آیینه تمام نمای علی علیه السلام

مجله  گلبرگ  مهر 1381، شماره 34 

ولادت حضرت ابوالفضل علیه السلام

نویسنده : محمدتقی عارفیان

61

آیینه تمام نمای علی علیه السلام

در روز چهارم از ماه شعبان سال 26 ق، ماه دیگری در خانه حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام طلوع کرد که کانون خاندان نبوّت و ولایت را نور دیگری بخشید. در گلشن رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نوگلی شکوفا شد که زمین و زمان از عطر وجودش تا ابد معطّر شد. کودکی پای به عرصه وجود نهاد که آثار عظمت و شجاعت در چهره اش متجلّی و آیینه تمام نمای جمال و کمال حضرت علی علیه السلام بود.

ازدواج حضرت علی علیه السلام با امّ البنین علیه السلام

مدتی پس از آن که امیرالمؤمنین علیه السلام به سوگ ریحانه رسول، حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام نشست؛ برادرش عقیل را که آشنا به انساب عرب بود فراخواند و از او خواست برایش همسری از تبار دلاوران برگزیند تا پسرانی دلیر و باایمان تربیت کند که سالار شهیدان، حسین بن علی علیه السلام را در کربلا یاری کنند.

عقیل، فاطمه کلابیه را برای حضرت علی علیه السلام برگزید که قبیله و خاندانش، بنی کلاب، در شجاعت و دلاوری بی مانند بودند. حضرت این انتخاب را پسندید و عقیل را به خواستگاری نزد پدر فاطمه فرستاد. فاطمه نیز با سربلندی و افتخار پاسخ مثبت داد و پیوند مبارکی بین وی و مولای متقیان برقرار شد.

امّ البنین، مظهر ایمان و فضیلت

امّ البنین یا فاطمه کلابیه از بانوان پاک سرشت، باایمان، نجیب و بامعرفت بود. هنگامی که به خانه علی علیه السلام قدم نهاد مادری مهربان برای فرزندان حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام شد و آنها را بر فرزندان خود مقدّم داشت. نقل شده است که خود از امیرالمؤمنین علیه السلام درخواست کرد تا او را فاطمه خطاب نکند؛ چرا که فرزندان حضرت زهرا علیهاالسلام با شنیدن نام او به یاد مادرشان افتاده، رنجیده خاطر می شدند. حضرت هم پذیرفت و او را «امّ البنین (مادر پسران)» خواند. در فضیلت وی همین بس که گوهری چون ابوالفضل علیه السلام در صدف دامانش پرورش یافت.

نام گذاری حضرت ابوالفضل علیه السلام

هنگامی که حضرت ابوالفضل علیه السلام به دنیا آمد، امّ البنین قنداقه او را به دست امیرالمؤمنین داد تا بر وی نامی بگذارد. حضرت وی را در آغوش کشید و او را مورد تفقّد و محبّت فراوان قرار داد. سپس در گوش راست وی اذان و در گوش چپش اقامه گفت. آن گاه به ام البنین فرمود: «او را چه نام نهادی؟» امّ البنین با کمال ادب عرض کرد: «من در هیچ امری بر شما سبقت نگرفته ام. هر نامی که می پسندید بر وی بگذارید». حضرت فرمود: «من او را به نام عمویم، عباس نامیدم».

عبّاس، نشان شجاعت و صلابت

واژه عباس، صیغه مبالغه از ماده «عبس» است که به معنی گرفتگی چهره می باشد. حضرت ابوالفضل علیه السلام از مصادیق بارز «أشدّاءُ عَلَی الکفّار» می باشد. وی بر دشمنان حق عبوس و خشن و در جنگ با آنان غیور و دلاور بود. این نام از همان دوران، نشانگر شهامت و صلابت ابوالفضل علیه السلام بود. مرحوم علامه حائری در کتاب معالی السِبطین می نویسد: «امیرمؤمنان علیه السلام او را ازاین رو عبّاس نامید که به شجاعت، شکوه، صولت و خشم او در پیکار با دشمنان آگاهی داشت. دشمنان در برابر او لرزه بر اندامشان می افتاد و صورت هایشان از ترس او رنگ درمی باخت. او قهرمانی بود که شجاعت را از پدرش به ارث برده بود و بینی گم راهان در برابر او به خاک مالیده می شد».

