‏

آداب سخن در قرآن

نویسندگان: زهرا کاشانی ها

منبع: رشد آموزش قرآن 1384 شماره 9

حوزه های تخصصی:

1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تفسیر و علوم قرآن تفسیر قرآن معارف قرآن اخلاق و تربیت در قرآن
2. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی اخلاق و تعلیم و تربیت اسلامی اخلاق اسلامی اخلاق کاربردی اخلاق معاشرت[اجتماعی]
3. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی اخلاق و تعلیم و تربیت اسلامی تعلیم و تربیت اسلامی تربیت تربیت دینی

دریافت مقاله

آرشیو

آرشیو شماره ها:

۳۵

سال ۱۳۹۱ (۳)

سال ۱۳۹۰ (۴)

سال ۱۳۸۹ (۴)

سال ۱۳۸۸ (۴)

سال ۱۳۸۷ (۲)

سال ۱۳۸۶ (۴)

سال ۱۳۸۵ (۴)

سال ۱۳۸۴ (۳)

سال ۱۳۸۳ (۳)

سال ۱۳۸۲ (۳)

سال ۱۳۸۱ (۱)

چکیده

متن

ادب و آداب سخن گفتن، موضوعی است که قرآن مجید به شکل‏های متفاوت به آن پرداخته است.این کتاب ارزشمند، نه تنها سخن، بلکه لحن گفتار و بیان را مورد توجه قرار داده و بر این نظر است که از لحن گفتار افراد می‏توان به شخصیت آنان پی برد.
همچنین با توجه به موقعیت و جایگاه بانوان، در قرآن دیدگاه زیبایی درباره‏ی سخن گفتن آنان وجود دارد.
«قول»و«قیل»در قرآن مجید به معنی مطلق سخن گفتن است.قول به معنی کلام یا لفظی است که زبان آن را افشا می‏کند؛چه تام و کامل باشد و چه ناقص و ناتمام.
راغب اصفهانی، در کتاب ارزشمند «مفردات» 1 ، درباره‏ی کاربرد قول در قرآن مجید وجوهی را مطرح کرده است که به طور خلاصه از این قرارند:
1.قرآن مجید سخن معمولی و متداول را«قول»نامیده است؛آن جا که می‏فرماید:«قول معروف و مغفرة خیر من صدقة یتبعها اذی»:گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان)و عفو(و گذشت از خشونت‏های آن‏ها)از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد، بهتر است، و خداوند بی‏نیاز و بردبار است. 2
2.به سخن خداوند متعال در این موارد «قول»اطلاق شده است:
الف)به شکل خلق صوت؛از جمله:«فلمّا اتاها نودی یا موسی انّی انا ربّک فاخلع نعلیک»:هنگامی که نزد آتش آمد، ندا داد که:ای موسی!من پروردگار تو هستم، کفش‏هایت را بیرون آر... 3
ب)فهماندن مطلب، وحی و الهام؛
از جمله:«اذ قال ربّک للملائکة انّی جاعل فی الارض خلیفة»:هنگامی که پروردگارت به فرشتگان گفت:«من روی زمین، جانشینی قرار خواهم داد.» 4
ج)حکم خداوند در کارها؛ مانند:«قلنا یا نار کونی بردا و سلاما علی ابراهیم»:گفتیم:«ای آتش!بر ابراهیم سرد و سالم باش.» 5
3.مطلبی را در دل و ذهن آوردن نیز در قرآن مجید به«قول»و سخن تعبیر شده است؛برای مثال:«و یقولون فی انفسهم لو لا یعذّبنا اللّه بما نقول»:... و در دل می‏گویند:«چرا خداوند ما را به خاطر گفته‏هایمان عذاب نمی‏کند؟!» 6
4.به اجابت تکوینی هم در قرآن «قول»گفته شده است:«...فقال لها و للارض ائتیا طوعا او کرها قالتا اتینا طائعین»:...به آن و به زمین دستور داد:«به وجود آیید(و شکل بگیرید)، خواه از روی اطاعت و خواه اکراه!»آن‏ها گفتند:«ما از روی اطاعت می‏آییم.» 7
