روزه (به عربی: صوم و صیام) خودداری از خوردن و آشامیدن و برخی کارهای خاص دیگر از اذان صبح تا اذان مغرب به انگیزه پیروی از فرمان خدا است. روزه جزو فروع دین، برترینِ عبادات و از ارکان پنج‌گانه اسلام بوده و در ادیان پیش از اسلام نیز به روش‌هایی وجود داشته است.
در منابع دینی برای روزه آثار اخلاقی و معنوی متعددی بیان شده است؛ از جمله: کسب تقوا، سپر آتش دوزخ، کفاره گناهان، زکات بدن، عامل دوری از شیطان. همچنین گفته می‌شود روزه‌داری آثار جسمی و روانی همچون کاهش اضطراب و افسردگی، افزایش عزت نفس و پیشگیری از بیماری‌های قلبی و عروقی دارد.
روزه از نظر فقهی بر چهار قسم واجب، مستحب، مکروه و حرام بوده و روزۀ ماه رمضان از روزه‌های واجب به شمار می‌رود. خوردن و آشامیدن، آمیزش جنسی، دروغ بستن بر خدا، پیامبر(ص) و امامان(ع)، رساندن غبار غلیظ به حلق، باقی ماندن بر جنابت، حیض و نفاس، خودارضایی، فرو بردن تمام سر در آب و استفراغ کردن، مبطلات روزه هستند. کسی که روزه بر او واجب است، اگر آگاهانه یکی از مبطلات آن را انجام دهد، قضای روزه و کفاره بر عهده او است.
مفهوم‌شناسی
روزه واژه‌ای فارسی معادل واژگان «صوم» و «صیام» است.[یادداشت ۱] صوم در اصطلاح فقهی عبارت است از خودداری از چیزهایی که روزه را باطل می‌کند، با داشتن قصد قربت.[۱] علامه حلی آن را به خودداری از چیزهای خاص از طلوع فجر صادق تا غروب تعریف کرده است.[۲] برخی فقها نیز صوم را به آماده ساختن نفس برای اجتناب از مبطلات روزه تعریف کرده‌اند.[۳]
واژه صوم در لغت به‌معنای ترک چیزی یا خودداری کردن از چیزی آمده است.[۴]
پیشینه روزه‌داری
روزه.jpg
مقالهٔ اصلی: آیه صوم
بنابر آیه ۱۸۳ سوره بقره، روزه در ادیان پیش از اسلام وجود داشته است.[۵] در تورات[۶] و انجیل[۷] گزارش‌هایی از روزه گرفتن امت‌های پیشین ذکر شده است. به تصریح تورات، حضرت موسی(ع) پیش از دریافت الواح، چهل شبانه‌روز روزه گرفت و از خوردن و آشامیدن خودداری نمود.[۸] در قرآن از روزه گرفتن زکریا(ع)[۹] و مریم(س)[۱۰] [یادداشت ۲]و در روایات[۱۱] نیز از روزه در ادیان پیش از اسلام سخن به میان آمده است. همچنین گفته شده روزه در دیگر اقوام پیش از اسلام همچون مصریان، یونانیان، رومیان و هندیان قدیم نیز وجود داشته است.[۱۲]
بر اساس منابع اسلامی، دستور روزۀ ماه رمضان در دوم شعبان[۱۳] یا ۲۸ شعبان سال دوم هجری قمری، ۱۳ روز پس از تغییر قبله وضع شد.[۱۴] این دستور و برخی احکام مربوط به آن در قرآن آمده است.[۱۵] در ابتدای تشریع این حکم، روزه‌داران پس از افطار تنها تا پیش از خوابیدن مجاز به غذا خوردن بودند و رابطه جنسی در تمام ماه رمضان حرام بود، اما این دو حکم پس از مدتی نسخ شد.[۱۶]
جایگاه و آثار روزه‌داری
روزه، از بافضیلت‌ترین عبادات[۱۷] و از ستون‌های پنج‌گانه اسلام[۱۸] و گونه‌ای از جهاد[یادداشت ۳] شمرده شده و ترک آن عامل خروج از ایمان[۱۹] دانسته شده است. روزه آثار فراوانی دارد؛ برخی از آنها عبارتند از:
کسب تقوا[۲۰]
کفاره برخی گناهان[۲۱]
عامل مساوات بین غنی و فقیر[۲۲]
وسیله امتحان و تثبیت اخلاص[۲۳]
زکات بدن[۲۴]
یادآوری گرسنگی و تشنگی قیامت[۲۵]