گریه امیرالمؤمنین علیه السلام در ولادت عباس علیه السلام

پس از این که حضرت علی علیه السلام فرزند خود را عباس نام نهاد، دست های او را بوسید و اشک بر صورت نازنینش جاری شد. امّ البنین حیرت زده پرسید: «چرا گریه می کنید؟ مگر دستان فرزندم عیبی دارد؟» حضرت فرمود: «گویی هم اینک می بینم که این دست ها روز عاشورا در کنار شریعه فرات، و در راه یاری دین خدا قطع شده است».

کنیه حضرت عباس علیه السلام

مشهورترین کنیه آن حضرت، ابوالفضل است. چون او فرزندی به نام فضل داشت و دارایِ ـ بلکه پدرِ ـ تمامی فضایل و کمالات انسانی بود، آن حضرت را «ابوالفضل» لقب داده اند. در کتاب العباس دو کنیه دیگر نیز برای آن حضرت ذکر شده است: یکی «ابوالقربة» (صاحب مشک) و دیگری «ابوالقاسم» به استناد زیارت روز اربعین به نقل از جابر که می گوید: «السلام علیک یا اباالقاسم، السلام علیک یا عباس بن علی».

ماه بنی هاشم

در میان عرب رسم بود که اگر کودکی زیبایی فوق العاده داشت و دارای قامتی بلند و چهره ای زیبا بود، او را «قمر» (ماه) می خواندند؛ مثلاً عبدمناف، جدّ سوم پیامبر، را که چهره ای زیبا و نورانی داشت «قمر بطحاء (ماه سرزمین مکه)» و عبداللّه ، پدر بزرگوار حضرت رسول را که سیمایی نورانی و چشم گیر داشت «قمر حرم (ماه حرم)» می خواندند. حضرت عباس علیه السلام نیز که از زیبایی ویژه ای برخوردار بود و قامتی رشید همچون سرو داشت، مشمول این سنت شد و او را به عنوان «قمربنی هاشم (ماه دودمان هاشم)» خواندند.

ترس امّ البنین بر عباس علیه السلام

با آن که همه بنی هاشم زیبا و خوش سیما بودند، عباس علیه السلام در بین آنها چون ماهی درخشان بود. رخساره اش زیبا و پرشکوه، و اندامش دل نواز و موزون بود. امّ البنین از چشم حسودان بر او نگران بود و می ترسید مبادا به او آسیبی برسانند و رنجورش کنند. قلب او از محبّت عباس آکنده بود و او را از جان خویش عزیزتر می داشت. لذا ابیات زیر را درباره اش سرود:

«فرزندم را در پناه خداوند یکتا و بی همتا قرار می دهم؛ از گزند چشم حسودان از ایستاده و نشسته، مسلمان و غیرمسلمان، حاضر و مسافر، پدر و فرزند».

سرو رعنا و جمال زیب

سیره نویسان در مورد چهره زیبا، قامت بلند و چالاک و بازوان ستبر حضرت عباس بن علی علیه السلام چنین نوشته اند: «عباس پسر امیرمؤمنان علی علیه السلام مردی زیبا و خوش سیما و بلندقامت بود، به طوری که وقتی بر اسب قوی و بلند سوار می شد، پاهایش بر زمین کشیده می شد».

