سفر بی‌بازگشت مسافران «پرواز ۶۵۵»

مقدمه:

 از مهمترین وقایع هفته دوم تیرماه که استکبار جهانی به طور مستقیم دست به جنایت علیه مردم ایران زد، حمله موشکی ناو جنگی آمریکا به هواپیمای مسافربری ایرباس ایرانی در آبهای نیلگون خلیج فارس در ۱۲ تیرماه ۱۳۶۷ برابر با سوم ژوئیه ۱۹۸۸ میلادی است. این حادثه لکه ننگی است که در کنار دیگر جنایات آمریکا به خوبی بی‌صداقتی مقامات این کشور را در زمینه حقوق بشر نشان می‌دهد.

در اقدام تروریستی ۱۲ تیر ۶۷، پرواز مسافربری شماره ۶۵۵ شرکت هواپیمایی ایران ایر شناسه پروازی R۶۵۵ از مبدأ بندرعباس به مقصد دبی، با شلیک دو موشک کروز از ناو هواپیمابر یو.اس.اس.جک وینسنس متعلق به نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا بر فراز آب‌های نیلگون خلیج فارس و در نزدیکی جزیره "هنگام" در فضای هوایی جمهوری اسلامی ایران مورد هدف قرار گرفت و سقوط کرد. در پی این حمله تروریستی، همه ۲۹۰ سرنشین ایرباس ایرانی شامل ۱۵۶ مرد، ۵۳ زن، ۵۷ کودک ۲ تا ۱۲ ساله و ۸ کودک زیر دو سال و ۱۶ خدمه پروازی در دم جان باختند. البته از این تعداد سر نشین ۴۲ نفر با ملیت‌های یوگسلاو، پاکستانی، هندی، عربی بودند.

بر اساس گزارش‌ها، اولین موشک، بال سمت چپ هواپیما را جدا می‌کند و موشک دیگر نیز مستقیم به قسمت دم هواپیما شلیک می‌شود که پس از برخورد، آن را از جا می‌کند. هواپیما مستقیم به سمت دریا شیرجه می‌رود و تنها ۸۴ ثانیه پس از شلیک موشک‌ها، هواپیما به سطح دریا برخورد می‌کند و منفجر می‌شود.

بلافاصله پس از این حادثه، مقامات آمریکایی تلاش کردند با بازی رسانه‌ای، خود را در این اقدام تروریستی بیگناه نشان دهند و ابتدا مدعی شدند به اشتباه تصور کرده‌اند یک فروند هواپیمای اف۱۴ جمهوری اسلامی ایران را مورد هدف قرار داده‌اند؛ ادعایی که البته طبق شواهد و اسناد به دست آمده رد شد.

آمریکا ادعا می‌کرد هواپیمای ایرباس۳۰۰ A خارج از دالان هوایی پرواز می‌کرده و رزمناو آمریکایی نیز هفت بار اخطار رادیویی برای هواپیما مخابره کرده، ولی در پی آن جوابی دریافت نکرده است؛ در حالی که مطابق اسناد و مدارک موجود ایرباس شماره ۶۵۵ در مسیر پروازی خود در دالان تجاری آمبر ۵۹ و در ارتفاع ۱۴ هزار پایی در حال پرواز بوده است.

