خلاصه پرسش
در شب اول قبر، نکیر و منکر با انسان‌ها به چه زبانی صحبت می‌کنند؟
پرسش
در شب اول قبر، نکیر و منکر با انسان‌ها به چه زبانی صحبت می‌کنند؟
پاسخ اجمالی
از رخدادهاى مهم و حتمى عالم برزخ سؤال دو فرشته «نکیر» و «منکر» است. از روایات و گفتار متکلمان اسلامی بر می‌آید که سؤال نکیر و منکر حقیقتی غیر قابل انکار است. شیخ صدوق در این باره می‌نویسد: «اعتقاد ما درباره سؤال قبر این است که حق است و ناچار به پذیرش آن هستیم».[1] روایات در این‌باره فراوان‌اند؛ از جمله امام جعفر صادق(ع) فرمود: «هر کس سه چیز را انکار کند از شیعیان ما نیست: معراج، سؤال قبر و شفاعت».[2] همچنین نقل شده است: امام سجاد(ع) در هر جمعه در مسجد رسول خدا(ص) مردم را موعظه می‌فرمود و از جمله مواعظش این بود: «اى فرزند آدم! اجل تو سریع‌ترین چیزها به سوى تو است و نزدیک است تو را دریابد و ملک الموت روح ترا قبض کند و به سوى منزلِ تنها بروى، پس روح ترا به سوى تو برگردانند و منکر و نکیر براى سؤال و امتحان سخت تو بیایند همانا اول چیزى که از تو سؤال کنند از دین تو است که به آن معتقد بوده‌اى و از کتاب تو است که آن‌را تلاوت کرده و از امامی است که ولایت او را اختیار نموده و می‌پرسند از عمر تو که در چه چیز فانى کردى و از مال تو که از کجا کسب، و در چه راه مصرف نمودى، پس عذر خود را بگیر و براى جواب آماده شو».[3]
درباره کیفیت و چگونگی سؤال در قبر -مانند این‌که به چه زبانی صحبت می‌کنند- چیزی صریحی در روایات بیان نشده است، اما به طور اجمال باید گفت:
1. برخی معتقدند که در قبر از هر شخصی، با زبان اصلی آن شخص سؤال و جواب خواهد شد.[4] حتی اگر این نظریه را نپذیریم ولی مسلم است که این گفت‌وگو به شیوه‌ای انجام خواهد شد که درک متقابل وجود داشته باشد.
2. گروهی نیز احتمال داده‌اند که سؤالات قبر به این صورت نیست که با زبان و الفاظ مادی از ما بپرسند، پروردگار و پیامبر تو کیست و ما اسم آن‌را بگوییم، بلکه در عالم قبر قوای مثالی انسان به کار می‌افتد؛ یکی از مهم‌ترین چیزهایی که به کار می‌افتد حافظه مثالی انسان است، و وقتی حافظه مثالی به کار می‌افتد تمام زندگی شخص و باورهایی از اعماق وجود انسان پیش چشم او می‌آید. و وقتی این دو ملک از انسان‌ها سؤال می‌کنند، می‌خواهند آن چیزی که در عمق وجود آنها در مورد خدا شکل گرفته است، را بدانند.