تربیت در خانه نور

حضرت عباس علیه السلام علاوه براین که عالی ترین ارزش ها را از پدر ارجمند و مادر بافضیلتش به ارث برده بود، در محضر مربی بزرگی که یار و برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بود و در ایمان و تقوا و شجاعت همتایی نداشت تربیت شد و در دامان مادری همچون امّ البنین که در ایمان و معرفت و دلاوری سرآمد بود پرورش یافت. او در کنار فرزندان گران قدر حضرت زهرا علیهاالسلام از عالی ترین برنامه های تربیتی بهره مند گردید. به ویژه در شجاعت و دلاوری در میدان های نبرد به چنان رشدی دست یافت که دوست و دشمن لب به تحسین وی گشودند. کربلا عرصه ظهور و تجلّی کامل این عصاره شجاعت و دلاوری بود.

مقام عباس علیه السلام و اخلاص ام البنین

نقل می کنند پس از این که امّ البنین از مصائب اهل بیت علیه السلام در کربلا آگاهی یافت، سخت گریه کرد. سپس خود را آرام نمود و از این که فرزندش فدای حسین فاطمه علیهاالسلام می شود خدا را شکر و سپاس گفت. حضرت علی علیه السلام به امّ البنین فرمود: «فرزندت عباس، نزد خداوند متعال منزلتی عظیم دارد و خداوند به جای دو دست او که در کربلا برای دفاع از دین قطع خواهد شد، دو بال به او عنایت خواهد کرد که با آن دو بال همراه فرشتگان در فضای بهشت پرواز نماید؛ همان گونه که به جعفر بن ابی طالب علیه السلام عنایت نموده است». امّ البنین با شنیدن این بشارت، آرامش یافت و خشنود شد. آری، امّ البنین چنان مخلص و مطیع ولایت بود که از فداشدن فرزندش در راه یاری دین خدا و امام حسین علیه السلام خشنود بود و خدا را سپاس می گفت.

علم و معرفت عباس علیه السلام

حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام از اکابر و افاضل فقها و علمای اهل بیت علیه السلام می باشد و معلوم است کسی که در پرتو آفتاب ولایت و در مکتب امامت امیرالمؤمنین علیه السلام و حضرت امام حسن و امام حسین علیه السلام پرورش یافته و کسب علم و نورانیت کرده باشد، به بالاترین درجه های ایمان و فضل و معرفت دست خواهد یافت. روایتی بدین مضمون از امامان معصوم علیهم السلام نقل شده است که می فرمایند: «همانا عباس بن علی علیه السلام علم را چون غذا از پدرش وارد جان خویش نموده است».

ادب حضرت عباس علیه السلام

حضرت عباس علیه السلام فرزند آن امامی است که به فرزندش امام حسن علیه السلام می فرماید: «پسرم، ادب مایه بارور شدن عقل و بیداری قلب و سرلوحه فضل و بزرگواری است».

بر همین اساس ابوالفضل العباس علیه السلام که شاگرد همین مکتب بود در همه دوران های عمر مبارک خویش، از کودکی تا هنگام شهادت، ادب را سرلوحه زندگی خویش قرار داده بود. روایت می کنند: عباس علیه السلام هرگز، بدون اجازه در حضور امام حسین علیه السلام به زمین نمی نشست.

بازوی امیرالمؤمنین علیه السلام

حضرت علی علیه السلام فرزندش عباس علیه السلام را به کارهای سخت و مهم، از جمله کشاورزی، تقویت روح و جسم، تیراندازی و شمشیرزنی تعلیم و عادت داده بود. وی گاهی در کنار پدر مشغول کشاورزی و باغداری در نخلستان ها بود و زمانی در مسجد به مردم فقه و حدیث می آموخت و نیز به یاری تهی دستان می شتافت. او بازوی پرتوان پدر و یار و مطیع برادرانش بود. آن بزرگ، سخن حضرت علی علیه السلام بر زبان، سیمای امام حسن علیه السلام در چهره و خون امام حسین علیه السلام را در رگ ها داشت.

