ماه های رحمت الهی

مجله معارف خرداد 1389 - شماره 76 

ماه های رحمت الهی

نویسنده : سیدمهدی میرمسیب

خداوند عز وجل، خالق آسمان و زمین است. این خالقیت در عالم تکوین معنایی دارد و در عالم تشریع نیز معنایی. حضرت حق تبارک و تعالی در عالم تشریع نیز از زمان و مکان بهره برداری کرده است به عنوان مثال در شرع مقدس از روزهای هفته و ماه و سال برای تکلیف بندگان اموری تشریع نموده است مثلاً با اعتبار و جعل خویش ماه های سال را دوازده ماه قرار داده «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِی کِتَابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ » همانا تعداد ماهها نزد خدا در کتاب خدا دوازده ماه است از آن روزی که آسمان و زمین را بیافرید. هر یک از این دوازده ماه از ویژگی های خاصی برخوردارند. مثلا برخی از آنها را ماه حرام نام نهاده اند که عبارتند از ذی قعده، ذی حجه، محرم و رجب «مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ »و بر آن حکم و تکلیفی وضع کرده است. هر گونه جنگ و خونریزی در این چهار ماه حرام است. « فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ... ».

اهمیت ماه های رحمت

برخی ماه ها از فضیلت های بسیار والایی برخوردارند؛ مانند ماه های شریف رجب، شعبان و رمضان که شهرالله ،شهرالنبی و شهر الولی نامیده شده اند. این سه ماه نزد خداوند از اهمیت فراوانی برخوردارند و رحمت و مغفرت الهی در این ماه ها نسبت به ماه های دیگر گسترده تر است.

امام زمان (ع) در زیارت رجبیه به نایب خاص خود حسین بن روح می نویسد«در این زیارت از ائمة اطهار و اولیای خداوند به جدّیت بخواه و تقاضا کن و بگو که حاجت و خواسته من از شما آن است که از خداوند بخواهید که از آتش جهنم آزاد گردم و جایگاه و قرارگاه و خانة ابد و همیشگی من با شما باشد و با شیعیان نیکوکارتان محشور شوم».

بنابراین اگر از ماه های رجب ،شعبان و رمضان بهره نگیریم و از برکات نهفته در این ماه ها برای آخرت خود خوشه چینی نکنیم و توشه کافی برنداریم زیان فراوان می بینیم و در محضر انبیا و اولیا دست خالی محشور خواهیم شد و از جمال ازل و ابد و شئون آن جمال و زیبایی دور خواهیم ماند.

بخش وسیعی از جهان بینی ما را ایمان و اعتقاد به عالم آخرت و تفسیر و تحلیل معقول و مشروع از جهان جاودان و زندگی ابدی تشکیل می دهد، به همین جهت بیش از یک سوم از آیات الهی در قرآن مجید مربوط به مسئله مرگ و جهان پس از مرگ و جاودانگی و قیامت است. حالت احتضار و جان کندن و مشاهده ملک الموت ، قبر و برزخ، صراط و میزان، حساب و کتاب، نفخ صور و صحنة قیامت، جهنم و بهشت و خلود در آن همه و همه مباحثی است که تحت عنوان مسئله معاد مطرح می شوند. بدون آشنایی با قرآن مجید با شنیدن کلمة معاد و روز قیامت تصویری مبهم از معاد داریم اما با فراگیری آیات قرآن مجید که بیش از دو هزار آیة آن مربوط به این بحث است و با مطالعة کتاب هایی که در این زمینه نوشته شده روز به روز بر بینش ما افزوده و فکرمان بارورتر و اعتقادمان راسخ تر می شود. حتی می توان با سیر و سلوک شرعی و حقیقی به جایی رسید که در همین جهان، بهشت و جهنم را مشاهده کرد و باورمان کامل تر گردد. همان گونه که در صدر اسلام ، زید بن حارثه اینگونه بود که بهشتیان و نعمت های بهشت و جهنمیان و عذاب های آن را مشاهده می کرد وفتی رسول خدا(ص) با او روبروشد و حال او را پرسید زید گفت: مثل اینکه بهشتیان و جهنمیان را می بینم اگر مایلید به شما هم نشان دهم که به قول مولوی لب گزیدش مصطفی یعنی که بس.

