عبدالعظیم حسنی

عبدالعظیم حسنی (۱۷۳-۲۵۲ق) مشهور به شاه عبدالعظیم و سیدالکریم از سادات حسنی و از راویان حدیث. نسب او با چهار واسطه به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد. شیخ صدوق، مجموعه روایات وی را با عنوان جامع اخبار عبدالعظیم گردآوری کرده است. عبدالعظیم حسنی، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) را درک کرده و نقل است که ایمان خویش را بر امام هادی(ع) عرضه داشت و در زمان او وفات یافت. حرم حضرت عبدالعظیم در شهر ری قرار دارد و زیارتگاه شیعیان است. در برخی روایات ثواب زیارت قبر او برابر با ثواب زیارت قبر امام حسین(ع) دانسته شده است.
زندگی‌نامه

عبدالعظیم مشهور به عبدالعظیم حسنی، شاه عبدالعظیم و سیدالکریم از راویان شیعه در قرن سوم قمری است. پدرش عبدالله بن علی قافه و مادرش دختر اسماعیل بن ابراهیم بوده که به «هیفاء» موسوم است.[ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۰ش، ص۹۴.] نسب وی به امام مجتبی(ع) می‌رسد.[نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۲۴۸.]
تولد و وفات

گفته شده تاریخ تولد و وفات عبدالعظیم در منابع قدیم ذکر نشده است؛ اما در منابع متأخر تولد وی در ۴ ربیع‌الثانی سال ۱۷۳ق و وفاتش در ۱۵ شوال سال ۲۵۲ قمری نقل و به کتاب‌های نزهة الابرار اثر سید موسی بَرزنجی، مناقب العترة اثر احمد بن محمد بن فهد حلی (درگذشت ۸۴۱ق) و کتاب تاریخ نوشته نورالدین محمد سمهودی نسبت داده شده است.[محمدی ری‌شهری، حکمت‌نامه حضرت عبدالعظیم الحسنی، ۱۳۹۰ش، ص۱۶-۱۸.] محمد محمدی ری‌شهری با استناد به نقل روایت عبدالعظیم از هشام بن حکم (درگذشت ۱۹۹ق) در کمتر از بیست سالگی، تاریخ تولد او را سال ۱۸۰ قمری یا پیش از آن دانسته است. همچنین با استناد به حدیث امام هادی(ع) درباره فضیلت زیارت قبر عبدالعظیم، گفته است که عبدالعظیم پیش از شهادت امام هادی(ع) (سال ۲۵۴ قمری) از دنیا رفته است.[محمدی ری‌شهری، حکمت‌نامه حضرت عبدالعظیم الحسنی، ۱۳۹۰ش، ص۱۷.]

به گفته رضا استادی، از پژوهشگران حوزه علمیه قم، قدیمی‌ترین منبع تاریخ تولد و وفات عبدالعظیم حسنی کتاب «نور الآفاق» نوشته جواد شاه عبدالعظیمی (درگذشت ۱۳۵۵ق) است که کتابی فاقد اعتبار است. این تاریخ‌ها از این کتاب به کتاب‌های دیگر راه‌ یافته است.[استادی، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم(ع) و مصادر شرح حال او»، ص۲۹۷-۳۰۱.] با این حال، ۴ ربیع‌الثانی به عنوان روز تولد و ۱۵ شوال به عنوان روز وفات شاه عبدالعظیم شهرت یافته و در تقویم جمهوری اسلامی ایران نیز ثبت شده است.[محمدی ری‌شهری، حکمت‌نامه حضرت عبدالعظیم الحسنی، ۱۳۹۰ش، ص۱۸.]

احمد بن علی نجاشی معتقد است که عبدالعظیم حسنی بر اثر بیماری درگذشته است.[نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۲۴۸.] شیخ طوسی نیز قائل به وفات وی است.[طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۳.] با این حال فخرالدین طُریحی، از عالمان امامیه در قرن یازدهم و مؤلف کتاب مجمع البحرین، معتقد است عبدالعظیم زنده به گور شده است.[طریحی، المنتخب، ۱۳۶۹ق، ص۸.] اما واعظ کُجوری نوشته است که در کتاب رجال و انساب، از احوال حضرت عبدالعظیم تفحص نموده و از شهادت وی خبر صحیح و موثقی نیافته است.[واعظ کجوری، جنه النعیم، ۱۳۸۲ش، ج۵، ص۳۶۰.]
همسر و فرزندان

همسر عبدالعظیم، دختر عمویش، خدیجه، دختر قاسم بن حسن امیر، مکنّی به ابومحمد بود. عبدالعظیم از او صاحب دو فرزند به نام‌های محمد و ام سلمه شد.[واعظ کجوری، جنه النعیم، ۱۳۸۲ش، ج۳، ص۳۹۰؛ ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۳۸۰ش، ص۹۴.] به گفته شیخ عباس قمی، محمد پسر وی مردی بزرگوار بود و به زهد و عبادت شهرت داشت.[قمی، منتهی الآمال، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۵۸۵.]
مصاحبت با ائمه(ع)

به گفته آقابزرگ تهرانی عبدالعظیم حسنی، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) را درک کرده و ایمان خویش را بر امام هادی(ع) عرضه داشته و در زمان وی وفات یافت،[آقابزرگ تهرانی، الذریعة،‌ دار الاضواء، ج۷، ص۱۹۰.] در کتاب الاختصاص نیز روایتی از عبدالعظیم از امام رضا(ع) نقل شده است؛[مفید، الاختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۲۴۷.] اما آیت‌الله خویی، هم‌عصر بودن عبدالعظیم با امام رضا(ع) را رد می‌کند.[خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۵۳.]

