ضرب المثل‌های عربی و متراف آن به‌فارسی

الف

• أباد الله خضراءهم
• ابدء بِنَفسک
  • ترجمه: «از خود آغاز کن!»
  • مترادف: «اول خویش سپس درویش.»
• ابذل لصدیقک دمک ومالک
  • ترجمه: «خونت و اموالت را برای دوستت بده»
• إبرة فی کومة قش
  • ترجمه: «سوزن در کوهی از کاه»
• أبرد من الثلج
  • ترجمه: «سردتر از یخ»
• أبصر من الوطواط
• أبصر من زرقاء الیمامة
  • ترجمه: «دوربین‌تر از زرقاء.»
  • تمثیل: «ای خداوندی که گر روی تو اعمی بنگرد// از فروغ روی تو بیناتر از زرقا شود.» قطران تبریزی
  • شرح: «زرقاء نام زنی از عرب است که از مسافتی بعید می‌دیده‌است.» امثال و حکم - دهخدا
• أبصر من غراب
  • ترجمه: «دوربین‌تر از کلاغ.»
• أبطأ من سلحفاة
  • ترجمه: «کندتر از لاکپشت»
• أبعد من الثریا
  • ترجمه: «دورتر از ثریا»
• اَبقض‌الاَشیا عندی‌الطلاق
  • مترادف: «تو برای وصل کردن آمدی// نی برای فصل کردن آمدی» جلال‌الدین محمد بلخی
  • مشابه: «بود سوزن به‌از تیغ برنده// که این دوزنده آمد آن درنده»
• أبکى من یتیم
  • ترجمه: «گریان تر از یتیم»
• أبلغ من قس بن ساعدة
• أبیع من إخوة یوسف
• أتب من أبی لهب
• أتبع من الظل
• اتق شَر مِن اَحسنت اِلیه
  • ترجمه: «از زیان و آسیب آن‌که بدو نیکویی کرده‌ای پرهیز کن.» امثال و حکم - دهخدا
  • تمثیل: «گفت حق است این ولی ای سیبویه// اتق شر من احسنت الیه» جلال‌الدین محمد بلخی
  • مشابه: «سزای نیکی بدی است.»
  • مشابه: «با هرکه دوستی خود اظهار می‌کنم// خوابیده‌دشمنی است که بیدار می‌کنم»
• اتقوا فِراسَة‌المؤمِن
  • ترجمه: «بپرهیزید از تیزمغزی مؤمنان» امثال و حکم - دهخدا
  • تمثل: «تو اگر مؤمنی فراست کو// ور شدی مؤتمن حراست کو// فال مؤمن فراست نظر است// وین زتقویم و زیج ما بدر است// مؤمن از رنگ چهره برخواند// هرچه دانا زدفترش داند// دل مؤمن بسان آینه است// همه نقشی در آن معاینه است» اوحدی
• اتقوا مِن غَضَب الحَلیم
  • ترجمه: «از خشم بردباران پرهیز کنید.»
  • مترادف: «از آن مترس که های و هو دارد// از آن بترس که سر بتو دارد»
  • تمثیل: «بگاه صلح سبک‌روح‌تر زحلم شجاع// به‌روز حرب گرانمایه‌تر زخشم حلیم» رونی
• اتقو مِن مَواضِع التهم
  • ترجمه: «از بهتان‌گاه‌ها اجتناب ورزید» امثال و حکم - دهخدا
  • مترادف: «جایی منشین که چون نهی پای// تهمت‌زده خیزی از چنان جای// صوفی که رود به‌مجلس می// وقتی بچکد پیاله بر وی// چون شهره شود عروس معصوم// پاکی و پلیدیش چه‌معلوم» امیر خسرو
  • مترادف: «چو من خلوت‌نشین باشم تو مخمور// زتهمت، رأی مردم که شود دور» نظامی
• اتَّکَلْنا منه على خُصٍّ
• الاتحاد قوة
• اترک الشر یترکک
• اتسع الخرق على الراقع
• اتق الأحمق أن تصحبه إنما الأحمق کالثوب الخلق کلما رقعت منه جانبا صفقته الریح وهنا فانخرق
• أثبت من الوشم
• أثقل من جبل
• أجبن من نعامة
• اجتنب مصاحبة الکذاب فإن اضطررت إلیه فلا تُصَدِّقْهُ
• اجع کَلبَک یتعبک
  • ترجمه: «سگ خویش گرسنه دار تا از دنبال تو آید» امثال و حکم - دهخدا
  • مشابه: «اسب فربه شود، شود سرکش» سنائی
  • تمثل: «آلت اِشکار جز سگ را مدان// کمترک انداز سگ را استخوان// زان‌که سگ چون سیر شد سرکش شود// کی سوی صید و شکاری خوش رود» جلال‌الدین محمد بلخی
• اجلس حیث یُؤْخَذُ بیدک وَتُبَرُّ ولا تجلس حیث یؤخذ برجلک وتُجَرُّ
• أجهل الناس من کان على السلطان مدلا وللإخوان مذلا
• أجود من حاتم
• احذر الأحمق واحذر وُدَّهُ (إنما الأحمق کالثوب الْخَلَق)
• احذر عدوک مرة وصدیقک ألف مرة فإن انقلب الصدیق فهو أعلم بالمضرة
• احذر مباسطة‌الملوک
  • ترجمه: «از بساط پادشاهان دوری کن»
  • مترادف: «از صحبت پادشه بپرهیز// چون پنبهٔ نرم زآتش تیز» نظامی
• أحذر من غراب
  • ترجمه: «ترسنده‌تر از کلاغ» امثال و حکم - دهخدا
  • تمثل: «بودم حذور همچو غرابی برای آنک// همچون غراب جای گرفتم در این خراب» مسعود سعد سلمان
• احذروا من لا یرجى خیره ولا یؤمن شره
• أحر من الجمر
• إحراق طیبا
• أحرس من کلب
• أحرص من نملة
• أحزن من الخنساء على صخر
• اَحسَن‌الشعر، یا اعذب‌الشعر اکذبه