تک سوار عشق

سیره نویسان در شأن حضرت ابوالفضل علیه السلام گفته اند: «او همچون قله ای بلند، و قلبش همانند کوهی استوار بود؛ چرا که او یکه سواری بلندهمت و قهرمانی سلحشور بود و در میدان پیکار با دشمنان، با جرأت بی بدیلی، سنگین ترین ضربه ها را بر آنان وارد می ساخت و با شجاعت شگفت آوری آنها را سرکوب می نمود».

همسر و فرزندان قمر بنی هاشم علیه السلام

بانوی حرم حضرت عباس علیه السلام «لبابه» دختر عبیداللّه بن عباس می باشد. لبابه از بانوان ارجمند، و پدرش پسرعموی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم بود. قمر بنی هاشم علیه السلام از لبابه صاحب دو فرزند به نام های فضل و عُبیداللّه شد و ذریّه حضرت از جانب عبیداللّه ادامه یافت. در طول تاریخ از این نسل رادمردانی بزرگ و عالمان و فقیهانی برجسته به وجود آمدند. از جمله آنهاست: ابویعلی حمزة بن قاسم که نوه حضرت عباس در نسل پنجم است و در نزدیک حلّه دارای گنبد و بارگاه است.

مظهر شجاعت

حضرت عباس علیه السلام فرزند رشید اسداللّه الغالب، امیرمؤمنان علیه السلام بود و همچون پدرش شیر بیشه شجاعت و رشادت بود. در جنگ صفین، در حالی که نوجوانی بیش نبود، یکی از سرداران شجاع سپاه معاویه به نام ابن الشعثاء و هفت پسرش را به هلاکت رساند به طوری که حاضران از شجاعتش متحیّر شدند.

در این هنگام علی علیه السلام از او خواست که از نبرد دست بردارد و او نیز با فروتنی تمام بازگشت و امیرالمؤمنین علیه السلام نقاب از چهره اش برگرفت و بین دوچشمانش را بوسید. حاضران با دیدن چهره او، که تا آن ساعت به صورت ناشناس مشغول جنگ بود، فهمیدند که این دلاور کسی نیست جز عباس بن علی علیه السلام .

شش مقام برای حضرت عباس علیه السلام در کلام امام هادی علیه السلام

در بخشی از زیارت ناحیه مقدسه امام هادی علیه السلام از زبان آن حضرت چنین می خوانیم: «سلام بر ابوالفضل العباس، پسر امیرالمؤمنین؛ آن که با کمال مواسات و ایثار و برادری، جانش را نثار برادرش حسین علیه السلام کرد؛ آن که دنیا را وسیله آخرت قرار داد؛ آن که خود را فداکارانه فدای برادر نمود؛ آن که نگهبان دین و سپاه حسین علیه السلام بود؛ آن که تلاش بسیار برای آب رسانی به لب تشنگان نمود؛ آن که دو دستش در راه خدا قطع شد».

مجمع خوبی و لطف

حضرت عباس علیه السلام القاب فراوانی دارد، تا آن جا که علامّه مامقانی در تنقیح المقال می نویسد: «برای حضرت عباس علیه السلام شانزده لقب برشمرده اند».

قمربنی هاشم، باب الحوائج، الشهید، عبدصالح، سَقّاء، ساقی، المستجار (= پشت و پناه)، سپهدار، علمدار، ضَیغَم (= شیر) و ظَهْرُالولایة (= پشتیبان ولایت)، برخی از القاب حضرت ابوالفضل علیه السلام است.

مطیع و پشتیبان ولایت

عباس علیه السلام الگوی بسیار گویای اطاعت از ولایت و امانت به شمار می رود. قهرمانی او و دیگر برادران مادری اش را نباید تنها در محدوده تنگ اطاعت و حمایت از برادر محدود کنیم. جانبازی و فداکاری عباس علیه السلام به پاس حمایت از ولایت و امام زمان خویش صورت گرفته است. به همین دلیل وی را «ظَهْرُالولایة (=پشتیبان ولایت)» لقب داده بودند. او پشت و پناه ولایت امر بود و تا آخرین حدّ توان از او و آرمان هایش پشتیبانی نمود. ازاین رو وقتی امام حسین علیه السلام در آخرین لحظات عمر بر بالین او آمد، فرمود: «به خدا قسم اکنون کمرم شکست...».