دلایل و قرائن نشان می‎دهد که نه تنها کشتی های جنگی ایالات متحده از پیام های رادیویی هواپیمای ایرباس شماره ۶۵۵ که بر روی فرکانس های باز و به زبان انگلیسی مخابره می شد، باخبر و مطلع بودند، بلکه قطعاً آن پیام ها را نیز در اختیار داشتند. پیام های رادیویی‎ای که نشان دهنده غیرنظامی بودن هواپیما و مسافری و تجاری بودن آن بود. این مدعا با بررسی یافته‎های مربوط به تحقیقات رسمی که ایالات متحده بلافاصله بعد از حادثه انجام داد، ثابت می‎شود. تحقیقات وزارت دفاع آمریکا در خصوص حادثه مزبور در تاریخ ۱۹ ژوئیه (۲۸ تیرماه ۶۷) انجام و در تاریخ ۲۸ ژوئیه (۶ مرداد) منتشر شد. گزارش وزارت دفاع آمریکا در پاراگراف چهارم از صفحه E-۸ اظهار می‎دارد: «پرواز ۶۵۵ ایران ایر از بندرعباس شروع شد و به پرواز خود در مسیری عادی ادامه داد تا اینکه هفت دقیقه پس از پرواز توسط یک موشک پرتاب شده از سوی ناو وینسنس مورد اصابت قرار گرفت ... آخرین تماس خلبان برای گزارشدهی در خصوص موقعیت هواپیما نیز حدوداً در ساعت ۹:۵۸ بود». از این رو باید نتیجه گرفت که در زمان مزبور، آمریکا از مسئله مسافربری بودن هواپیما و غیرنظامی بودن آن پرواز اطلاع کاملی داشته است.

با این حال مقامات آمریکایی پس از چندی، در توهینی آشکار به ملت ایران، مدال شجاعت بر گردن ناخدای این ناو انداختند و بدین سان حمایت رسمی خود را از این جنایت اعلام نمودند. به هر تقدیر، این جنایت نیز در کنار جنایات بی شمار دولت آمریکا، در پرونده سیاه استکبار جهانی ثبت شد و لکه ننگ دیگری بر تارک آن جنایت پیشگان نقش بست

معرفی کتاب وینسنس و گرگ خندان

بیژن کیا از نویسندگان و منتقدان فعال ادبی کشور است که پیش از این در رمان «آدم خوار» هم این واقعه را داستانی کرده بود. کیا کارشناس فرهنگی دانشگاه شیراز و نویسنده، فیلمنامه‌نویس، مدرس داستان‌نویسی، فیلمنامه‌نویسی و نمایشنامه‌نویسی است.

در پرواز شماره 656 تمام مسافران ایرانی نبودند و ملیت‌های مختلفی در این پرواز حضور داشتند. این کتاب به داستان یکی از مسافران این هواپیما می‌پردازد. این مسافر که ایتالیایی بود، در آن واقعه جانش را از دست می‌دهد و با گذشت سال‌ها، دخترش در حال پیگیری این اتفاق و سرنوشت پدرش است.

داستان با پیگیری‌های دختر این مسافر ایتالیایی آغاز می‌شود و در ادامه، پیگیری‌های او باعث بروز یک سری حساسیت‌های پلیسی و امنیتی می‌شود.

کیا در این رمان با استفاده از شخصیت‌های ایرانی و غیر ایرانی در کنار یکدیگر رمانی ملموس برای هر دو خواننده ایرانی و غیر ایرانی نوشته و در داستان‌پردازی خود از عناصر ژانر پلیسی برای جذابیت هر چه بیشتر اثر بهره گرفته است.

ماجرای دختر 12 ساله‌ای که تنها بازمانده پرواز شماره ۶۵۵ ایران ایر شد

به گزارش جام جم آنلاین ، دوازدهم تیر ماه سال 1367 پرواز مسافربری شماره ۶۵۵ شرکت هواپیمایی ایران‌ایر با شناسه «IR655» از تهران به مقصد دوبی در تاریخ ۱۲ تیر ۱۳۶۷ (۳ ژوئیه ۱۹۸۸ میلادی) پس از توقف بین راهی در بندرعباس به سمت دوبی در حرکت بود که با شلیک موشک فینیکس حرارتی از ناو یواس‌اس وینسنس متعلق به نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا در ارتفاع ۱۲ هزار پایی بر فراز خلیج فارس سرنگون شد و تمامی ۲۹۰ سرنشین آن که شامل ۴۶ مسافر غیر ایرانی و ۶۶ کودک بودند، جان باختند و شهید محسوب شدند.