  • ترجمه: «شعر هرچه به‌دروغ نزدیک‌تر زیباتر»
  • تمثل: «در شعر مپیچ و در فن او// چون اکذب اوست احسن او» نظامی
• أَحْسِنْ إلی الناس تستعبد قلوبهم
• اُحْسِن اٍلی مِن اساء
  • ترجمه: «با آن‌که بدی کرده نکویی میکن» امثال و حکم - دهخدا
  • مشابه: «بَدان‌را نیک دارید ای عزیزان// که خوبان خود عزیز و نیک‌روزند» سعدی
  • تمثل: «بدی را بدی سهل باشد جزا// اگر مردی احسن الی من اسا» سعدی
• أحضر الناس جوابا من لم یغضب
• احفر بئرا وَطُمَّ بئرا ولا تُعَطِّلْ أجیرا
• احفظ قرشک الأبیض لیومک الأسود
• أحکم من لقمان
• أحمد البلاغة الصمت حین لا یَحْسُنُ الکلام
• احمق من هبنقه
  • ترجمه: «احمق‌تر از هبنقه»
  • شرح: هبنقه از حمقای مشهور عرب است که وقتی گردن‌بندی به‌خود آویخت. پرسیدند: این تورا به‌چه‌کار است؟ گفت: تا با دیگران عوض نشوم.»
• أحن من الأم على أولادها
• آخ الأْکْفاءَ وداه الأعداءأخوک من صَدَقک لا من صدّقک
• أخاک أخاک إن مَنْ لا أخا له کَساعٍ إلى الهیجا بغیر سلاح
• اختر أهون الشرین
• اختلط حابلهم بنابلهم
• آخر الحیاة الموت
• آخر العنقود
• اخطب لابنتک ولا تخطب لابنک
• أَخْفَقَ حالب التیس
• أخوک من صدقک النصیحة
  • ترجمه: «برادر تو آن‌کس باشد که تورا پند دهد»
  • مترادف: «برادر تو آن‌کس باشد که عیب تو از تو نپوشد» امثال و حکم - دهخدا
• أخون من ذئب
• ادب‌النفس خیر من ادب‌الدرس
• ترجمه: «ادبی که در نهاد مرد باشد نیکوتر از ادبی است که از راه درس‌خواندن کسب شود.»
  • مشابه: «بربسته دگر باشد و بررسته دگر»
  • تمثل: «ملک بربسته چنان باشد ضعیف// ملک بررسته چنان باشد شریف» جلال‌الدین محمد بلخی
  • معنی: فطری و طبیعی از مصنوعی بهتر است.
• ادخلوالبیوت من ابوابها
  • ترجمه: «از در خانه‌ها وارد منازل شوید»
  • مشابه: «کار را از راه درست انجام دهید»
  • تمثل: «گر همی جویید دُر بی‌بها// ادخلوالابیات من ابوابها» جلال‌الدین محمد بلخی
  • معنی: هرکاری را باید از راه و طریق مخصوص به‌خود آغاز نمود.
• أَدّى قدراً مستعیرها
• أدنى من حبل الورید
• إذا أتاک أحد الخصمین وقد فُقِئَتْ عینه فلا تقض له حتى یأتیک خصمه .فلعله قد فُقِئَتْ عیناه
• إذا أردت أن تطاع فأمر بما یستطاع
• إذا الشعب یوما أراد الحیاة فلا بد أن یستجیب القدر
• إذا المرء لم یدنس من اللؤم عرضه فکل رداء یرتدیه جمیل
• إذا أنت أکرمت الکریم ملکته وإن أنت أکرمت اللئیم تمردا
• إذا أنت لم تشرب مرارا على القذى ظمئت وأی الناس تصفو مشاربه
• إذا بلغ الرأی المشورة فاستعن بحزم ناصح أو نصیحة حازم
• إذا تخاصم اللصان ظهر المسروق
• إذا تفرقت الغنم قادتها العنز الجرباء
• إذا تکلمت بالکلمة ملکتک وإذا لم تتکلم بها ملکتها
• إذا تم العقل نقص الکلام
• إذا تمنیت فاستکثر
• إذا تولى عقداً أحکمه
• إذا جاء الحین حارت العین
• إذا حان القضاء ضاق الفضاء
• إذا حضر الماء بطل التیمم
• إذا دببت على المنسأة من هرم فقد تباعد عنک اللهو والغزل
• إذا ذکرت الذئب فأعد له العصا
• إذا ذکرت الذئب فخذ الحذر
• إذاذل مولى فهو ذلیل
• إذا رأیت نیوب اللیث بارزة فلا تظنن أن اللیث یبتسم
• إذازل العالِمُ زل بزلته العالَمٌ
  • ترجمه: «پای‌لغز دانشمندان پای‌لغز جهان است» امثال و حکم - دهخدا
  • مشابه: «هرچه بگندد نمکش می زنند// وای به‌وقتی که بگندد نمک»
• إذا ساء فعل المرء ساءت ظنونه
  • ترجمه: «تبه‌کاران بدگمان باشند» امثال و حکم - دهخدا
• إذا سأل ألحف وإن سئل سوّف
• إذا سلمت من الأسد فلا تطمع فی صیده
• إذا سمعت الرجل یقول فیک من الخیر ما لیس فیک فلا تأمن أن یقول فیک من الشر ما لیس فیک
• إذا صدأ الرأی أصقلته المشورة
• إذا صُنْتَ المودة کان باطنها أحسن من ظاهرها
• إذا ضربت فأوجع فإن الملامة واحدة
• إذا ظلمت من دونک فلا تأمن عقاب من فوقک
• إذا عُرِفَ السبب بطل العجب
• إذا غامَرْتَ فی شرف مروم فلا تقنع بما دون النجوم
• إذا فرغ الفؤاد ذهب الرقاد
• إذا قصرت یدک عن المکافأة فلیصل لسانک بالشکر
• إذا قل ماء الوجه قل حیاؤه (ولا خیر فی وجه إذا قل ماؤه)
• إذا کان الصبر مُرًّا فعاقبته حلوة