شیخ طوسی در کتاب رجالی خویش، وی را در زمره اصحاب امام عسکری(ع) نام می‌برد.[طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۴۰۱.] به گفته عزیزالله عطاردی، با توجه به حالات عبدالعظیم حسنی و تحقیق در روایات وی، می‌توان دریافت که او امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) را درک کرده است.[عطاردی، عبدالعظیم الحسنی حیاته و مسنده، ۱۳۸۳ش، ص۳۷.] از نظر محمد محمدی ری‌شهری، آنچه قطعی است این است که عبدالعظیم حسنی، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) را درک کرده و از آنها احادیث فراوانی نقل کرده است.[محمدی ری‌شهری، حکمت‌نامه حضرت عبدالعظیم الحسنی(ع)، ۱۳۹۰ش، ص۱۸.]

نقل شده که عبدالعظیم با ادب، خضوع، حیا و تواضع به مجلس امام جواد(ع) یا امام هادی(ع) وارد می‌شد. امام نیز او را کنار خویش می‌نشاند و از احوالش سؤال می‌کرد.[زندگانی حضرت عبدالعظیم(ع)، ص۳۰.]
زندگی در دوران سرکوب شیعیان

دوران زندگی عبدالعظیم مصادف با شرایط خفقان و سرکوب شیعیان توسط بنی عباس بود. او نیز همچون پدرانش سال‌ها تحت تعقیب بود. او گرچه زمانی که در مدینه، بغداد و سامرا می‌زیست اما روش تقیه می‌کرد و عقیده خود را پنهان می‌داشت، ولی با این حال مورد غضب متوکل و معتز بود.[بر آستان کرامت، ۱۳۹۲ش، ص۷.]
هجرت به ری

بنابر گزارش‌های تاریخی، عبدالعظیم در زمان معتز خلیفه عباسی، به جهت اذیت و آزار و ترس از قتل، به امر امام هادی(ع) از سامرا به ری -که از پایگاه‌های مهم عباسیان بود- هجرت کرد. برخی هم نقل کرده‌اند به قصد زیارت قبر امام رضا(ع) به قصد خراسان هجرت کرد و در ری برای زیارت حمزة بن موسی بن جعفر توقف کرد و در آن‌جا مخفی شد.[واعظ کجوری، جنه النعیم، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۱۳۱.]

نجاشی به نقل از احمد بن محمد بن خالد برقی نقل کرده است که عبدالعظیم در حال فرار از سلطان، به ری آمد و در سرداب خانه یکی از شیعیان در محله «سِکة المَوالی» (کوچه و محله دوستان اهل‌بیت) ساکن شد. او در همان سرداب به عبادت می‌پرداخت، روز را روزه می‌گرفت و شب را به عبادت می‌گذراند. وی مخفیانه از منزل بیرون می‌آمد و به زیارت قبری می‌رفت که آن را قبر یکی از فرزندان موسی بن جعفر(ع) می‌دانست. پیوسته در آن سرداب بود و خبر ورود او به شیعیان آل محمد یکی پس از دیگری می‌رسید تا اکثر شیعیان با وی آشنا شدند.[نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۲۴۸.]
مدفن و ثواب زیارت عبدالعظیم
نوشتار‌های اصلی: آستانه حضرت عبدالعظيم و برابری زیارت عبدالعظیم حسنی با زیارت امام حسین(ع)

به گفته شیخ طوسی عبدالعظیم در ری وفات یافت و قبر او در آن‌جاست.[طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۳.] بنا بر نقل محدث نوری، فردی از شیعیان، رسول اکرم(ص) را در عالم رؤیا زیارت می‌کند که به او می‌فرماید فردا یکی از اولاد من کنار درخت سیب در باغ عبدالجبار بن عبدالوهاب رازی تشییع و دفن خواهد شد. وی برای خرید آن مکان به صاحب باغ مراجعه می‌کند در حالی که صاحب آن باغ نیز همان خواب را دیده بود و آن باغ را وقف عبدالعظیم و دیگر شیعیان کرد که در آن دفن شوند.[نوری، خاتمه مستدرک، ۱۴۱۵ق، ج۴، ۴۰۵.] به همین علت، حرم عبدالعظیم حسنی به «مسجد شجره» یا «مزار نزدیک درخت» نیز معروف است.[ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۳۸۰ش، ص۹۴؛ بر آستان کرامت، ۱۳۹۲ش، ص۱۲.]