در رابطه با این جنایت بزرگ آمریکا 30 سال است که اظهارات متعددی مطرح می شود. واضح ترین نکته این است که جنایت وحشیانه ناوگان آمریکایی هرگز قابل کتمان نیست و با واکنش های شدید بین المللی روبرو شد.

هر یک از مسافران شهید این هواپیمای مسافربری شماره ۶۵۵ شرکت هواپیمایی ایران‌ایر برای خود داستانی جداگانه در زندگی داشتند. در رابطه با این موضوع که قبل از برخاستن هواپیما دقیقا چه اتفاقی افتاد تا امروز روایت های مختلفی مطرح شده است.

چند سال پیش یکی از روزنامه ها نوشت: «پیش از برخاستن هواپیمای مسافربری شماره ۶۵۵ شرکت هواپیمایی ایران‌ایر دو کودک هشت و 12 ساله سرنوشتی متفاوت پیدا کردند. پسربچه هشت ساله ای پیش از اینکه سوار هواپیما شود به شدت گریست و می‌گفت که نمی خواهد به مسافرت برود. اما به هر حال او سوار آن هواپیما شد. کودک دیگر دختری 12 ساله بود که او نیز پیش از پرواز بی قراری می کرد. گریه های این دختربچه که خود روایت جداگانه ای دارد در نهایت باعث شد او سوار هواپیما نشود. گویا پدر و مادر این دختر متارکه کرده بودند و او قرار بود به همراه پدرش راهی دوبی شود. اما او که به شدت خواهان ماندن در کنار مادرش بود آنقدر گریه کرد تا در نهایت پدرش رضایت داد نزد مادرش برود، مادری که در فرودگاه حضور داشت و به سرعت دخترش را با خودش برد تا این دختر سوار هواپیمایی نشود که ساعتی بعد مورد اصابت موشک ناوگان آمریکای جنایتکار قرار گرفت. این دختر اکنون باید 42 ساله باشد.»

پروازی با تاخیر و بدون فرود!

هواپیمای ایرباس با ۲۷ دقیقه تأخیر، در ساعت ۱۰:۱۷ صبح به وقت ساعت رسمی ایران، از فرودگاه بین‌المللی بندرعباس به مقصد فرودگاه بین‌المللی دبی برخاست. مدت پرواز تا دبی ۲۸ دقیقه و حداکثر ارتفاع تا ۱۴ هزار پا (۴٬۳۰۰ متر) تعیین شد. اولین دقایق پرواز و مراحل اوج‌گیری تا ارتفاع ۱۲ هزار پایی طبق برنامه پرواز انجام شد. خلبان مرتب با برج مراقبت فرودگاه بندرعباس و مرکز کنترل راه‌های هوایی ایران و امارات متحده در تماس بود.

وقتی هواپیما بر فراز آب های خلیج فارس در حال پرواز بود و ۱۲ هزار پا از سطح دریا فاصله داشت یک موشک ریم-۶۶ استاندارد از ناو یو اس‌اس وینسنس متعلق به نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا شلیک شد و تمام مسافران و خدمه آن جان باختند.

در پرواز ۶۵۵ ایران ایر که ۲۹۰ سرنشین داشت، ۲۷۴ مسافر (با ملیت‌های ایرانی، اماراتی، یوگسلاوی، پاکستانی، هندی و ایتالیایی) و ۱۶ خدمه بودند. این هواپیما ۴۶ مسافر غیر ایرانی و ۶۶ کودک زیر ۱۳ سال را با خود به دبی میبرد. رایزن نظامی سفارت پاکستان در ایران که میخواست از دبی امارات متحده عربی به کراچی سفر کند نیز جزو قربانیان این سانحه اندوهناک بود.

در پی این حادثه که دولت آمریکا آن را غیرعمدی اعلام کرد، طی توافقی مبلغ ۱۳۱/۸ میلیون دلار به دولت ایران پرداخت شد. از این مقدار ۶۱/۸ میلیون دلار به بازماندگان ۲۴۸ نفر ایرانی کشته شده در حادثه تعلق گرفت. رئیس‌جمهور وقت ایران آیت الله سید علی خامنه‌ای و رییس جمهور آمریکا رونالد ریگان بود.