• إذا کان الکلام من فضة فالسکوت من ذهب

• إذا کنت تدری فتلک مصیبة وإن کنت لا تدری فالمصیبة أعظم

• إذا کنت ذا رأی فکن ذا عزیمة

• إذا کنتَ ذا رأىٍ فکن ذا مشورة فإن فساد الرأی أن تترددا

• إذا کنت سنداناً فاصبر وإذا کنت مطرقة فأوجع

• إذا کنت فی کل الأمور معاتبا صدیقک لم تلق الذی لا تعاتبه

• إذا لم یکن إلا الأَسِنَّةُ مرکبا فلا رأی للمضطر إلا رکوبها

• إذا لم ینفعک البازی فانتف ریشه

• إذا نُصِرَ الرأی بطل الهوى

• إذا هَبَّتْ ریاحک فاغتنمها

• اذالم تستحی فأفعل ما تشاء

• أذل البخل أعناق الرجال

• أراق ماء وجهه

• أرخص من التمر فی البصرة

• أرسل حکیما ولا توصه
  • مترادف: «حکیم را به‌وصیت‌کردن حاجت نیست» قرة‌العین

• أرفع من السماء

• أرق من النسیم

• أرى کل إنسان یرى عیب غیره ویعمى عن العیب الذی هو فیه

• أریق من ماء شبابه

• ازرع کل یوم تأکل

• أزهى من طاووس

• أساء سمعا فأساء إجابة

• أسبق من الأجل

• أسبق من الأفکار

• استر عورة أخیک لما یعلمه فیک

• استقبال الموت خیر من استدباره

• استندت إلى خصٍ مائلٍ

• استنوق الجمل

• أسد علیَّ وفی الحروب نعامة

• أسرع من البرق

• أسرع من الریح

• أسرع من الطرف

• أسرع من سهم

• أسقط فی یده

• أسمع جعجعة ولا أرى طحنا

• الإشارات تُغْنی اللبیب عن العبارات

• أشأم من البسوس
• أشأم من طویس
  • ترجمه: «بدشگون‌تر از طویس»
  • تمثل: «بلی شوم‌تر از طویسی که فعلت// همی رخنه در حکم فرقان نماید» ادیب پیشاوری
  • شرح: «طویس نام مخنثی از عرب است که به‌شومی و نافرخندگی مشهور بوده‌ و او خود می‌گفته‌است، ای مردمان مدینه تا من زنده باشم خروج دجال و دابه را چشم دارید و چون بمیرم دل آسوده کنید... ساعتی که مادر مرا بزاد پیامبر خدای از جهان بشد و گاهی که از شیر بازگرفت ابی‌بکر فرمان یافت. و بدان روز که به‌ حد مردان رسیدم عمر را بکشتند. و در شب کدخدایی من عثمان به ‌قتل رسید.» امثال و حکم - دهخدا

• اشتدی یا أزمة تنفرجی

• أشجع من دیک

• أشجى من حمامة

• أشد الجهاد مجاهدة الغیظ

• أشد الفاقة عدم العقل

• اشکر من أَنْعَمَ علیک وأَنْعِمْ على من شکرک

• أشم من نعامة

• أشهر من النار على الْعَلَمِ

• اصبر تنل

• اصبر قلیلا فبعد العسر تیسیر وکل أمر له وقت وتدبیر

• اصبر لکل مُصِیبةٍ وتجلًّدِ واعلم بأن الدهر غیر مُخَلَّدِ

• أصبر من حمار

• أصحاب العقول فی نعیم

• أصحابی کالنجوم بأیهم اقتدیتم اهتدیتم

• أصفى من الدمعة

• إصلاح الموجود خیر من انتظار المفقود

• أصنع من دود القز

• اضحک یضحک العالم معک وابک تبک وحدک

• اِضْرِبْ ما دام الحدید حامیاً

• أضعت شاة جعلت الذئب حارسها أما علمت بأن الذئب حراس

• أضیع من قمر الشتاء

• أضیق‌الأمر أدناه الی‌الفرج
  • ترجمه: «هرچند کار تنگ‌تر به‌‌گشایش نزدیک‌تر»
  • مترادف: «تا پریشان نشود کار به‌سامان نشود»
  • مشابه: «کی شود بستان و کشت و برگ و بر// تا نگردد نظم آن زیر و زبر» جلال‌الدین محمد بلخی
  • مشابه: «نروید هیچ تخمی تا نگندد// نه‌کاری برگشاید تا نبندد» نظامی
• أضیق من ثقب الإبرة
• اطلب تظفر
• اطلب من العلوم علماً ینفعک ینفی الأذى والعیب ثم یرفعک
• اطلبوا العلم من المهد إلى‌اللحد
  • مترادف فارسی: «زگهواره تا گور دانش بجوی»
• اطلبوا العلم ولو بالصین
  • ترجمه: «دانش را اگرچند در چین باشد بجویید»
  • اقتباس: «در پی علم دین بباید رفت// اگرت تا به ‌چین بباید رفت» اوحدی
  • تمثیل: «هست آن پر در نگارستان چین// اطلبوا العلم ولو بالصین ببین» عطار نیشابوری
• أطمع من أشعب
• أطهر الناس أعراقاً أحسنهم أخلاقاً

