به گزارش ایسنا، امروز نهم تیرماه صد و دومین سالگرد قیام نافرجام مردم عراق علیه انگلستان در سال ۱۲۹۹ است.
این قیام در تابستان ۱۲۹۹، هفت ماه قبل از کودتای سیاسی - نظامی سید ضیاءالدین طباطبایی و رضا خان میرپنج در سوم اسفند ۱۲۹۹ در ایران اتفاق افتاد.
ریشه این قیام فتوایی بود که آیت‌الله میرزا سید محمدتقی شیرازی ملقب به میرزای کوچک صادر کرد.
این عالم ربانی در پاسخ به استفتائی که خواستار روشن کردن تکلیف مردم عراق در مبارزه با استعمار انگلیس شدند نوشت: «مطالبه حقوق بر عراقیان واجب است و بر آنان واجب است در ضمن درخواستهای خویش رعایت آرامش و امنیت را بنمایند و در صورتی که انگلستان از پذیرش درخواست‌هایشان خودداری ورزید، جایز است به قوه دفاعی متوسل شوند.»
فتوای میرزای کوچک در عراق به «فتوای دفاعیه» و قیام مردم به قیام «ثوره‌العشرین» معروف شد.
سید محمدتقی
سید محمدتقی در سال ۱۲۱۹ در شهر شیراز متولد شد. او فرزند میرزا سید محب‌علی، نوه میرزا سید محمدعلی گلشن زنگنه و برادرزاده میرزا حبیب‌الله قاآنی شاعرِ معروف عصر ناصری است که در ۱۵ سالگی به همراه پدر و مادر به کربلا مهاجرت کرد.
تبار سید محمدتقی، کرمانشاهی و از ایل زنگنه بود. از زمان پدربزرگش میرزا سید محمدعلی گلشن زنگنه به بعد، نام‌فامیل «شیرازی» از سوی خانواده برگزیده شد.
سید محمدتقی دو عمو به نام‌های سید حبیب‌الله و سید محمدعلی و چندین پسرعمو داشت که شهرت یک عمو و پسرعمویش بیش از سایرین بود.
آیت‌الله سید محمدعلی شیرازی از دانشمندان بزرگ شیراز، عمو و سید حسن سامانی پسر سید حبیب‌الله متخلص به قاآنی، شاعر و قصیده‌سرای شیرازی ملقب به حسام‌العجم پسرعموی سید محمدتقی، از بزرگان عصر سه پادشاه فتحعلی، محمد و ناصرالدین شاه قاجار بودند.
زین‌العابدین حائری مازندرانی
سید محمدتقی دروس مقدمات را نزد سید علی‌نقی طباطبایی، تولیت مسجد جامع کربلا و دروس تکمیلی را نزد شیخ زین‌العابدین حائری مازندرانی و ملا محمدحسین اردکانی ملقب به فاضل اردکانی از دانشمندان و فقهای مشهور قرن سیزدهم آموخت.
سال ۱۲۵۳، سال آشنایی و شاگردی سید محمدتقی و سید محمد فشارکی اصفهانی با میرزا سید محمدحسن حسینی شیرازی ملقب به میرزای بزرگ، صاحب فتوای تحریم تنباکو بود. سید محمدتقی ۲۶ سال از میرزای بزرگ کوچک‌تر بود اما به دلیل هوش و گیرایی عرفانی و اخلاقی و فقهی بالا در حلقه شاگردان نزدیک میرزا درآمد و در کنار استادش «مکتب سامرا» را بنیان گذاشت و طلاب و فارغ‌التحصیلان پرورش یافته در مکتب سامرا در عصر میرزای بزرگ به «اصحاب سامرا» معروف شدند.
میرزای بزرگ
میرزای بزرگ در بیستمین سال پذیرش شاگردی سید محمدتقی شیرازی در سال ۱۲۷۳ چشم از جهان فروبست و بنا بر وصیت میزرای بزرگ و با حمایت علمای سامرا، سید محمدتقی، مدیر حوزه علمیه سامرا شد.