به دیگر سخن؛ در قبر، زبان حال وجود دارد، نه زبان قال، چنانچه در روایات به این مطلب اشاره شده است، پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: «هنگامى مرده در قبر گذاشته می‌شود، قبر به او می‌گوید: واى بر تو اى فرزند آدم! چه چیزى تو را نسبت به من فریب داد؟ آیا نمی‌دانى من سراى فتنه، سراى تاریکى، سراى تنهایى و خانه کرم‌هایم، چه چیزى تو را نسبت به من مغرور کرد؟ که تو با آرزوهاى بسیار و کبر و تلاش زیاد بر روى من خرامان می‌گذشتى، در این موقع اگر مرده از اهل صلاح باشد، گوینده‌اى بر قبر پاسخ می‌دهد که: چه می‌گویى؟ اگر امر به معروف و نهى از منکر کرده باشد، گور می‌گوید: من در این صورت سبزه زارى می‌شوم و تن او نورى می‌شود و روح او به سوى خدا بالا خواهد رفت».[5] امام صادق(ع) فرموده است: «قبر را در هر روز گفتارى است، می‌گوید: من خانه غربتم، من خانه وحشتم، من خانه کرم‌هایم، من قبرم، من مرغ‌زارى از مرغ‌زارهاى بهشت و یا حفره‌اى از حفره‌هاى آتشم».[6]
3. ممکن است گفته شود: سؤال و جواب با گوش و زبان همین بدن است، ولى در ظرف عالم دیگر، نه در این عالم مادی. و این‌که گفتیم: در بدنِ مثالى است، منافى این سخن نیست. توضیح این‌که؛ روح انسانى، جوهرى است مجرّد و غیر از روح حیوانى است و به مردن انسان فانى نمی‌شود، بلکه تنها علاقه تدبیرى و تصرف او از این بدن عنصرى قطع می‌گردد، بنابراین، مانعى ندارد که لذائذ و آلام وارده بر این بدن را درک کند و با اهل و اولاد خود تکلم نماید و عملیاتى که نسبت به بدن او می‌شود ببیند و سخنانى که در این‌باره گفته می‌شود بشنود و همراه بدن خود حرکت کند، اما نه به این زبان و چشم و گوش و دست و پا و سایر حواس ظاهرى بلکه با مردن، ادراکات روحى شدیدتر می‌شود و بدون این آلات امور را درک می‌کند.[7]
4. ناگفته نماند که؛ شاید انسان در دنیا به سادگی پاسخ آنچه در پرسش شب اول قبر طرح می‌شود را بداند اما کسی که در دنیا مطیع شیطان بوده زبانش بند خواهد آمد و به این سؤال‌ها نخواهد توانست پاسخ بگوید ولی اگر عملکردش در این دنیا به گونه‌ای باشد که اعتقاداتش در قلبش رسوخ کرده باشد در این صورت هدایت الهی شامل حال او می‌شود و پاسخ شب اول قبر نیز ساده خواهد بود؛ چنان‌که در روایتی امام کاظم(ع) می‌فرماید: «از مؤمنی که در قبر است سؤال می‌شود که پروردگار تو کیست؟ او در پاسخ می‌گوید: الله. سپس سؤال می‌شود: دین تو چیست؟ او در پاسخ می‌گوید: اسلام. و باز از او پرسیده می‌شود که پیامبر تو کیست؟ در پاسخ می‌گوید: محمد(ص) و باز پرسیده می‌شود: امام تو چه کسی است؟ در پاسخ این سؤال اسامی ائمه را که به آنان اعتقاد دارد، بیان می‌کند. سپس سؤال می‌شود که: چگونه به آن علم پیدا کردی؟ در پاسخ می‌گوید: خداوند مرا به این طریق هدایت کرده، و مرا بر این عقیده تثبیت فرمود ...».[8]
[1]. شیخ صدوق، الاعتقادات، ص 58، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، قم، چاپ دوم، 1414ق.
[2]. فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج 2، ص 501، انتشارات رضی، قم، چاپ اول، 1375ش؛ شیخ حرّ عاملی، الفصول المهمة فی أصول الأئمة (تکملة الوسائل)، محقق، مصحح، قائنی، محمد بن محمد حسین، ج 1، ص 360، مؤسسه معارف اسلامی امام رضا(ع)، قم، چاپ اول، 1418ق.
[3]. شیخ صدوق، الأمالی، ص 503 – 504، کتابچی، تهران، چاپ ششم، 1376ش.
[4]. غزالی، ابو حامد محمد بن محمد، سراج الطالبین، (شرح منهاج العابدین الی جنه رب العالمین)، شارح: دحلان، سید احمد بن زینی، ج 1، ص 139، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت.
[5]. ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، ج 1، ص 288 – 289، مکتبة الفقیه، قم، چاپ اول، 1410ق؛ طبرانی، سلیمان بن أحمد، المعجم الکبیر، ج 22، ص 377، مکتبة ابن تیمیة، قاهرة، چاپ دوم، 1415ق.
[6]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 3، ص 242، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق.
[7]. طیب، سید عبد الحسین، کلم الطیب در تقریر عقاید اسلام، ص 662، کتابخانه اسلام، چاپ چهارم، 1362ش.
[8]. الکافی، ج 3، ص ۲۳۸