• أطوع له من یمینه

• أطول من لیل الشتاء

• أطول من یوم الفراق
• أظلم من أفعى

• أظلم من اللیل

• أعدّوا لکلب السوء کلبا یعادله

• أعدل الشهود التجارب

• أعدل من المیزان

• أعرف الناس بالله أرضاهم بما قسم الله له

• اعرف صاحبک واترکه

• أعز مکان فی الدنا سرج سابح وخیر جلیس فی الزمان کتاب

• أعز من الولد ولد الولد

• أعزب دهر ولا أرمل شهر

• أعط الخبز لخبازه ولو أکل نصفه

• أعط القوس باریها
  • ترجمه: «کمان را به‌کمانگر ده»
  • مشابه: «نان را بده نانوا یک نان هم بالاش»

• اعطنی عمر وارمینی بالبحر

• اعف عما أغضبک لما أرضاک

• أَعقَلُ الناس أَعْذَرُهُمْ للناس

• اعقلها وتوکل
  • ترجمه: «به‌هوش باش و توکل کن»
  • اقتباس: «گفت پیغمبر به‌آواز بلند// با توکل زانوی اشتر ببند» جلال‌الدین محمد بلخی
• أعلمه الرمایة کل یوم// فلما أستد ساعِدُهُ رمانی
  • مشابه: «کس نیاموخت علم تیر از من// که مرا عاقبت نشانه نکرد» سعدی

• أعلى الممالک ما یبنى على الأسل

• اعمل الطیب وارمه البحر

• الأعور فی وسط العمیان ملک

• أغدر من ذئب

• أغزل من امرئ القیس

• أغشم من السیل

• أغن من ولیته عن السرقة

• أغنى الأغنیاء من لم یکن للبخل أسیراً

• أغیرة وجبنًا

• آفة الحدیث الکذب

• آفة الرأی الهوى

• آفة العِلْم النسیان

• الإفراط فی التواضع یجلب المذلة

• أفرغ من فؤاد أم موسى

• أفسد من السوس

• أفْضَلُ الجهاد کلمة عدل عند سلطان جائر

• أفضل الجود العطاء قبل الموعد
• أفضل الجود أن تبذل من غیر مسألة*
• الأفعال أبلغ من الأقوال

• أقبح التیه تیه بلا فضل

• أقبح من السحر

• أقبح من الغول
• أقبح من خنزیر

• أقبح من زوال النعمة

• أقبح من قرد

• أقبح من قول بلا فعل

• أقبح من منّ على نیل

• الاقتصاد فی النفقة نصف المعیشة
• اقتلوا الموذی قبل ان یوذی
  • ترجمه: «جانوران موذی را پیش از این‌که آسیب رسانند نابود سازید.»
• أقرب من اللسان للأسنان

• الأقربون أولى بالمعروف

• أقسى من الحجر

• أقسى من صخرة

• أقل الناس سروراً الحسود

• أقلل طعامک تجد منامک

• أقلل عتابک فالبقاء قلیل والدهر یعدل تارة ویمیل

• أکبر منک بیوم یعرف عنک بسنة

• أکتم من الأرض

• اکذب النفس إذا حدثتها

• أکذب من سراب

• أکذب من مسیلمة

• إکرام المیت دفنه

• أکرم نفسک عن کل دنیء

• أکل علیه الدهر وشرب

• آکل من النار

• آکل من حوت

• أکل وحمد خیر من أکل وصمت

• أکلوا خیری وعصوا أمری

• ألا کل ما هو آت قریب وللأرض من کل حی نصیب

• آلف من کلب

• ألقاب مملکة فی غیر موضعها کالهر یحکی انتفاخا صولة الأسد

• ألقمه الحجر

• إلى حتفی مَشَتْ قدمی

• الأم مدرسة إذا أعددتها أعددت شعباً طیب الأعراق

• الإمارة حلوة الرضاع مُرَّةُ الفطام

• إمام فعال خیر من إمام قَوَّالٍ

• الأمانی حلم فی یقظة والمنایا یقظة من حلم

• الأمانی رءوس مال المفالیس

• الأمر یعرض دونه الأمر

• أمرّ من العلقم

• أملک الناس لنفسه من کتم سره

• آمن من حمام مکة

• أمنع من أنف الأسد

• إن أخاک من واساک

• إن الأیادی قروض

• إن البعوضة تُدْمی مُقْلةَ الأسد

• إن البغاث بأرضنا یستنسر

• إن الجبان حتْفُه من فوقه

• إن الجواد قد یعثر

• ترجمه: «اسب اصیل نیز گاهی بلغزد.»
• مترادف فارسی: «اسب خوش‌رو نیز گاهی خورد سکندری.»

• إن الحیاة عقیدة وجهاد
  • ترجمه: «زندگی یعنی عقیده و کوشش در راه آن.»