سید محمدتقی ۲۳ سال بعد از درگذشت میرزای بزرگ تا آذر ۱۲۹۶ در سامرا ساکن بود اما در این سال به شهر کاظمین سفر کرد و مدتی بعد به کربلا رفت و تا آخر عمر در جوار مرقد سید و سالار شهیدان حسین بن علی (ع) و ابوالفضل العباس (ع) به تألیف، تدریس و تربیت شاگردان زیادی مشغول شد.
شیخ‌الشریعه
با وجودی که مقام علمی و اخلاقی آیت‌الله از مدتها قبل از درگذشتِ میرزای شیرازی بزرگ بر سر زبان‌ها افتاد اما تواضع میرزا هیچگاه اجازه نداد به عنوان مرجع همه مردم عراق عرض اندام کند.
شیخ مهدی خالصی کاظمی
مرجعیت واحد مردم عراق پس از درگذشت ملا محمدکاظم خراسانی معروف به آخوند خراسانی در سال ۱۲۸۹ و رحلت ملا عبدالله لنگرودی گیلانیِ مازندرانی معروف به شیخ عبدالله مازندرانی در سال ۱۲۹۰ بین سه عالم مجاهد و سردمدار قیام مردم عراق علیه استعمار انگلستان فتح‌الله بن محمد نمازی غروی شیرازی اصفهانی معروف به شیخ‌الشریعه، شیخ مهدی خالصی کاظمی و میرزا سید محمدتقی شیرازی تقسیم شد اما میرزای کوچک تا قبل از درگذشت شیخ‌الشریعه در سال ۱۲۹۷ مرجعیت تامه شیعیان عراق را قبول نکرد و البته بعد از درگذشت میرزای کوچک نیز شیخ مهدی خالصی کاظمی مرجعیت واحد مردم عراق را بر عهده گرفت.
قیام میرزا
شروع جنگ جهانی اول از مرداد ۱۲۹۳ تا آبان ۱۲۹۷ بهانه بزرگی به دست سیاستمداران و بازرگانان استعمارگر انگلیسی و فرانسوی داد تا به بهانه جلوگیری از نفوذ آلمان به خاورمیانه حضور سیاسی و نظامی خود را از شرق خاورمیانه و هندوستان، افغانستان و ایران به عراق گسترش دهند از این رو با نیروی زمینی و دریایی پیشرفته خود از دهانه شط العرب در شمال‌غرب خلیج فارس وارد عراق شدند و با وجودی که فرمانده وقت ارتش انگلستان در منطقه خاورمیانه ادعا کرد که «ما برای آزاد کردن مردم عراق آمده‌ایم نه فتح و تصرف عراق» به تدریج فاو و بصره و سایر شهرهای مهم این کشور را اشغال کردند و منابع نفت و گاز و معادن این کشور را تاراج کردند.
این جنگ موجب فروپاشی دولت عثمانی و اشغال بخش‌های وسیعی از سرزمین‌های ترکها توسط قوای نظامی انگلیس و فرانسه شد. سرزمین عراق هم بخشی از این سرزمین تحت سلطه بود.
اشغال عراق توسط قوای انگلیس و فرانسه برای علما و مردم عراق قابل تحمل نبود. با روشنگری‌هایی که علمای شیعه ایران در عراق انجام دادند عشایر و روستاییان ستم دیده عراق همراه علما شدند و علمای عراق علاوه بر صدور حکم جهاد خود پا به پای مبارزان عراقی در جبهه‌های مختلف حضور فیزیکی پیدا کردند.
از جمله علمای مشهور و مجتهدان بزرگی که در قیام سال ۱۹۲۰ عراق علیه استعمار انگلیس و فرانسه همراه میرزای کوچک حضور داشتند مرحوم سید محمد طباطبایی، فرزند بزرگ آیت‌الله سید کاظم یزدی، آیت‌الله سید مصطفی کاشانی و فرزندش سید ابوالقاسم کاشانی، آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری و آیت‌الله شیخ محمدباقر زنجانی بودند که هر کدام در رهبری نهضت مبارزاتی عراق نقش تاریخ‌سازی داشتند.