رهایی از درد گرسنگی و تشنگی قیامت[۲۶]
سپری در برابر آتش آخرت[۲۷]
عامل شادی در قیامت[۲۸]
یاری‌دهنده در مشکلات دنیا و آخرت[۲۹]
عامل استجابت دعا[۳۰] به‌ویژه هنگام افطار.[۳۱]
عامل تندرستی بدن[۳۲]
عامل تقویت حافظه[۳۳]
سپری از آفات دنیا[۳۴]
آرامبخش دل‌ها[۳۵]
عامل دوری شیطان[۳۶]
دربرگیرنده پاداش ویژه الهی[۳۷]
عامل اشتیاق بهشت به روزه‌دار[۳۸]
به‌گفته عبدالله جوادی آملی، مفسر قرآن و فیلسوف، در تفسیر تسنیم، روزه روحیه نظم، قناعت و صبر در برابر گناهان و مشکلات زندگی را نیز در فرد و جامعه تقویت می‌کند.[۳۹] بنابر آمارهای منتشر شده در رسانه‌ها، آمار تخلفات اجتماعی در ایران، در ماه رمضان کاهش پیدا می‌کند.[۴۰] همچنین بر اساس بررسی‌های پزشکی، روزه در تندرستی و سلامتی جسم و روان مفید است.[۴۱] تأثیر مثبت در سیستم ایمنی، کاهش اضطراب و افسردگی، سلامت روان، افزایش عزت نفس و پیشگیری از بیماری‌های قلبی و عروقی، از جمله آثار روزه در سلامت جسم و روان دانسته شده است.[۴۲]
جایگاه روزه در ادبیات
(حافظ) [۴۳]
بیا که ترک فلک خوان روزه غارت کرد هلال عید به دور قدح اشارت کرد
ثواب روزه و حج قبول آن کس برد که خاک میکده عشق را زیارت کرد
(ناصرخسرو)
[۴۴]
چون روزه ندانی که چه چیز است چه سود است بیهوده همه روزه تو را بودن ناهار؟
(فردوسی)
[۴۵]
چنان بر دل هر کسی بود دوست نماز شب و روزه آیین اوست
اقسام روزه
روزه از جهت حکم شرعی چهار گونه است:
روزۀ واجب[۴۶]
روزۀ ماه رمضان
روزۀ قضا
روزۀ کفاره
روزۀ نذر، عهد و قسم
روزۀ سومین روز اعتکاف
روزه به‌جای قربانی حج[۴۷]
روزۀ حرام[۴۸]
روزۀ عید فطر و عید قربان
روزۀ یوم الشک به نیت اول ماه رمضان
روزۀ کسی که یقین یا گمان دارد روزه برایش ضرر دارد.
روزۀ مستحبی زن بدون موافقت شوهر
روزه وصال
روزۀ سکوت: یعنی نیت کند که حرف نزند.
روزۀ ایام تشریق(۱۲،۱۱و۱۳ ذی‌حجه) برای کسی که در سرزمین مِنا است.
روزۀ مکروه [۴۹] [یادداشت ۴]
روزۀ روز عاشورا
روزۀ روز عرفه برای کسی که می‌ترسد برای خواندن دعا دچار ضعف شود
روزۀ روزی که شک دارد روز عرفه است یا عید قربان
روزۀ مستحبی( یا قضای روزه واجب که فرصت گرفتن باقی است) میهمان بدون رضایت میزبان [۵۰]
روزۀ مستحبی در سفر
روزۀ مستحبی فرزند بدون اذن پدر[یادداشت ۵]
روزۀ مستحب[۵۲]
غیر از روزهایی که در بالا ذکر شد، روزۀ سایر روزهای سال مستحب است، البته روزه در برخی از روزها سفارش بیشتری شده است؛ مانند روزۀ ماه رجب و شعبان، روز عید غدیر، روز مبعث، روز تولد پیامبر(ص)، روز دحو الارض، روز عرفه در صورتی که موجب ضعف برای خواندن دعا نشود. روز مباهله، پنج‌شنبه‌ها و جمعه‌ها.[۵۳]
احکام روزه
روزه احکام زیادی دارد، برخی از مهمترین آنها به شرح زیر است:
مُبطِلات روزه
مقالهٔ اصلی: مبطلات روزه
کارهایی که انجام عمدی آنها موجب باطل شدن روزه می‌شود ده چیز است:
خوردن و آشامیدن
آمیزش جنسی
دروغ بستن بر خدا، رسول خدا و امامان معصوم
رساندن غبار غلیظ به حلق
باقی ماندن بر جنابت، حیض و نفاس تا اذان صبح
استمناء (خودارضایی)
اماله(تنقیه کردن) با مایعات
فرو بردن تمام سر در آب[یادداشت ۶]
استفراغ کردن.