• إن الذلیل من دل فی سلطانه

• إن السماء تُرْجَى حین تحتجب

• إن الشباب والفراغ والْجِدَة// مفسدة للمرء أی مفسدة «ابوالعتاهیه»
  • ترجمه: «جوانی و بیکاری و توانگری باعث انحراف و مایه تباهی است.»

• إن الشفیق بسوء ظن مولع

• إن العیون التی فی طرفها حور قتلننا ثم لم یحیین قتلانا یَصرَعْنَ ذا اللب حتى لا

• إن الغریق بکل حبل یعلق

• إن الغصون إذا قومتها اعتدلت

• إن الغنى والعز فی القناعة والذل فی الحرص وفی الوضاعة

• إن القذى یؤذی العیون قلیله ولربما جرح البعوض الفیلا

• إن الله جَوَّادٌ یحب کل جَوَّادٍ

• إن الله یحب معالی الأمور ویبغض سفاسفها

• إن الله یمهل ولا یهمل

• إن المعارف فی أهل النهى ذمم

• إن المقْدِرة تُذْهِبَ الحفیظة

• إن جهد المقل غیر قلیل

• إن زاد الشیء عن حده ینقلب لضده

• إن غدا لناظره قریب

• إن غلا اللحم فالصبر رخیص

• إن کبر ابنک آخیه

• إن کنت ریحا فقد لاقیت إعصارا

• إن کنت کذوباً فکن ذکوراً

• إن لم یکن وفاق ففراق

• إن مع الیوم غدا یا مسعدة

• إن مفاتیح الأمور العزائم

• إن من البیان لسحرا

• إن وراء الأَکَمةِ ما وراءها

• أنا الغریق فما خوفی من البلل

• أنا لها ولکل عظیمة

• أنت على رد ما لم تقل أقدر منک على رد ما قلت

• انتظر حتى یشیب الغراب

• أنجز حر ما وعد

• الإنسان بالتفکیر والله بالتدبیر

• أنفک منک ولو کان أجدع

• إنک تضرب فی حدید بارد

• إنما سُمِّیتَ هانئاً لتهنأ

• إنه لأشبه به من التمرة بالتمرة

• إنه نسیج وحده

• أول الحزم المشورة
  • ترجمه: «پایه دوراندیشی بر مشورت است.»
  • مشابه: «اوفتد بر گردن او کاندیشهٔ تنها کند»
  • مشابه: «اول استشاره پس استخاره»
• أول الشجرة بذرة

• أول الغضب جنون وآخره ندم

• مترادف فارسی: «خشم، اولش دیوانگی است و آخرش پشیمانی.»

• أول القصیدة کفر

• أول ما شطح نطح

• أولى الناس بالعفو أقدرهم على العقوبة
  • ترجمه: «آن‌کس که به‌کیفر و بادافراه تواناتر باشد گذشت و بخشایش از او پسندیده‌تر و سزاوارتر است» امثال و حکم - دهخدا

• أوهن من بیت العنکبوت

• أیأس من غریق

• إیاک عنی واسمعی یا جارة
  • مترادف فارسی: «در به‌تو می‌گویم، دیوار تو بشنو»
  • مترادف فارسی: «دختر به‌تو می‌گویم، عروس تو گوش‌کن»
• إیاک وأن یضرب لسانک عنقک

• إیاک وصاحب السوء فإنه یحسن منظره ویقبح أثره

• إیاک وما یعتذر منه

• الأیام دول

• أیقظ من ذئب

 

ب

• بئس الشعار الحسد

• الباب الذی یأتیک بالریح سده واسترح

• باب النجار مخَلَّع

• باع کرمه واشترى معصرة

• بالأرض ولدتک أمک

• بالتأنی تُدْرَکُ الفُرَصُ

• بالرفاء والبنین

• البخیل عظیم الرواق صغیر الأخلاق

• البخیل غناه فقر ومطبخه قفر

• البخیل لا تَبُلُّ إحدى یدیه الأخرى

• بدن فاجر وقلب کافر

• بذات فمه یفتضح الکذوب

• بِشْرُ الکریم فی وجهه یلوح

• الْبِشْرَ دال على الکرم

• البِشْر یعقد القلوب على المحبة

• البصر بالزَّبُونِ تجارة

• البطن لا تلد عدواً

• البطنة تزیل الفطنة

• بُعد السما من الأرض
• بُعدُالدٌار کَبُعدِالنَسَب

• ترجمه: «دوری خانه مانند دوری نسب است.»

• البعد جفاء

• بعض الحلم ذل

• بعض العفو ضعف

• البعید عن العین بعید عن القلب

• بغاث الطیر أکثرها فراخاً

• بقدر الرأی تعتبر الرجال وبالآمال ینتظر المآل

• بلغ السکین العظم

• بلغ السیل الزُّبَى

• بنفسی فَخَرْتُ لا بجدودی

• البیاض نصف الحسن

• بیت الظالم خراب

• بیت المحسن عمار

• بین وعده وإنجازه فترة نبی

• بینهم داء الضرائر

ت

• تأبى الدراهم إلا کشف أرؤسها إن الغنی طویل الذیل میاس

• تأبی الرماح إذا اجتمعن تکسرا وإذا افترقن تکسرت أفرادا

• تاج المروءة التواضع

• التأنی من الرحمن والعجلة من الشیطان

• ترجمه: «آهستگی از خدا و شتاب از اهریمن است.»
• مترادف فارسی: «شتاب است دیو و فرشته درنگ (خوی کبک صلح و خوی باز جنگ...)» ادیب پیشاوری
• مترادف فارسی: «شتاب و بدی کار اهریمن است// پشیمانی و رنج جان و تن است» فردوسی

• التَّحَسُّنُ خیر من الْحُسْنِ

• التجارب لیست لها نهایة والمرء منها فی زیادة

• التجربة العلم الکبیر
  • ترجمه: «تجربه بزرگترین دانش است.»

