امر به معروف و نهي از منكر از ديدگاه قرآن
امر به معروف و نهی از منکر
تعريف معروف و منکر
معروف در لغت به معنی شناخته شده و پسندیده و در مقابل منکر یعنی ناشناخته ناپسند و زشت آمده است. راغب در مفردات می نویسد:
"معروف اسم است برای هر کاری که حسن و خوبی او به وسیله عقل یا شرع شناخته شده و منکر چیزی است که به وسیله عقل و شرع مورد انکار قرار گرفته و ناشناخته مانده است."
مرحوم طبرسی می نویسد:
"معروف اطاعت از فرمان الهی است و منکر معصیت و نافرمانی او است. هر چیزی که خدا و رسول او به آن امر کرده اند معروف است و آنچه خدا و رسول از آن نهی کرده اند منکر است."
در قرآن مجید نیز ماده «عرف» مواردی به معنی شناخت و در بسیاری از موارد به معنی پسندیده و نیک استعمال شده چنانچه ماده «نکر» در بعضی موارد به معنی عدم شناخت و در بسیاری از موارد در ناپسند و زشت استعمال شده است. در آیه 146 بقره می فرماید:
"آنان که به آنها کتاب دادیم پیامبر اسلام را می شناسند همان طور که پسران خود را می شناسند".
در آیه 157 اعراف معروف در کار خوب و پسندیده و منکر در کار زشت و ناپسند استعمال شده است.
ضرورت طرح بحث امر به معروف و نهی از منکر
با توجه به نقشی که امر به معروف و نهی از منکر در اصلاح جامعه و فرد دارد ضرورت طرح بحث از این دو واجب بزرگ الهی بر کسی پوشیده نیست اگر این حقیقت را باور کنیم که امر به معروف باعث احیاء دین و ضامن اجرای قوانین و دستورات اسلام است لازم است با طرح این مباحث مردم را به این وظیفه مهم آشنا کرد. متأسفانه باید اعتراف کرد در اثر کوتاهی نخبگان حوزه و دانشگاه در طرح و تبیین این مباحث هنوز بسیاری از افراد از مسائل ابتدایی امر به معروف و نهی از منکر بی اطلاعند. بسیاری از مردم توجه ندارند که امر به معروف نیز همانند نماز و روزه بر آنان واجب است و بر فردی که به سنّ تکلیف می رسد هم زمان با وجوب نماز و روزه امر به معروف و نهی از منکر نیز بر او واجب می گردد. از این رو زیبنده است همه دانشمندان از نویسندگان و گویندگان در تبیین مباحث این دو دستور مهم الهی کوشش کنند و افراد جامعه را نسبت به مسائل امر به معروف و اهمیت آن آگاه سازند. بدیهی است برای تشویق دیگران بر امر به معروف و نهی از منکر نخست باید اهمیّت این دو همچنین شرایط و سایر خصوصیات آنها برای مردم بیان گردد تا با آگاهی کامل به این وظیفه مهم اقدام کنند زیرا شرط موفقیت در هر کاری آگاهی و بینش کافی نسبت به آن کار است در غیر این صورت انسان به هدف نمی رسد بلکه چه بسا از هدف و مقصد دور گردد.
اهمیت امر به معروف و نهی از منکر
اسلام به امر به معروف و نهی از منکر عنایت زیادی دارد زیرا انجام همه واجبات و ترک همه محرمات به انجام این دو وظیفه الهی است و باید گفت حیات دین و قوام آن به حیات این دو واجب بستگی دارد. زیبنده است به چند نمونه از آیات و روایات که بیانگر جایگاه رفیع امر به معروف و نهی از منکر است اشاره داشته باشیم.
جایگاه امر به معروف از دیدگاه قرآن
با اندکی دقت در آیات مربوط به امر به معروف و نهی از منکر این حقیقت ثابت می شود که اهمیت این دو فریضه از همة فرایض و واجبات الهی بیشتر است. در آیه 110 آل عمران می فرماید:
"شما بهترین امتی بودید که به سود انسانها آفریده شدید که امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید."
