها * امام یباهی به الملک و الدین

قربون كبوتراي حرمت امام رضا(ع)

 

 

باقی عکس های زیبا در ادامه مطلب...

 

اطلاعات نسبتا جالب و كاملي بود .