• تجری الریاح بما لا تشتهی السفن

• تجوع الحرة ولا تأکل بثدییها

• التدبیر نصف المعیشة

• التدبیر یثمر الیسیر والتبذیر یبدد الکثیر

• ترک الذنب أیسر من الاعتذار

• ترکتهم فی حیص بیص

• ترکه غنیمة والظفر به هزیمة

• تزاوروا ولا تتجاوروا

• التسلُّطُ على الممالیک دناءة

• تطلب أثراً بعد عین

• تعاشروا کالإخوان وتحاسبوا کالغرباء

• تعاشروا کالإخوان وتعاملوا کالأغراب
  • ترجمه: «با هم مثل برادر باشید ولی مثل غریبه کار کنید.»

• تعدو الذئاب على من لا کلاب له وتتقی صولة المستنفر الحامی

• تفرقوا أیدی سبأ

• تقاربوا بالمودة ولا تتکلوا على القرابة

• تقطع أعناق الرجال المطامع

• تکاثرت الظباء على خراش فما یدری خراش ما یصید

• التکبر على المتکبر تواضع

• تکلم فقد کلم الله موسى

• تمام الصدق الإخبار بما تحمله العقول

• تمخض الجبل فولد فأرا

• تناس مساوئ الإخوان یدم لک وُدُّهُمْ

• التواضع من مصائد الشرف

• توبة الجانی واعتذاره

ث

• الثروة تأتی کالسلحفاة وتذهب کالغزال
• ثمرةُ‌العجبِ‌المقتُ
  • مترادف فارسی: «ثمره خودپسندی مغضوب عامه شدن است.»
• ثوُلوُلُ جَسَدِه لایُنزَع
  • ترجمه: «خال میخکی (گوک) بدنش کنده نمی‌شود.»
  • مترادف فارسی: «اصلاح‌پذیر نیست.»
  • مترادف فارسی: «درخت کج را نمی‌توان راست کرد.»

ج

• جاء لک الموت یا تارک الصلاة
• جاءوا عن بکرة أبیهم
• الجار أولى بالشُّفْعَةِ
• الجار قبل الدار

• ترجمه: «همسایه قبل از خانه.»
• مترادف فارسی: «همسایه را بپرس، خانه را بخر.»
• مترادف فارسی: «تا ندانی که کیست همسایه// به‌عمارت تلف مکن مایه// مردمی آزموده باید و راد// که بنزدیکشان نهی بنیاد» اوحدی
• تمثیل: «پس تو هم الجار ثم‌ الدار گوی// گر دلی داری برو دلدلر جوی» جلال‌الدین محمد بلخی

• جزاء سنمار

• توضیح: «نام مهندس و معمار رومی که به‌امر نعمان قصر خورنق را در نزدیکی کوفه برای بهرام گور ساخت. پس از اتمام بنای کاخ، او را به‌فرمان نعمان از بالای همان قصر سرنگون و هلاک کردند تا نظیرش را برای دیگری نسازد. جزای سنمار در زبان عربی مثل است.»

• جزاء مُجیرِ أُمِّ عامِرٍ

• الجزاء من جنس العمل

• الجزع عند المصیبة مصیبة

• جلیس المرء مثله

• جمعت أمرین ضاع الحزم بینهما تیه الملوک وأفعال الممالیک

• الجنة بدون ناس لا تُداس

• الجنة تحت أقدام الأمهات
  • مترادف فارسی: «بهشت زیر پای مادران است.»

• جنت على نفسها براقش
• جَندَلَتانِ اصطَکٌتا
  • ترجمه: «دوسنگ به‌هم خورند.»
  • معنی: «کنایه از دونفر هم‌شأن و هم‌زور است که به‌هم درآویزند و یا با هم ضدیت کنند.»
• الجهل شر الأصحاب
• الجهل موت الأحیاء
• جواهر الأخلاق تصفها المعاشرة

• الجود بالنفس أقصى غایة الجود

• الجودة من الموجودة

• الجوع کافر
  • مترادف فارسی: «آدم گرسنه ایمان ندارد.»

• جولة الباطل ساعة وجولة الحق إلى قیام الساعة

ح

• الحاجة تفتق الحیلة

• حاسد النعمة لا یرضیه إلا زوالها

• الحاسد یرى زوال نعمتک نعمة علیه

• حافٍ یسخر بناعل

• الحب أعمى

• مترادف فارسی: «عشق کور است.»

• حب الوطن من الإیمان
  • ترجمه: «میهن‌پرستی از ایمان است.»
• حبر على ورق
  • ترجمه: «جوهر روی کاغذ.»
  • مترادف فارسی: «دلیل مستند.»

• توضیح: «برای بیان اعتبار و وضوح چیزی گویند، مانند: نقش سیاه روی کاغذ سفید.»

• حبل الکذب قصیر

• ترجمه: «ریسمان دروغگو کوتاه است.»
• مترادف فارسی: «دروغگو تا در خانه‌اش.»

• حج والناس راجعون

• حراک به وهن أضعف خلق الله إنسانا

• حرامی بلا بَیِّنةٍ شریف

• الحرب سجال

• الحرکة برکة
  • مترادف فارسی: «برکت در حرکت است.»