شیر بیشه شجاعت

گاهی ابوالفضل العباس علیه السلام را «ضَیْغَم» و گاهی «ضَرغام» که هر دو به معنی شیر است می خواندند؛ چراکه او نیز همچون پدرش، حیدر کرّار علیه السلام ، در میدان رزم با دشمن چون شیری نیرومند بود که به گله روبهان حمله می کرد و در حمله های حیدری خود دشمنان را یکی پس از دیگری به خاک مذلّت می افکند. یکی از معانی واژه عباس نیز شیر ژیان می باشد. عباس علیه السلام شیر بیشه کربلا بود و تا هنگامی که او پشت وپناه حسین علیه السلام و اهل حرم او بود، کسی را یارای نزدیک شدن بدیشان نبود. شجاعت و شهامت وی دوست و دشمن را به حیرت و تحسین وا می داشت.

سلام امام زمان علیه السلام بر عباس علیه السلام

در زیارت نامه منسوب به حضرت ولی عصر،ارواحنافداه، مشهور به «زیارت ناحیه» می خوانیم:

«سلام بر عباس فرزند امیرمؤمنان علیه السلام ، که جانش را در راه مواسات با برادرش تقدیم نمود و دنیایش را در راه تحصیل آخرت صرف کرد و جانش را برای حفاظت از برادرش قربانی فرمود».

«مواسی» یکی از القاب دیگر حضرت ابوالفضل علیه السلام است. او از همه چیز دل بریده بود و تنها به حسین علیه السلام دل بسته بود و همه هستی خویش را نثار او نمود. هم یاری، برادری و پیوند پرمحبت و تنگاتنگ او با امام حسین علیه السلام ، همچون هم یاری و پیوند عاشق حقیقی به معشوق بود.

ماه منیر حسین علیه السلام

سخنان جان سوز امام حسین علیه السلام پس از شهادت عباس علیه السلام ، مقام ارجمند وی را به تصویر می کشد:

«برادرم، ای نورچشمان و ای پاره تنم، تو برای من ستونی استوار و قابل اعتماد بودی. ای برادر، تو خالصانه جنگیدی تا از پیمانه ای که در آن رحیق بهشتی است، سیراب شدی. ای ماه منیرم! تو در تمام مصیبت ها و سختی ها مددکار من بودی. بعد از تو زندگی بر ما سخت و تلخ است. فردا من و تو در کنار هم خواهیم بود. آگاه باش که به خدا شکایت، و برای او صبر می کنم و از تشنگی و سختی هایی که متحمّل شدم به او پناه می برم».

فدای عباس

اگر بنا شد فدا شوم، فدای کسی خواهم شد که بهترین فدایی حسین علیه السلام بود. فدای دستانی که علمدار بود. فدای چشمانی که نگهبانی کرد. فدای نگاه باحیایی که همیشه بر پای حسین علیه السلام بوسه می زد. فدای قامت رعنایی که امید زینب بود. فدای عباسی که رافع عطش کودکان بود. فدای سری که در هوای علی علیه السلام دو نیمه شد. فدای غلامی که از روی ادب، بیرون از خانه شهیدان روی خاک افتاد. فدای بدنی که قبل از شهادت با آب مشک غسل داده شد. فدای چهره ای که مایه نشاط حسین بود. فدای غیرتی که برقش تمام دل های تاریک را روشن کرده است. فدای عباسی که اربابش حسین علیه السلام به او گفت: «بنفسی أنت یا أخی؛ فدایت شوم برادرم».

دیدگاه علی علیه السلام