این بزرگان در کنار مبارزان و عشایر عرب عراق چندین ماه در مناطق کوهستانی اطراف بصره، عماره، ناصریه و کوت علیه اشغالگران انگلیس و فرانسه مقاومت و مبارزه کردند تا حکومت مستقل اسلامی – عربی در عراق مستقر شود.
انقلاب تابستان ۱۹۲۰ بین مردم و مبارزان عراقی به «ثوره‌العشرین» شهرت پیدا کرد. این مبارزه با شورش عشایر و روستاییان عراقی علیه اشغالگران فرانسوی و انگلیسی آغاز شد و دامنه آن به مناطق شیعه‌نشین پایینی و میانی رودخانه فرات با مرکزیت کربلا، کشیده شد.
این شورش رفته رفته رنگ اتحاد بین قبایل سنی و شیعی گرفت. این اتفاق میمون موجب همراهی و اتحاد افسران عراقی ساکنِ سوریه و مردم عادی عراق شد.
مردم عراق که سال‌های زیادی تحت ظلم و استعمار سیاسمداران و نظامیان انگلیسی و فرانسوی قرار داشتند با روشنگری‌ها و همراهی‌های مراجع معظم شیعهِ ایران که در عتبات عالیات سکونت داشتند مصمم به مبارزه مسلحانه و رها کردن خود از دست اشغالگران انگلیسی شدند.
آنان با مراجعه به میرزا سید محمدتقی شیرازی مرجع وقت تقلید عراق خواستار روشن کردن تکلیف برای مبارزه با استعمارگران شدند.
میرزای کوچک در چند خط نوشت: «من برای استقلال عراق، فرزند و کلیه کسانی را که در نزدم عزیز و گرامی بودند، فدا کردم. اینک آماده‌ام که جان خود را که همه دارایی من است فدا کنم. اما شما، چنانچه انگلستان بر غصب حقوق‌تان اصرار دارد و به جنگ و مقابله با شما برخاسته است، واجب است با تمام قدرت از خود دفاع کنید. تن در دادن و تسلیم شدن در مقابل آنان، حرام است.»
با انتشار عمومی فتوای میرزا، عشایر عرب عراق خود را برای مقابله با نظامیان اشغالگر انگلیس آماده کردند و بین آنان جنگ سختی درگرفت.
میرزا در واکنش به درخواست مبارزان برای اقدام مسلحانه علیه نیروهای نظامی انگلیس در فتوایی دیگر معروف به «فتوای دفاعیه» حکم به استفاده از اسلحه در مبارزه کردند. ایشان در نامه‌های متعددی که برای مسلمانان بلاد اسلامی فرستاد آنان را به مقاومت در برابر اشغالگران انگلیسی و وجوب بیرون راند آنان از سرزمین‌های اسلامی فراخواند.
سرنوشت قیام
قیام مردم عراق علیه اشغالگران فرانسوی و انگلیسی چندین ماه بعد از سوی نظامیان و استعمارگران اشغالگر سرکوب شد.
با سرکوب قیام، دولت وقت انگلستان تصمیم گرفت ادامه حضورش در عراق را از طریق برگزاری رفراندوم، مشروعیت ببخشد اما فتوای آیت‌الله سید محمدتقی شیرازی که سال ۱۹۱۹ صادر کرده بود مانع بزرگی بر سر این رفراندوم بود.
ایشان یک سال قبل از قیام سراسری مردم عراق در تابستان ۱۹۲۰ فتوا داده بود: «هیچ‌کس جز مسلمانان حق ندارد بر مسلمانان حکومت کند.»
ایشان در سال ۱۹۱۹ در شهر کربلا انتخاباتی برگزار کرد و مجلس انقلاب و انجمن‌های محلی را در چارچوب قوانین اسلامی ایجاد کرد و موفق شد اولین حکومت اسلامی در قرن بیستم را در کربلا برپا کند.
نمایندگان اهل تسنن و تشیع عراق نیز در سال ۱۹۱۹ در بیانیه‌ای خواستار شکل‌گیری کشوری عرب از موصل تا خلیج‌فارس شدن که در رأس این کشور یکی از فرزندان شریف حسین(ع) قرار بگیرد و پادشاه باشد. در کنار این پادشاه یک مجلس قانون‌گذاری نیز تشکیل شود و مرکز آن بغداد باشد.