لحظه شلیک موشک

لحظاتی قبل از این که هواپیمای ایرباس آ-۳۰۰ به منطقه کنترل هوایی امارات وارد شود، خلبان در محلی به نام «مولبیت» به مرکز کنترل هوایی کشور خبر داد که می خواهد به ارتفاع ۱۴ هزار پایی صعود کند.

صبح روز سوم ۱۲ تیرماه ۱۳۶۷،  ناو جنگی وینسنس آمریکا ، هنگام بازگشت از یک مأموریت اسکورت، وارد منطقه شد. یک هلیکوپتر آمریکایی در حال پرواز در منطقه شلیک‌هایی از سوی قایق‌های تندروی ایرانی را به ناو وینسنس گزارش می‌دهد. وینسنس جهت درگیری به سوی قایق‌های ایرانی حرکت کرده و وارد آب‌های ایران می‌شود و به تعقیب قایق‌ها می‌پردازد.

به دستور ناخدا ویلیام راجرز، فرمانده ناو وینسنس، موشک استاندارد ۲ به سمت هواپیمای ایرباس با پرواز ۶۵۵ شلیک می شود. ناگهان هواپیما از صفحه رادارهای زمینی محو شده و در آب‌های خلیج فارس سقوط کرد.

برج مراقبت فرودگاه بندرعباس، در تماس با دبی، پیگیر سرنوشت پرواز ۶۵۵ می شود تا از سرنوشت هواپیما باخبر شود، ولی آن‌ها اظهار بی‌اطلاعی کردند. بلافاصله ستاد تأمین استان هرمزگان وضعیت اضطراری اعلام کرده و فعالیت خود را آغاز می کند. با شناسایی دقیق محل سقوط، بالگردها و شناورها به موقعیت ۲۶ و ۴۲ عرض شمالی و ۵۶ درجه و ۳ دقیقه طول شرقی منتقل شدند.

پس از واقعه حمله موشکی آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران ، مقامات آمریکایی اعلام کردند که یک فروند هواپیمای اف-۱۴ ایرانی را مورد هدف قرار داده‌اند. پس از روشن شدن نوع هواپیما، آمریکا اعلام کرد که در این مورد مرتکب اشتباه شده‌اند.

ادعاهای دولت آمریکا

دولت ایالات متحده آمریکا معتقد است که ناو وینسنس به اشتباه هواپیمای مورد نظر را یک هواپیمای جنگی تشخیص داده و برای دفاع از خود به سوی آن شلیک نمود. فرودگاه بندرعباس در آن هنگام به‌طور دوگانه برای هواپیماهای نظامی و مسافری مورد استفاده قرار می‌گرفت.

نماینده ایالات متحده در سازمان بین‌المللی هواپیمائی در جلسه فوق‌العاده شورای ایکائو گفته بود که در همان روز یک هواپیمای اف-۱۴ ایران از فرودگاه بندرعباس پرواز کرده بود و قصد حمله به کشتی آمریکایی را داشت. بنابراین، فرمانده برای دفاع از کشتی خود در برابر خطر احتمالی دست به حمله زده بود.

دولت آمریکا نسبت به اتفاق پیش آمده تنها ابراز تاسف کرد اما هرگز به‌طور رسمی عذرخواهی نکرد و مسئولیت وقوع حادثه را بر عهده نگرفت است.

مجازات مقصران سانحه

نه تنها هیچ‌ یک از خدمه جنگی ناو وینسنس نسبت به وقوع جرمی محکوم نشدند بلکه حتی فرمانده کشتی ناو نیز در پایان خدمت خود مدال گرفت.

جمع‌آوری اجساد قربانیان

پس از واقعه، عملیات جمع‌آوری اجساد قربانیان با اعزام ۸۰ تَن غواص، دو فروند ناو، دو فروند هواناو و چهار فروند بالگرد، شروع شد. بعد از این که اجساد جمع‌آوری شدند نوبت به پیدا کردن قطعات هواپیما رسید. دو عملیات به صورت شبانه‌روزی و در مجموع به‌مدت ۵۲ روز انجام گرفت.