از نظر قرآن مجید تمام اعمالی که انسان انجام می دهد در عالم هستی ثبت و ضبط می گردد و با مرگ افراد، آن اعمال و کردار نیز با او به برزخ و قیامت روانه می شوند از این رو قرآن مجید بسیار تأکید دارد که همة ما در زمینة آنچه می خواهیم برای قیامت بفرستیم دقت کامل داشته باشیم «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ» ای خدا باوران باید تقوای الهی پیشه کنید و همیشه در آنچه می خواهید برای قیامت خود بفرستید دقت داشته باشید و باز تأکید می شود که در این مسأله تقوا و پرهیز کامل داشته باشید. قرآن مجید به این مطلب مهم با تاکید اشاره می کند تا به این نکته دقت شود که هر کاری انجام می دهیم آن کار از بین نخواهد رفت به همین جهت اعمال ما کاروانی است که به سوی عالم ابد روان است و همة ما به دنبال آن روانیم. در احادیث آمده است که «دنیا مزرعة آخرت است» در تبیین این روایت می توان گفت اعمال انسان مانند بذری است که کشاورز آن را می کارد اگر بذر کاشته شده سالم و ارزشمند باشد بوته و ساقة آن خوب پرورش می یابد ولی اگر عیبی داشته باشد این عیب در شکوفایی و ثمرة آن اثر خواهد گذاشت. بنابر این هر عملی که انجام می دهیم بذری است که میوه و ثمرة مناسب خود را به بار می آورد و به قول معروف، گندم از گندم بروید جو زجو.

یکی از محکمات قرآن مجید این است که نتیجه اعمال بد همانا عذاب الهی و آتش عالم آخرت است و نتیجة رفتار خوب و پسندیده همانا رحمت و مغفرت الهی در دنیا و آخرت است. بنابراین هرکس دوست دارد در آن جهان در امان باشد باید در کاشتن بذر اعمال خود دقت کافی به عمل آورد تا سرزمین وجود خود را به ثمرات عالیه انسانی بارور نماید بنابراین انسان باید بداند که هر چه بکارد همان را برداشت می نماید و باید مراقب باشد که آتشی از پیش نفرستد که درخت ثواب اعمالش را بسوزاند که در نتیجه در برابر خرمن سوخته ای قرار خواهد گرفت.

باور به این معنا که اعمال و رفتار انسان نابود نمی شود یک حقیقت قرآنی و عقلی است و چندین آیه در قرآن مجید دلالت و صراحت به این مطلب دارد و حکما هم به اثبات رسانیده اند که چیزی که لباس هستی پوشید و پدید آمد دیگر نابود شدنی نیست.یقین به این امر آدمی را دور اندیش می کند تا جایی که گویا صدای نالة دوزخیان را به گوش جان می شنود و لذت بهشتیان را درک می کند. همان گونه که حضرت علی(ع) در اوصاف پارسایان و پرهیزکاران فرموده است« فَهُمْ وَ الْجَنَّةُ کَمَنْ قَدْ رَآهَا فَهُمْ فِیهَا مُنَعَّمُونَ وَ هُمْ وَ النَّارُ کَمَنْ قَدْ رَآهَا فَهُمْ فِیهَا مُعَذَّبُون» یعنی حالات باطنی و رفتار و کردار ظاهری اهل تقوا مانند کسی است که بهشت را دیده و مدتها در آن از نعمتهای خدا بهره برده است و آنها مانند کسانی زندگی می کنند که گویا مدتها عذاب و دردهای جهنم را چشیده و در آن گرفتار بوده اند. پس بکوشیم این ریشة عمیق را در باور خود استحکام بیشتری بخشیده و استوار نماییم تا بتوانیم در پرتو این استواری، اعمال و رفتار صحیح انجام دهیم.

از نظر قرآن مجید مردمی که در دنیا با هم در یک جامعه زندگی می کرده اند روز قیامت متفرق و جداگانه به آن صحنه می آیند تا جزای اعمال و رفتار خود را در سیمای بهشت یا جهنم مشاهده کنند. در آن روز هر کس به اندازة ذره ای کار خوب یا بد انجام داده باشد همان را می بیند.

همانگونه که قرآن مجید صراحت دارد روز قیامت زمین خبر می دهد که ما انسان ها زمانی که روی آن زندگی می کردیم چه سخن ها گفته، چه چیزها شنیده و چه کارهایی انجام داده ایم و خلاصه اینکه چگونه زندگی را گذراندیم.خداوند از زمین می خواهدکه این گونه اخبار را گزارش دهد.