براساس روایتی از امام هادی(ع) زیارت عبدالعظیم حسنی با زیارت امام حسین(ع)، برابر دانسته شده است.[ابن‌قولويه، كامل الزيارات، ۱۳۵۶ش، ص۳۲۴.] محققان معتقدند این روایت تجلیلی است از مقام عبدالعظیم حسنی تا جایگاهش نزد مخاطبان و سایر شیعیان، بالاتر رود.[
تقدیری،‌ «دلیل برابری فضیلت زیارت عبدالعظیم (ع) با زیارت سیدالشهدا (ع)»،‌ خبرگزاری شبستان.] و همچنین احتمال داده‌اند این تشبیه به‌جهت شکل‌دهی پایگاه و محل تجمعی برای شیعیان در کنار قبر عبدالعظیم بوده باشد.[تقدیری،‌ «دلیل برابری فضیلت زیارت عبدالعظیم (ع) با زیارت سیدالشهدا (ع)»،‌ خبرگزاری شبستان.] علاوه بر این، گفته شده برابری زیارت عبدالعظیم(ع) و امام حسین(ع) به‌جهت فضای سیاسی خاص آن دوران بوده است. امام هادی(ع) به منظور پیشگیری از خطرهایی که زیارت امام حسین(ع) از طرف حکومت‌های وقت، شیعیان را تهدید می‌کرد، زیارت عبدالعظیم را سفارش می‌کرد.[
محمدی ری‌شهری ، حکمت نامه حضرت عبدالعظیم الحسنی(ع) ، ۱۳۹۰ش، ص۲۲.]

فضائل و مقامات

علامه حلی عبدالعظیم را عالمی پرهیزکار معرفی می‌کند.[حلی، خلاصه الاقوال، ۱۴۱۷ق، ص۲۲۶.] محدث نوری نیز درباره فضائل او از رساله صاحب بن عباد نقل می‌کند که وی مردی با ورع، پارسا، معروف به امانت، صداقت در گفتار، عالم به امور دین، قائل به توحید و عدل و دارای احادیث بسیار بود.[نوری، خاتمه مستدرک، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۰۴.]
در بیان امام معصوم(ع)

امام هادی(ع) در سفری که عبدالعظیم به سامرا داشت، او را تصدیق کرد. امام هادی(ع) وی را این‌گونه خطاب می‌کند: یا اباالقاسم! تو به حق ولی ما هستی... تو همان دینی را که پسندیده خداست، انتخاب کرده‌ای... خداوند تو را با گفتار ثابت در دنیا و آخرت تثبیت کند.[صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۸۱-۸۲؛ فتال، روضه الواعظین، ص۳۱ و ۳۲.] این گفتگو میان امام و عبدالعظیم به حدیث عرض دین مشهور است.[نیازمند منبع]

مقام علمی

ابوتراب رویانی می‌گوید: شنیدم که ابوحماد رازی می‌گفت در سامرا بر امام هادی(ع) وارد شدم و از بعضی مسائل حلال و حرام پرسیدم. چون قصد وداع داشتم حضرت فرمود: چنانچه در امور دینی در [تشخیص] حلال و حرام، مسئله‌ای بر تو دشوار شد، از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی سؤال کن و سلام مرا به او برسان.[نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۷، ص۳۲۱.]روایات عبدالعظیم

در کتب حدیثی، بیش از صد روایت از عبدالعظیم حسنی نقل شده است.[عطاردی، مسند الامام الجواد، ص۳۰۲.]

از وی کتاب‌هایی در دست است؛ مانند کتاب «خُطَب امیرالمؤمنین‌»[نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۲۴۷.]و کتاب «یوم و لیله»[آقابزرگ تهرانی، الذریعة، دار الاضواء، ج۷، ص۱۹۰.] که ظاهرا اعمالی است که بر حسب اخبار ائمه با اذکار خاصه روایت شده است و هر مکلفی می‌تواند در تمام روز و شب از مستحبات و واجبات به جا آورد.[واعظ کجوری، جنه النعیم، ۱۳۸۲ش، ج۵، ص۱۸۲.]همچنین کتابی با عنوان «روایات عبدالعظیم حسنی‌» نیز شهرت دارد.[نوری، خاتمه مستدرک، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۰۴.]

شیخ صدوق، مجموعه روایات وی را با عنوان «جامع اخبار عبدالعظیم‌» گردآوری کرده است.[صدوق، الهدایه، ۱۴۱۸ق، ص۱۷۴. (مقدمه)] وی دو روایت از امام رضا(ع)، ۲۶ روایت از امام جواد(ع) و ۹ روایت از امام هادی(ع) بی‌واسطه نقل کرده است. روایات باواسطه وی هم به ۶۵ حدیث می‌رسد.[نیازمند منبع]