• حسبک من الشر سماعه

• حسبه صیدا فکان قیدا

• الحسد ثِقْلٌ لا یضعه حامله

• الحسد داء لا یبرأ منه

• الحسد والنفاق والکذب أثافی الذل

• حُسْنُ الخلق خیر قرین

• حُسْنُ الخلق یذیب الخطایا کما تذیب الشمس الجلید

• حُسْنُ الخلق یوجب المودة

• الحسود لا یَسُودُ
  • مترادف فارسی: «حسود هرگز نیاسود.»
• الحصاة من الجبل

• حظ فی السحاب وعقل فی التراب

• حفظ السر أمانة

• الحق أبْلَجُ والباطل لجلج

• الحق دولة والباطل جولة

• الحق ظل ظلیل

• حق من کتب بمسک أن یختم بعنبر

• الحق یعلو ولا یعلى علیه

• الحِلْم أجَلُّ من العقل

• الحُمْقُ داء ولا دواء له

• ترجمه: «حماقت را دارویی نیست.»

• حنانیک بعض الشر أهون من بعض

• حوالینا لا علینا

• الحی أبقى من المیت

• حیلة العاجز دموعه

خ

• خادم سیدین یکذب على أحدهما

• الخاذل أخو القاتل

• خاطر من استغنى برأیه

• خالف تُعْرَفْ

• خالف هواک ترشد

• خُذْهُ بالموت حتى یرضى بالحُمَّى

• خذو الحکمة من أفواه البسطاء

• خرج من المولد بلا حُمّص

• خلا لک الجو فبیضی واصفری

• خلقت مُبَرَّأً من کل عیب کأنک قد خُلقْتَ کما تشاء

• خیر الإخوان أقدمهم

• خیر الأشیاء جدیدها
  • ترجمه: «بهترین چیزها جدیدترین‌هاست.»
  • مشابه: «نو که اومد به بازار کهنه میشه دل آزار.»

• خیر الأصدقاء من ترک المزاح

• ترجمه: «بهترین دوست کسی است که شوخی را ترک کند.»

• خیر الأعمال ما کان دیمة

• خیر الخلال حفظ اللسان

• خیر الکلام ما قل ودل و لاتمل

• مترادف فارسی: «سخن هرچه کوته بود خوش‌تر است (بگویم گرت هوش اندر سر است...)» ادیب پیشاوری

• خیر المال ما وَجَّهْتَهُ وِجْهتَه

• خیر المحادث والجلیس کتاب تخلو به إن ملّک الأصحاب

• خیر الناس للناس خیرهم لنفسه

• خیر الناس من فرح للناس بالخیر

• خیر صِلاتِ الکریم أَعْوَدُها

• الخیر على قدوم الواردین

• خیر مالک ما نفعک

• الخَیْرُ یُخَیِّر والشر یغَیّر

• الخیل أعرف بفارسها

د

• دخان الأقارب یُعمِی

• الدراهم مراهم

• دع الأیام تفعل ما تشاء وطب نفسا بما حکم القضاء

• الدم لا یصیر ماء

• الدنیا سجن المؤمن وجنة الکافر

• ترجمه: «جهان، زندان مردم با ایمان و بهشت کافران است.»
• تمثیل: «کافران چون جنس سجین آمدند// سجن دنیا را خوش‌آیین آمدند» جلال‌الدین محمد بلخی

• الدهر یومان حلو ومر

• دواء الدهر الصبر علیه

• الدین النصیحة

ذ

• ذکر الفتى عمره الثانی

• ذل من لا سیف له

• ذُلَّ من یغیظ الذلیل بعیش

• ذنبه على جنبه

• الذی لا یعرف الصقر یشویه

• الذی لا یعرفک یجهلک

ر

• راحت السکرة وجاءت الفکرة

• الرأی قبل شجاعة الشجعان

• رأیت الناس قد مالوا إلى من عنده مال

• رب بعید أنفع من قریب

• رب ثوب یستغیث من صاحبه

• رب رمیة من غیر رام

• رب زارع لنفسه حاصد سواه

• رب سکوت أبلغ من کلام

• رب عذر أقبح من ذنب

• رب قول أشد من صول

• رب کلام یثیر الحروب

• رب کلمة قالت لصاحبها دعنی

• رُبَّ دهر بکیت منه فلما صرت فی غیره بکیت علیه

• رُبَّ ملوم لا ذنب له

• رُبَّ نعل شر من الحفا

• ربک رب قلوب

• ربما أراد الأحمق نفعک فضرک

• الرجال بالأموال

• رجع بخفی حنین

• ترجمه: «بازگشت با کفش حنین.»
• مشابه: «دست از پا درازتر برگشتن.»
• منشأ: «یکی از مردمان بادیه در بلده حیره به‌دکان حنین نام کفشگری رفته جفتی موزه (کفش) بگزید و پس از تشویش و مماکسه (چانه زدن) فراوان بنهاد و برفت. کفشگر کین او در دل گرفت و موزه‌ها را برداشت و به‌صحرا شد و یکتای آن در رهگذر اعرابی افکند و لنگهٔ دیگر نیز در جایی دورتر، هم در معبر او بینداخت و خود در مَکمَنی (کمین‌گاه) بنشست. اعرابی چون بر تای نخستیـن گذر کرد از شباهت آن به‌موزه دکان «حنین» در شگفتی مانده و گفت افسوس طاق است وگرنه برگرفتمی. و پس از طی مسافتی تای دیگر را دیده، برگرفت و راحله(شتر) آن‌جا بگذاشت و به‌طلب لنگهٔ اولین شتافت و چون از راحله دور شد «حنین» از کمین‌گاه در آمد و راحله او با زاد ببرد. وقتی مرد بازگشت راحله را ندید و ناچار با همان جفت موزه به‌قبیله باز آمد. امثال و حکم - دهخدا، جلد دوم، ص. ۸۶۴