علاوه بر این‏ها، حتی لحن سخن در قرآن مورد امعان نظر واقع شده است، به طوری که در قرآن مجید خداوند متعال می‏فرماید:از لحن قول و سخن آنان می‏توان به شخصیتشان پی برد: «و لتعرفنّهم فی لحن القول...»:قرآن به رفع صوت و غضّ صوت(بلندی صدا، کوتاهی صدا)نیز توجه دارد و از جمله می‏فرماید:«یا ایّها الّذین آمنوا لا ترفعوا اصواتکم فوق صوت النّبیّ و لا تجهروا له بالقول کجهر بعضکم لبعض ان تحبط اعمالکم و انتم لا تشعرون»:ای کسانی که ایمان آورده‏اید!صدای خود را فراتر از صدای پیامبر نکنید، و در برابر او بلند سخن مگویید، آن گونه که بعضی از شما در برابر بعضی بلند صدا می‏کنند؛مبادا اعمال شما نابود گردد، در حالی که نمی‏دانید. 9
همان طور که می‏دانیم، برای کفر و شرک، خداوند متعال، حبط عمل، یعنی نابودی عمل، قرار داده است.پس گناه کفر و شرک، سبب نابودی اعمال انسان، و بلند سخن گفتن با پیامبر، در زمره‏ی کفر و شرک و موجب حبط عمل می‏شود:«و من یکفر بالایمان فقد حبط عمله»:کسی که انکار کند آنچه را باید به آن ایمان بیاورد، اعمالش تباه می‏گردد... 10
و نیز در مورد شرک آمده است:«و لو اشرکوا لحبط عنهم ما کانوا یعملون»:و اگر آن‏ها مشرک شوند، اعمالی(نیک) که انجام داده‏اند، نابود می‏شوند(و نتیجه‏ای از آن‏ها نمی‏گیرند). 11
مسأله‏ی«سخن گفتن»بسیار مورد توجه قرآن است و خداوند در قرآن سفارش می‏فرماید که با همه‏ی مردم (الناس)خوب سخن بگویید:«... و قولوا للنّاس حسنا...» 12
جالب است که دستور خوب سخن گفتن را میان احکام مهم صادر فرموده است:«و اذ اخذنا میثاق بنی اسرائیل لا تعبدون الاّ اللّه و بالوالدین احسانا و ذی القربی و الیتامی و المساکین و قولوا للنّاس حسنا و اقیموا الصّلاة و آتوا الزّکاة»: زمانی از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدای یگانه را نپرستند، به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنند، به مردم نیک بگویند، و نماز را به پای دارند و زکات بپردازند. 13
در جای دیگری در قرآن مجید می‏فرماید:«و قل لعبادی یقولوا الّتی هی احسن»:به بندگانم بگو، سخنی بگویند که بهترین باشد. 14
در ادامه می‏فرماید، چون شیطان به وسیله‏ی سخنان ناموزون میان آن‏ها فتنه و فساد ایجاد می‏کند.
در ادامه، بعضی از خصوصیاتی را که در قرآن مجید برای سخن گفتن آمده است، می‏آوریم:
1.سخن باید سنجیده و نیکو باشد:
«طاعة و قول معروف.» 15
ترجمه:اطاعت و سخن سنجیده (برای آنان بهتر است).
2.گفتار باید با ملایمت همراه باشد:
«فقولا له قولا لینّا لعلّه یتذّکر او یخشی.» 16
ترجمه:پس به نرمی با او سخن بگویید، شاید متذکر شود، یا(از خدا) بترسد.
در آیه‏ی شریفه‏ی فوق، سخن گفتن حتی با کسی چون فرعون باید با ملایمت باشد.
3.قول و گفته باید همراه کردار و عمل باشد:
«یا ایّها الّذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون.» 17