دلایل طول کشیدن عملیات دمای بالای ۵۰ درجه سانتی گراد در طول روز، ورم کردن اجساد در آب و انتقال با برانکاردهای توری و دلخراش بودن صحنه ها و عدم تحمل حاضرین در عملیات بود. مثلاً، تکه‌ های بدن مسافران بی‌ گناه به دست و بدن غواصان می‌چسبید. این صحنه ها آنقدر دلخراش بودند که گاهی از تحمل خبرنگارانی که این صحنه‌ها را مشاهده می کردند فراتر بود. و چاره ای برایشان نمی ماند که دوربینشان را رها کرده و صحنه را ترک کنند.

در نهایت، تنها پیکر و قطعات بدن ۱۷۸ نفر از ۲۹۰ مسافر هواپیما پیدا شد.

نگاهی به جزییات جنایت و انکار آمریکا

هواپیمای مسافربری شماره ۶۵۵ شرکت هواپیمایی ایران‌ایر با شناسه «IR۶۵۵» از تهران به مقصد دوبی در تاریخ ۱۲ تیرماه سال ۶۷ پس از توقف بین راهی در بندرعباس به سمت دوبی در حرکت بود که با شلیک موشک فینیکس حرارتی از ناو یواس‌اس وینسنس متعلق به نیروی دریایی آمریکا در ارتفاع ۱۲ هزار پایی بر فراز خلیج فارس سرنگون شد و تمامی ۲۹۰ سرنشین آن که شامل ۴۶ مسافر غیر ایرانی (با ملیت‌های ایرانی، اماراتی، یوگسلاوی، پاکستانی، هندی و ایتالیایی) و ۶۶ کودک بودند به شهادت رسیدند.

بلافاصله پس از این واقعه، مقامات آمریکایی اعلام کردند که یک فروند هواپیمای اف-۱۴ جمهوری اسلامی ایران را مورد هدف قرار داده‌اند. پس از روشن شدن نوع هواپیما، آمریکا ادعا کرد که در این مورد مرتکب اشتباه شده‌اند اما شواهد بعدی این نظر آنان را مردود جلوه داد. مقامات نظامی آمریکا اعلام کردند که هواپیمای ایرباس ایران در خارج از مسیر هوایی پرواز می‌کرده و رزم‌ناو آمریکایی نیز هفت بار اخطار رادیویی برای هواپیمای ایران مخابره کرده ولی جوابی دریافت نکرد.

ساعاتی بعد از شلیک، دریاسالار «ویلیام کرو» فرمانده وقت ستاد مشترک نیروی دریایی آمریکا با حضور در یک نشست خبری گفت: مسیر پرواز هواپیمای ایرانی، مستقیم به سمت پایین و رو به ناو یواس‌اس وینسنس بود. وقتی که هواپیمای مزبور به اخطارهای مکرر ما توجهی نکرد وینسنس به سمت آن شلیک کرد تا از خودش در برابر هرگونه حمله احتمالی محافظت کند. هواپیمای ایرانی با سرعت ۴۵۰ گره دریایی (سرعتی که معمولا هواپیماهای جنگی با آن پرواز می‌کنند) در ارتفاع ۹۰۰۰ پایی از سطح دریا در حال کاهش ارتفاع و حرکت به سمت ناو آمریکایی بود و به همین دلیل هدف ناو وینسنس قرار گرفت.