علامه طباطبایی(ره) در تفسیرآیه «یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحی‏ لَها» می فرماید: خداوند در قیامت شعوری خاص به زمین می دهد تا بتواند از خداوند وحی بگیرد و اخبار و گزارش های خود را بدهد. از این رو گرچه در این دنیا زندگی جمعی داریم و در معاشرت با یکدیگر امور را می گذرانیم اما در قیامت با اعمال و نتایج و ثمرات اعمال، رفتار و کردار ظاهر و باطن خود محشور می شویم و برای همیشه با آنها به سر خواهیم برد. پس دقت نماییم چه اعمالی انجام می دهیم تا در نتیجه از کردة خویش پشیمان نباشیم.

نظام دنیا و آخرت از نظر علامه طباطبایی(ره)

یکی از شاگردان علامه طباطبایی(ره) می فرمود: روزی محضر علامه، سخن از قبر و قیامت شد ایشان با بیانی مستدل، منطقی و قرآنی فرمود: این گونه نیست که وقتی انسان از دنیا رفت او را به دنیایی دیگر و فضایی مثل این فضا منتقل کنند مثلاً فکر کنیم تا کنون با این بدن روی زمین زندگی می کرده ایم و بعد از مردن ما را به کره مشتری یا زهره یا زمینی مثل این زمین و دنیایی مثل این دنیا می برند نه بلکه ما را از این جهان به جهانی دیگر و از این دنیا به آخرت می برند یعنی از نظام آفرینش ظاهری به نظامی دیگر که باطنی و غیبی است منتقل می شویم لذا از قرآن مجید می فهمیم که نظام آخرت نظامی غیر از نظام دنیاست. واین آیه را قرائت فرمود «یوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیرَ الْأَرْضِ» یعنی زمین قیامت غیر از این زمین است. بلکه زمین در آن نظام به نور خدا اشراق و نورانیت ویژه ای دارد همان گونه که قرآن مجید میفرماید «وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها» بنابراین جهانی که اکنون ما در آن زندگی می کنیم جهان ظاهر و محسوس است اما آن جهان را می توان عالم ملکوت، باطن، غیب و امثال آن نامگذاری کرد.

اکنون همه با هم وجود خود را آمادة دریافت باران رحمت خاص خدا نماییم زیرا ماه های رجب،شعبان و رمضان هنگام ریزش باران رحمت الهی است.

رجب، شعبان و رمضان

ماه های رجب و شعبان با ارتباط و انتساب ویژه ای که با امام علی(ع) و چند امام بزرگوار دیگر در میلاد یا شهادتشان دارد؛ ماه امامت و ولایت نامیده شده است و در شب و روزش باران رحمت خدا بسیار می بارد. لذا هر انسانی با توجه بیشتر و فراهم آوردن ظرفیت برای دریافت این همه خیرات، اجر، برکت و رحمت می تواند از این بارش تند، قلب و روح خود را از آب حیات معنویت سیراب نماید.

حضرت علی(ع) به کمیل بن زیاد می فرماید: «یَا کُمَیْلَ بْنَ زِیَاد ٍإِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِیَةٌ فَخَیْرُهَا أَوْعَاهَا » ای کمیل؛ همانا دل های آدمیان مانند ظرف می ماند و بهترین آنها پر ظرفیت ترین آنهاست.

خداوند عز و جل در قرآن مجید می فرماید «أَنزَلَ مِنْ السَّمَاء مَاء فَسَالَتْ أَوْدِیةٌ بِقَدَرِهَا» خداوند آب رحمت و باران پاک معنویت را از آسمان معنا و عالم بالا فرو می فرستد اما آن باران با آن عظمت و بارش گسترده و تند، هر ظرفی را به قدر ظرفیتش از آب حیات و معنا پُر می نماید.

در این سه ماه عزیز و بزرگ گر چه باران رحمت خاص الهی در حال ریزش است اما اگر انسان بر اثر تعلق به عالم ماده ظرف استعدادهای معنوی خود را آلوده و گرفتار کند و با طغیان و سرکشی از اطاعت و فرمان حضرت حق بیرون رود هر چند که باران معنا تند ببارد، بر دل سنگ گونة او نفوذ نمی کند و از معنویت برای او بهره ای حاصل نمی شود. از این رو ماه رجب و شعبان برای هر کسی ماه ویژه نیست بلکه هر کس به قدر ظرفیت، کشش و کوشش خود می تواند بهره و نصیب ببرد. پس راه ورود رحمت حق سبحانه و تعالی به دل، منحصر به آمادگی انسان است و این آمادگی فقط با طهارت روح و تزکیه نفس حاصل می شود.