نیت قطع روزه یا نیت انجام‌دادن یکی از مبطلات آن.[۵۴][یادداشت ۷]
مراسم افطاری در هندوستان
مکروهات روزه
به گفته فقیهان انجام برخی کارها در حال روزه مکروه است؛ از جمله: لمس، بوسیدن و ملاعبه با همسر، سرمه کشیدن، هرکاری که موجب ضعف شود، بوییدن گل‌ها، مرطوب کردن لباس، هرکاری که موجب خون‌آلود شدن دهان شود مثل دندان کشیدن، مضمضه کردن آب بدون غرض عقلایی.[۵۶]
کسانی که نباید روزه بگیرند
روزه ماه رمضان بر هر مکلفی واجب است، مگر افراد ذیل:
كسى كه به جهت پيرى نمى‌تواند روزه بگيرد، یا روزه‌داری برای او سخت است؛ البته در صورت دوم باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر دهد.[۵۷]
بیماری که زیاد تشنه می‌شود و نمی‌تواند تشنگی را تحمل کند یا برای او تحمل تشنگی سخت است؛ البته در صورت دوم باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر دهد.[۵۸]
زن باردار یا شیرده‌ای که شیرش کم است و روزه برای بچه یا خودش ضرر دارد؛ البته باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر دهد و روزه‌هایش را قضا کند.[۵۹]
کسی که به جهت ضعف جسمانی روزه گرفتن برایش قابل تحمل نیست یا برایش ضرر دارد؛ البته قضای این روزه بر او واجب است و اگر نتواند تا رمضان بعد قضا کند، باید برای هر روز، یک مد طعام به فقیر دهد.[۶۰]
مسافری[یادداشت ۸] که کمتر از ده روز در مقصد بماند.[۶۱]البته کثیرالسفر و کسانی مثل رانندگان که شغل آنها سفر کردن است، از این حکم مستثتی هستند.[۶۲]
اِفطار یا بازکردن روزه
مقاله‌های اصلی: افطار و افطاری
افطاری در حرم امام رضا (ع)
شکستن یا بازکردن روزه را افطار گویند.[۶۳] طبق دیدگاه مشهور فقیهان شیعه، روزه‌دار باید تا وقت اذان مغرب صبر کند و افطار نکند.[۶۴] بر اساس روایات، خواندن دعا و تلاوت سوره قدر هنگام افطار[۶۵] و باز کردن روزه با آب، شیر و خرما، مستحب است.[۶۶] برپایه روایات، افطاری دادن به روزه‌دار فضیلت دارد.[۶۷] بر اساس آنچه در خطبه شعبانیه از پیامبر(ص) نقل شده، پاداش افطاری دادن به یک مؤمن در ماه رمضان برابر با ثواب آزاد کردن یک بنده و موجب آمرزش گناهان است.[۶۸]
قضا و کفاره روزه
مقالهٔ اصلی: کفاره روزه
چند نکته درباره قضا و کفاره روزه:
کسی که روزه ماه رمضان بر او واجب بوده و نگرفته است باید آن را قضا کند.[۶۹] قضای روزه، واجب فوری نیست، ولی باید تا قبل از ماه رمضان بعد انجام شود.[۷۰]
کسی که در ماه رمضان به جهت بیماری روزه نگرفته و تا رمضان بعدی نیز نتواند روزه بگیرد، قضای آنها واجب نیست، ولی باید برای هر روز، یک مُد طعام (۷۵۰ گرم گندم) به فقیر کفاره دهد.[۷۱]
کسی که عمدا و بدون عذر شرعی، روزه واجبش را نگرفته، علاوه بر قضا، کفاره نیز بر او واجب است[۷۲] و کفاره آن، غذا دادن به شصت فقیر و یا دو ماه روزه است که ۳۱ روز آن باید پشت سر هم باشد.[۷۳]
در صورت تأخیر بدون عذر در انجام قضای روزه تا ماه رمضان بعد، کفاره تأخیر(به ازای هر روزه یک مد طعام) نیز به آن تعلق می‌گیرد.[۷۴]
در صورتی که روزه ماه رمضان با کار حرامی مانند خوردن شراب یا زنا، باطل شود، کفاره جمع دارد؛ یعنی باید برای هر روز، هم شصت روز روزه بگیرد و هم به شصت فقیر غذا دهد،[۷۵] البته برخی مراجع، کفاره جمع را احتیاط مستحب دانسته‌اند.[۷۶]
درجات روزه
برای روزه درجاتی ذکر شده است: روزه عام، روزه خاص و روزه خاص الخاص.[۷۷]
روزه عام، امساک و خودداری از خوردن و آشامیدن و دوری کردن از غریزه جنسی و رعایت آداب ظاهری روزه است.[۷۸]
روزه خاص، حفظ گوش، چشم، زبان، دست و پا و سایر جوارح و اعضای بدن از گناهان است.[۷۹]
روزه خاص الخاص، بدین معناست که انسان از دغدغه‌ها و اهداف دنیوی فاصله گیرد، مگر دنیایی که مقدمه دین باشد.[۸۰] برخی مراتب سه گانه روزه را به روزه شرعی، اخلاقی، وعرفانی تقسیم کرده اند.[نیازمند منبع][یادداشت ۹]
در احادیث معصومین(ع) نیز، روزه حقیقی به ترک همه چیزهایی که خدا نمی‌پسندد[۸۱] و روزهای که چشم، گوش، مو و پوست هم روزه‌دار باشد، معرفی شده است،[۸۲][یادداشت ۱۰] همچنین روزه قلب بهتر از روزه زبان و روزه زبان بهتر از روزه شکم دانسته شده است.[۸۳][یادداشت ۱۱]