طنز تلخ ماجرا آنجاست که هیچ‌کدام از خدمه جنگی ناو وینسنس تحت پیگرد قرار نگرفتند و حتی «ویلیام راجرز» فرمانده ناو جنگی آمریکا در پایان خدمت خود مدال گرفت و به درجات بالاتر ارتقا یافت. وی در سال ۱۹۹۰  مدال لیاقت را از دستان «جورج هربرت واکر بوش» رییس‌جمهوری وقت آمریکا به‌خاطر رفتار بسیار شایسته و انجام خدمات برجسته به عنوان افسر فرمانده ناو وینسنس دریافت کرد. راجرز در حالی این مدال لیاقت را دریافت می‌کرد که در مراسم تجلیلش هیچ اشاره‌ای به سرنگون کردن پرواز ۶۵۵ ایران ایر نشد.

همان سال روزنامه «واشینگتن پست» در مقاله‌ای نوشت مدالی که به خدمه ناو وینسنس داده شد به خاطر تمام دوره عملیاتی و ماموریتی آنها از سال‌های ۱۹۸۴ تا ۱۹۸۸ و همچنین اقدامات آن‌ها در مقابله با قایق‌های تندروی جنگی ایرانی بود.

دلایلی بر رد ادعای آمریکا

پس از این حمله، بسیاری ارتش آمریکا را به «پنهان کاری» متهم کردند. به‌ویژه آنکه بنا بر گزارش‌ها، کارشناسان تحقیق نتوانسته بودند با برخی از اعضای تیم کاپیتان ویلیام راجرز از جمله افرادی که این هواپیما را پس از پدیدار شدن روی صفحات رادار به عنوان یک هواپیمای تجاری شناسایی کرده بودند، گفت وگو کنند.

«کاپیتان کارلسون» فرمانده سابق ناو «سایدز» در این مورد معتقد است که ایرباس ایرانی علاوه بر علائمی که مبنی بر غیرنظامی بودن خود می‌فرستاده با سرعتی کم در حال اوج گرفتن بود و حتی اگر در چنین شرایطی نیز آن را به عنوان یک جت اف ۱۴ شناسایی می‌کردند باز من تردید دارم که یک هواپیمای اف ۱۴ می‌توانست تهدید سطحی را متوجه ناو وینسنس یا سایدز یا هر شناور دیگری کند.

همچنین در پاسخ به این ادعای آمریکایی ها که می گفتند این هواپیما را با هواپیمای جنگی F۱۴ اشتباه گرفته‌اند، باید گفت: طول هواپیمای ایرباس ۳۰۰، ۱۷۷ فوت است در حالی‌که طول هواپیمای F۱۴ نصف این هواپیماست و این ادعا کاملا رد می‌شود. حتی اگر آن را قبول کنیم، تماس رادیویی این هواپیما با مرکز تهران و امارات قابل شنیدن در سامانه‌های شنود ناو وینسنس بود و به راحتی می‌توانستند از تجاری بودن این هواپیما اطمینان حاصل کنند.

مساله دیگر این که در زمان اصابت موشک ها به هواپیما، این هواپیما در حال اوج‌گیری بوده است و ادعای انتحاری بودن حرکت آن به هیچ‌وجه پذیرفتنی نیست و حتی در آن زمان، دو ناو دیگر تجاری بودن این پرواز را به ناو وینسنس اعلام کردند، اما کاپیتان این ناو توجهی نکرد و دستور از قبل صادر شده را اجرا کرد.

اقدامات ایران برای احقاق حق

متعاقب این حمله ناو امریکایی مقامات سیاسی و دیپلمات های کشورمان در تاریخ ۱۴ تیر ۱۳۶۷ طی نامه ای به رییس شورای امنیت سازمان ملل خواستار تشکیل جلسه فوق العاده شورا برای رسیدگی به این حمله شدند. نشست شورای امنیت ۱۱ روز بعد در تاریخ ۲۵ تیرماه با حضور «علی اکبر ولایتی» وزیر امور خارجه وقت کشورمان و «جرج بوش» معاون وقت رییس جمهوری امریکا تشکیل شد و نظرات هر دو طرف را گرفت.