در این ماه ها است که به فرموده امام علی(ع) همان گونه که بدن ها سالم و فعال و زبانها باز است ملائکة الهی اعمال و رفتار وکردارانسان را در نامة اعمال او ضبط می نمایند.

انسان برای فراهم نمودن ظرفیت می تواند در اوایل این ماه های شریف، غسل توبه ای داشته باشد و با چند قطرة اشک که بوی شوق و عشق به خدا دهد و از خون دل فراهم شده باشد آلودگی های سالیانه را تطهیر نماید. پس از کسب طهارت، عزم نماید و تصمیم بگیرد که در خلوت سحر به ویژه سحرهای این سه ماه پر فیض و برکت همان لحظاتی که اهل دل با تهجد و زاری و ادای نوافل از معبود خویش طلب مغفرت می کنند «وَبِالأسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» و در نتیجه به مقام محمود دست می یابند مقامی که خداوند عزوجل فرموده است «وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَکَ عَسَی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَحْمُودًا» و یا دست کم بین الطلوعین پس از ادای فریضة صبح قدری با حضرت حق تبارک و تعالی گفتگو داشته و با اشک و آه ، برات آزادی از عذاب و گرفتاریهای قبر و قیامت را از او بخواهد. ان شاء الله.

پی نوشت ها:

1و2. توبه/36.

3. توبه /5.

4. چنانچه امیرمؤمنان علی(ع) فرموده است: «رَجَبٌ شَهْرِی وَ شَعْبَانُ شَهْرُ رَسُولِ اللّه(ص) وَ شَهْرُ رَمَضَانَ شَهْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ» وسائل‏الشیعة، ج 10، ص 480، ح 13894 ،باب استحباب صوم رجب کله او بعضه.

5.« إِنِّی قَدْ قَصَدْتُکُمْ وَ اعْتَمَدْتُکُمْ بِمَسْأَلَتِی وَ حَاجَتِی وَ هِیَ فَکَاکُ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ الْمَقَرُّ مَعَکُمْ فِی دَارِ الْقَرَارِ مَعَ شِیعَتِکُمُ الْأَبْرَار». بحارالانوار، ج 99، ص 195، باب8.

6. زید بن حارثه به پیامبر اکرم(ص) عرضه داشت یقینم تا جایی است که «کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ یَتَنَعَّمُونَ فِی الْجَنَّةِ وَ یَتَعَارَفُونَ وَ عَلَی الْأَرَائِکِ مُتَّکِئُونَ وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی أَهْلِ النَّارِ وَ هُمْ فِیهَا مُعَذَّبُون ...» الکافی، ج 2، ص 53، ح 2، باب حقیقة الایمان و الیقین. مولوی این جریان را بسیار شیوا به نظم آورده است و می گوید زید گفت:

هیـن بگویم یـا فـرو بندم نفس

لب گزیدش مصطفی یعنی که بس. مثنوی معنوی، دفتر اول، پرسیدن پیغمبر(ص) از زید که امروز را چگونه صبح کردی.

7. حشر/18.

8. «الدنیا مزرعة الآخرة» عوالی اللئالی، ج 1، ص 267، ح 66.

9. نهج البلاغه، خطبة 193 معروف به خطبة همام.

10. «یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ * وَأُمِّهِ وَأَبِیهِ * وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِیهِ * لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ * وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ * ضَاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ * وَوُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْهَا غَبَرَةٌ * تَرْهَقُهَا قَتَرَةٌ * أُوْلَئِکَ هُمْ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ»، عبس/34 تا 42.

11. «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَه وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ» زلزال/ 7و8.

12.اشاره است به آیات «یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحی‏ لَها» زلزال/4و5.

13. المیزان، ج20، ص 342، سورة زلزال، آیة 5.

14. ابراهیم/48.

15.. زمر/69.

16. نهج البلاغه، حکمت 147.

17. رعد/17.

18. «عِبَادَ اللَّهِ الْآنَ فَاعْلَمُوا وَ الْأَلْسُنُ مُطْلَقَةٌ وَ الْأَبْدَانُ صَحِیحَةٌ...» نهج البلاغه، خطبة 196، العظة بالزهد، و خطبة 94، در وصف خداوند متعال، عظة النفس.

19. ذاریات/ 18.

20. اسراء/ 79.

21. این نوشتار با الهام از کتاب قطره ای از دریای معارف تدوین یافت