• رجعت ریمة لعادتها القدیمة

• الرجوع إلى الحق خیر من التمادی فی الباطل

• رِزْقُه فی رجلیه

• الرمد أهون من العمى

• رمیة من غیر رام

• ریح صیف وطارق طیف

ز

• زرع آباؤنا فأکلنا ونزرع لیأکل أبناؤنا

• زرعوا فأکلنا ونزرع فیأکلون

• زعم الفرزدق أن سیقتل مربعاً أبشر بطول سلامة یا مربع

• زمَّارُ الحی لا یُطْرِبُ

• زیادة القول تحکی النقص فی العمل ومنطق المرء قد یهدیه للزلل

س

• سائل البخیل محروم وماله مکتوم

• سارت به الرُّکْبانُ

• سافر تجد عوضا عما تفارقه

• ساقی القوم آخرهم شراباً

• الساکت عن الحق شیطان أخرس

• سبق السیف العذل

• ستبدی لک الأیام ما کنت جاهلا

• سحابة صیف تذروها الریاح

• سر النجاح على الدوام هو أن تسیر إلى الأمام

• سرک أسیرک

• السَّرْج المُذهَّب لا یجعلُ الحمار حصاناً

• السعادة صحة جیدة وذاکرة سیئة

• سفیر السوء یفسد ذات البین

• سکت دهرا ونطق کفرا

• السکوت علامة الرضا

• ترجمه: «سکوت علامت رضا است.»
• مترادف فارسی: «خاموشی، هم‌داستانی است.»
• مترادف فارسی: «خاموشی نشان رضا است.»

• السلاح ثم الکفاح

• سلامة الإنسان فی حلاوة اللسان

• السلطان من بَعُدَ عن السلطان

• السماء لا تمطر ذهباً ولا فضة
  • ترجمه: «از آسمان طلا و نقره نمی‌بارد.»

• سماعک بالْمُعَیْدِیِّ خیر من أن تراه

• سمک فی ماء

• سمن على عسل

• سید القوم خادمهم

• السیف أصدق أنباء من الکتب

• سیف السلطان طویل

• السیف أهول ما یُرى مسلولا

• السیف یقطع بحده المرء یسعى بجده

ش

• شاور فی أمرک الذین یخشون الله

• شاور لبیباً ولا تعصه

• الشبعان یفُتُّ للجائع فتا بطیئا

• شدة الألفة تزیل الکلفة

• شدة وتزول

• شر البلاد بلاد لا صدیق فیه

• شر البلیة ما یضحک

• شر الحدیث الکذب

• شر السمک یکدر الماء

• شر الناس من لا یبالی أن یراه الناس مسیئا

• الشر فی الناس لا یفنى وإن قُبِرُوا

• الشر قلیله کثیر

• الشر للشر خُلِقَ

• الشرط نور

• الشریر لا یظن بالناس خیراً

• الشریف إذا تَقَوَّى تواضع والوضیع إذا تَقَوَّى تکبر

• الشُّبْهَةُ أخت الحرام

• شعیرنا ولا قمح غیرنا

• شفیت نفسی ولکن جدعت أنفی

• شق عصا الطاعة

• شکرت جمیل صنعکم بدمعی ودمع العین مقیاس الشعور

• الشکوى سلاح الضعفاء

• الشکوى لغیر الله مذلة

• الشماتة بالمنکوب لؤم

• شَمِّرْ وائتزر والبس جلد النمر

• شنشنة أعرفها من أخزم

• الشیب قبل العیب

ص

• صاحب إذا صاحبت کل ماجد سهل المحیا طلق مُسَاعِدِ

• صاحب الحق عینه قویة

• صاحب القرش صیاد

• الصباح رباح

• الصبر صبران: صبر على ما تکره وصبر على ما تحب

• الصبر عند الصدمة الأولى

• الصبر مفتاح الفرج

• مترادف فارسی: «صبر کلید کارها است.»
• تمثیل: «صبر کن، کالصبر مفتاح الفرج (ما نمی‌گفتیم کم نال از فرج...)» جلال‌الدین محمد بلخی

• صبرک عن محارم الله أیسر من صبرک على عذاب الله

• صبری على نفسی ولا صبر الناس علیّ

• صحبة السوء مفسدة للأخلاق

• صدرک أوسع لسرک

• الصدق دلیل التقوى

• الصدق یحسن بالفتى والکذب یحسب من عیوبه

• صدور الأحرار قبور الأسرار

• الصدیق إما أن ینفع وإما أن یشفع

• الصدیق وقت الضیق

• صدیقک حین تستغنى کثیر وما لک عند فقرک من صدیق

• الصِّیتُ ولا الغنى

• صلاح أمرک بالأخلاق مرجعه فَقَوِّم النفس بالأخلاق تستقم

• صلى وصام لأمر کان یأمله حتى قضاه فما صلى ولا صاما

• صواب الجاهل کزلة العاقل

ض

• الضامن غارم

• الضحک بلا سبب من قلة الأدب

• ضرب أخماسا بأسداس

• الضرب فی المیت حرام

• ضَرْبَة مُعَلِّمٍ

• ضربنی وبکى وسبقنی واشتکى

• الضرورات تبیح المحظورات