اعضای این شورا در جلسه شماره ۳۸۳۱ خود در ۲۹ تیر ۱۳۶۷ پس از بحث و تبادل نظر درباره مباحث مطرح شده از سوی مقامات دیپلماتیک هر دو کشور قطعنامه ۶۱۶ را تصویب کردند؛ قطعنامه ای که در آن از محکومیت آمریکا خبری نبود و تنها واژگانی چون «تاسف عمیق»، «همدردی صمیمانه و «لزوم اجرای فوری و کامل قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت» به چشم می خورد.

مقامات سیاسی و دیپلماتیک کشورمان علاوه بر شورای امنیت به بازوی اجرایی سازمان ملل متحد یعنی سازمان هواپیمایی کشوری بین المللی (ایکائو) شکایت کردند اما این سازمان پس از بررسی میدانی و فنی این فاجعه به جای محکوم کردن طرف امریکایی به ابراز تأسف و تسلیت به بازماندگان این سانحه پرداخت.

در جلسه فوق‌العاده شورای سازمان هوانوردی غیرنظامی بین‌المللی در تاریخ ‎۲۳ تیر ۱۳۶۷ نیز تصمیم گرفته شد یک تیم حقیقت‌یاب برای بررسی عواملی که منجر به نابودی هواپیما شد، تشکیل شود. نمایندگان ایران و آمریکا آمادگی خود را برای همکاری با این تیم اعلام کردند اما خروجی آن نیز چیزی بهتر از موارد قبلی نبود.

از نگاه ناظران، سرنگون کردن هواپیمای مسافربری ایران از سوی آمریکا اقدامی برنامه ریزی شده در سال پایان جنگ بود و کاخ سفید با این حرکت در صدد فشار بر ایران برای قبول قطعنامه ۵۹۸ برآمده بود.

منابع:

https://www.isna.ir/news/1401041207774/%D8%B3%D9%81%D8%B1-%D8%A8%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B4%D8%AA-%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%B2-%DB%B6%DB%B5%DB%B5

https://www.irna.ir/news/84392908/%D8%B3%D8%B1%D9%86%DA%AF%D9%88%D9%86%DB%8C-%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%B2-%DB%B6%DB%B5%DB%B5-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B2%D8%AE%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D8%A8%D8%B9%D8%AF-%DB%B3%DB%B3-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D9%87%D9%86%D9%88%D8%B2-%D8%AA%D8%A7%D8%B2%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA

https://rooziato.com/1401398534/%D8%B3%D8%A7%D9%84%DA%AF%D8%B1%D8%AF-%D8%AD%D9%85%D9%84%D9%87-%D9%85%D9%88%D8%B4%DA%A9%DB%8C-%D8%A7%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7-%D8%A8%D9%87-%D9%87%D9%88%D8%A7%D9%BE%DB%8C%D9%85%D8%A7%DB%8C-%D9%85/

https://rooziato.com/1401398534/%D8%B3%D8%A7%D9%84%DA%AF%D8%B1%D8%AF-%D8%AD%D9%85%D9%84%D9%87-%D9%85%D9%88%D8%B4%DA%A9%DB%8C-%D8%A7%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7-%D8%A8%D9%87-%D9%87%D9%88%D8%A7%D9%BE%DB%8C%D9%85%D8%A7%DB%8C-%D9%85/

https://arakmu.ac.ir/vcsc/fa/news/27527/%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%87%D9%85-%D8%AA%DB%8C%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%87-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%88%D8%B2-%D8%AD%D9%85%D9%84%D9%87-%D9%86%D8%A7%D9%88-%D8%AC%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7-%D8%A8%D9%87-%D9%87%D9%88%D8%A7%D9%BE%DB%8C%D9%85%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%81%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B3-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86

https://jamejamonline.ir/fa/news/1150150/%D9%85%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%AE%D8%AA%D8%B1-12-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D8%AA%D9%86%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%87-%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%B2-%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87-%DB%B6%DB%B5%DB%B5-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%DB%8C%D8%B1-%D8%B4%D8%AF

https://www.ketabrah.ir/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%B3%D9%86%D8%B3-%D9%88-%DA%AF%D8%B1%DA%AF-

%D8%AE%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86/book/37393