شدت گرفتن فشارهای سیاسی و اقتصادی اشغالگران و درگیریهای منجر به قیام سال ۱۹۲۰ موجب شد برخی سیاستمداران سرسپرده این کشور به دنبال شکست قیام و برگزاری رفراندوم انگلیسی‌ها در عراق باشند تا فقط آرای هواداران و حامیان دولت وقت انگلیس در عراق جزو آمار انتخابات ثبت شود و نظر واقعی مردم در این رفراندوم لحاظ نشود.
پس از فتوای آیت‌الله سید محمدتقی شیرازی و مجوز ایشان برای استفاده از اسلحه در مبارزه با اشغالگران، مردم و قبایل متحدتر از قبل علیه دول فرانسه و انگلستان وارد کارزار مبارزه مسلحانه شدند.
این قیام قرار بود ۱۲ مرداد ۱۲۹۹ آغاز شود اما به دلیل وقایعی که در هشتم مرداد اتفاق افتاد چهار روز زودتر آغاز شد. قیام مردم عراق حدود یک‌سوم کشور را دربرگرفت و در بخش‌های میانی فرات و برخی استان‌ها از جمله ناصریه شدت گرفت.
حجم ادوات سنگین نظامی و سلاح و جنگ‌افزار پیاده نظام دول فرانسه و انگلیس در این برد بسیار پیشرفته‌تر از طرف عراقی بود علاوه بر آن نیروی هوایی انگلستان در این جنگ به صورت مستمر مواضع نیروهای بومی عراق را بارها و بارها بمباران کرد.
علاوه بر این دولت انگلستان با انتقال قوای کمکی خود از هندوستان و ایران به عراق موجب برتری نظامی قشون خود و شکست طرف عراقی شدند.
براساس اطلاعات تاریخی در این نبرد بیش از ۹۰۰۰ عراقی به شهادت رسیدند. تلفات نیروی انسانی قوای انگلیس و فرانسه نیز ۴۲۶ نفر بود. این نبرد برای اشغالگران ۴۰ میلیون پوند استرلینگ هزینه داشت.
در پی تداوم اعتراضات سراسری مردم عراق، دولت وقت انگلستان تصمیم گرفت به درخواستهای مردم طبق نظر و سلیقه خود عمل کند از این رو چند ماه پس از شکست قیام در سال ۱۹۲۱ فیصل فرزند شریف حسین را بر صندلی پادشاهی عراق نشاندند اما شیعیان عراق که در ابتدا خواهان به قدرت رسیدن یکی از فرزندان شریف حسین بودند به دو دلیل با فیصل مخالفت کردند. اول اینکه انتخاب «فیصل» خواسته انگلیسی‌ها بود و نه انتخاب از طریق انتخابات و دوم اینکه به جز در شهرهای مذهبی هیچ مسوول شیعه‌ای منصوب نشد. این در حالی بود که در دولت فیصل بین ۱۰ مسوول اصلی، ۳۵ بخشدار و ۸۵ مدیر از اهل سنت منصوب شدند.
سرانجام میرزا
آیت‌الله سید محمدتقی شیرازی در شب ششم شهریور ۱۲۹۹ در سن ۸۰ سالگی دیده از جهان فروبست و در حجره زاویه جنوبی حرم امام حسین (ع) مدفون شد اما درگذشت ایشان در هاله ای از ابهام باقی ماند.
سید مرتضی طباطبایی با اشاره به کیفیت درگذشت ایشان گفت: «انگلیسی‌ها با نیرنگ و حیله به میرزا سم دادند و او را به قتل رساندند. این کار توسط یکی از کارگزارانشان که تظاهر به تدین و تقدس می‌کرد و به شغل عطاری مشغول بود، صورت گرفت.»
منابع:
نقباء البشر، ج ۱، ص ۲۶۳؛ الامام القائد، ص ۴۴
تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ص۱۹۸؛ نقباء البشر، ج۱، ص۲۶۳
نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق، محمد صادقی تهرانی، ص ۷۲.