در این آیه خداوند، ملاک برتری و شرافت امت اسلامی بر سایر امت ها را در سه خصلت می داند: 1) انجام امر به معروف 2) نهی از منکر 3) ایمان به خداوند. از آیه استفاده می شود که اهمیت امر به معروف و نهی از منکر از نماز و روزه و حج و جهاد... بیشتر است زیرا هیچ یک از اینها ملاک برتری امت اسلامی به حساب نیامده است.
البته باید توجه داشت برتری امت اسلامی تا زمانی است که به این وظیفه عمل کنند چون امر به معروف و نهی از منکر و ایمان به خدا شرط و علت شرافت و برتری است و بدیهی است با انقضا و زوال این صفات مزیّت و شرافت امت اسلامی نیز زائل می گردد.
در آیه، امر به معروف و نهی از منکر بر ایمان به خدا مقدم شده با آنکه ایمان پایه و اساس این دو واجب است. در علّت تقدم این دو بر ایمان نکاتی بیان شده:
الف ـ تقدم این دو واجب بیانگر عظمت و اهمیت آنان است.
ب ـ امر به معروف و نهی از منکر ضامن گسترش ایمان و اجرای همه قوانین فردی و اجتماعی است و ضامن اجرا عملاً بر خود قانون مقدم است.
ج ـ کوتاهی در این وظیفه بیانگر کوتاهی در امر ایمان است. اگر این وظیفه عملی نشود ریشه های ایمان در دلها نیز سست می گردد.
در آیه 104 سوره آل عمران فرموده:
"باید از میان شما جمعی دعوت به نیکی کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و آنها رستگارانند."
بسیاری از مفسرین فرموده اند این آیه دلالت بر جایگاه عظیم و رفیع امر به معروف و نهی از منکر دارد چون خداوند مالک سعادت انسان را در انجام این وظیفه دانسته.
جایگاه امر به معروف از دیدگاه روایات
از روایات رسیده از معصومین علیهم السلام استفاده می شود که امر به معروف و نهی از منکر در اسلام جایگاه خیلی رفیع و ارزشمندی دارد که با انجام این دو وظیفه انسان می تواند سعادت دنیا و آخرت خود را تأمین کند و با ترک این وظیفه خیر و برکت از انسان سلب می شود.
رسول گرامی اسلام می فرماید:
امّت من همواره در خیر و نیکی خواهند بود تا زمانی که امر به معروف و نهی از منکر و تعاون بر نیکی کنند ولی اگر چنین نکنند برکات از آنها گرفته، بعضی از آنها بر بعضی دیگر مسلط می شوند در حالی که نه در زمین و نه در آسمان یار و یاوری ندارند.
علی علیه السلام می فرماید:
تمام کارهای نیک و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر چون قطره ای است در برابر دریای پهناور.
امام باقر علیه السلام می فرماید:
امر به معروف و نهی از منکر راه انبیا و طریقه صلحا است. دو واجب بزرگ الهی است که به وسیله آنها بقیه واجبات برپا می شود و به وسیله این دو راهها امن می گردد و کسب وکار مردم حلال می شود، حقوق افراد به آنها مسترد می شود و زمین ها آباد و از دشمنان انتقام گرفته می شود و در پرتو آن همه کارها روبراه می گردد. در روایات از کسی که به این وظیفه اقدام کند تجلیل زیاد شده است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند جانشین خدا در زمین و جانشین پیامبر و کتاب اوست.
و هنگامی که فردی از رسول خدا پرسید: از همه مردم بهتر کیست؟ فرمود:
آن کس که از همه بیشتر امر به معروف و نهی از منکر کند و آن کس که از همه پرهیزکارتر باشد و در راه خوشنودی خدا از همه بیشتر گام بردارد.
در عظمت و اهمیت و جایگاه عظیم امر به معروف و نهی از منکر به حدی روایت از معصومین علیهم السلام رسیده که شهید ثانی در کتاب لمعه با این عبارت حق مطلب را ادا کرده است:
از طریق اهل بیت در مورد امر به معروف چیزی است که پشت انسان را می شکند.