ترجمه:ای کسانی که ایمان آورده‏اید!چرا سخنی می‏گویید که عمل نمی‏کنید؟!
4.سخن باید بلیغ، رسا و شفاف باشد:
«و قل لهم فی انفسهم قولا بلیغا.» 18
ترجمه:با بیانی رسا، نتایج اعمالشان را به آن‏ها گوشزد کن.
5.سخن باید کریمانه و بزرگوارانه باشد:
«...فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا کریما» 19
ترجمه:کم‏ترین اهانتی به آن‏ها روا مدار و بر آن‏ها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آن‏ها بگو.
این مطلب قابل توضیح است که هم گوینده‏ی سخن باید کریمانه سخن بگوید و هم این که باید توجه داشته باشد، با دو کریم سخن می‏گوید که همان پدر و مادر هستند.
6.سخن باید قابل عمل کردن و آسان باشد:
«...فقل لهم قولا میسورا» 20
ترجمه:با گفتار نرم و آمیخته با لطف(آسان)، با آنان سخن بگو.
7.سخن باید حق و استوار باشد. «و قولوا قولا سدیدا» 21
ترجمه:سخن حق و استوار بگویید.
8.از سخنان باطل و لغو باید پرهیز شود:
«...و اجتنبوا قول الزّور.» 22
ترجمه:و از سخن باطل بپرهیزید.
9.گفتار باید دلپسند و نیکو باشد:
«و هدوا الی الطیّب من القول.» 23
ترجمه:و(بهشتیان)به سوی سخنان پاکیزه و دلپسند هدایت می‏شوند.
در پایان شایان ذکر است، با توجه به شأن تربیتی و موقعیت ویژه‏ی بانوان، قرآن مجید درباره‏ی سخن گفتن آنان توجه خاص مبذول داشته است و می‏فرماید:«...فلا تخضعن بالقول، فیطمع الّذی فی قلبه مرض و قلن قولا معروفا»:...پس به گونه‏ای هوس انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و سخن شایسته بگویید(هم خوب سخن بگویید و هم سخن خوب بگویید). 24
در این آیه‏ی شریفه دو مطلب مورد توجه است:
1.خانم‏ها باید خوب حرف بزنند (لا تخضعن بالقول)، یعنی در موقع سخن گفتن، با عشوه‏گری سخن نگویند و سخنانشان را متین بیان کنند، به طوری که به دور از هر گونه تحریک در بیماردلان باشد.
2.خانم‏ها باید حرف خوب بزنند (و قلن قولا معروفا).
البته بدیهی است که آقایان نیز باید چنین باشند، ولی به علت وجهه‏ی تربیتی و موقعیت خاص خانم‏ها، در این مورد به آن‏ها بیش‏تر سفارش شده است.
امیدوارم خداوند همه‏ی خوانندگان محترم و عاملان به قرآن را مورد لطف و عنایت ویژه‏ی خود قرار دهد.«اللهم وفقنا لما تحبّ و ترضی.»
زیر نویس
(1).راغب اصفهانی، مفردات، ذیل واژه‏ی قول.
(2).قرآن مجید، ترجمه‏ی آیت الله مکارم شیرازی، سوره‏ی مبارکه‏ی بقره، آیه‏ی 263.
(3).طه، آیات 11 

(4).بقره، آیه‏ی 30.
(5).نساء، آیه‏ی 69.
(6).مجادله، آیه‏ی 8.
(7).فصلت، آیه‏ی 11.
(8).محمد، آیه‏ی 30.
(9).حجرات، آیه‏ی 2.
(10).مائده، آیه‏ی 5.
(11).انعام، آیه‏ی 88.
(12).بقره، آیه‏ی 83.
(13).همان.
(14).اسراء، آیه‏ی 53.
(15).محمد، آیه‏ی 21.
(16).طه، آیه‏ی 44.
(17).صف، آیه‏ی 2.
(18).نساء، آیه‏ی 63.
(19).اسراء، آیه‏ی 23.
(20).اسراء، آیه‏ی 28.
(21).احزاب، آیه‏ی 70.
(22).حج، آیه‏ی 30.
(23).حج، آیه‏ی 24.
(24).احزاب، آیه‏ی 32