فلسفه بسیاری از احکام برای ما روشن است وعقل ما بخوبی آنها را درک می کند بعنوان نمونه ,اگر اسلام تجاوز به حریم دیگران (هر گونه تجاوزی ,زبانی و...)را ممنوع کرده ,جهت آن روشن است زیرا تعدی به حریم غیر تجاوز متقابل را در پی داردوسبب در گیری وکینه واختلاف میشود .اگر اموری بعنوان فرائض برای مامعین شده ,عقل ما حسن این اعمال را درک می کند زیرا انجام آنها سبب تعالی روحی وسلامت جسم وآرامش روان وزنده شدن روح شکر گذاری در انسانها می گردد که از دید عاقلان کار پسندیده ای است.واجبات ومحرمات که در دین مقرر گشته به منظورتعالی وتکامل روح وپیوند افراد جامعه با یکدیگر است. هر چیزی که سبب انحطاط روحی وبهم خوردن پیوندهای اجتماعی بشود ممنوع گردیده است . در یافتن فلسفه احکام، نباید همیشه به دنبال علوم تجربى رفت و دلیلى مادى و فیزیولوژیک برایش جست و جو نمود. این فرایند که همواره در پى یافتن مصلحت یا مفسدهاى طبى یا ... باشیم، برخاسته از نگرشى مادى گرایانه است؛ در حالى که بسیارى از احکام، مصالحى معنوى دارند که در حوزه هیچ یک از علوم بشرى قابل تحقیق نیست و آنها با متد تجربى خود، قادر به دادن حکمى - نفیا یا اثباتا - پیرامون آن نیستند و اگر نظرى هم بدهند، بسیار سطحى است؛ زیرا چه بسا مسأله حکمتى برتر و بالاتر داشته باشد؛ مثلاً در مورد روزه علوم به خواص بهداشتى آن پرداخته است، ولى قرآن مجید فلسفهاى بالاتر را بیان فرموده و آن «تقوایابى» است.
بنابراین درباره فلسفه احکام علاوه بر منافع و ضررهاى مادى و جسمى باید به آثار مثبت و منفى آن بر «روح و معنویت» انسان توجه کرد و گذشته از جنبه فردى باید به تأثیر آن در هنجار یا ناهنجارى اجتماع نیز توجه کرد و از آن جا که ابعاد سهگانه «جسمى و روحى و اجتماعى» آدمى رابطه ارگانیک و به هم پیوسته با یکدیگر دارند و از آنجا که آخرت انسان جدا از دنیاى او نیست، «احکام الهى» با توجه به تمامى این جوانب تشریع شده است. ازاینرو در فلسفه احکام باید با نگاهى گسترده به تمام ابعاد انسان و زاویههاى آشکار و پنهان آن نظر افکند تا در انتخاب زیبایىها و راههاى آرامش و آسایش دچار خطا نگردیم.
چرا نماز صبح دو ركعت است؟
متن پاسخ: اولا; فلسفه واقعي و اسرار بعضي از احكام مخصوصا عبادات براي ما روشن نيست و آنچه به طور كلي ميتوان گفت اين است كه اگر بما دستور ميدهند فلان نماز را آهسته بخوانيد و آن يكي را بلند و يا نماز صبح را دو ركعت و نماز ظهر و عصر را چهار ركعت و امثال اينها، همه براي آن است كه ميزان تسليم ما در مقابل اوامر الهي معلوم شود و ببينند آيا ما كه در نماز ميگوييم ((اياك نعبد));فقط تو را ميپرستيم)) و در مقابل تو تسليم محض هستيم آيا راست ميگوييم يا نه و اگر ما يقين كرديم كه خداوند كارهايش همه بر اساس حكمت و از روي علم و آگاهي است و اوامر و نواهي را روي رعايت مصالح و مفاسدي كه براي بندگي دارد تنظيم كرده است ديگر جاي سوالي از علت باقي نميماند و بنده واقعي كسي است كه تسليم محض باشد. ثانيا; در بعضي روايات آمده است كه چون نماز صبح مورد گواهي و شهادت فرشتگان روز و شب هر دو واقع ميشود و هنگم طلوع فجر ساعتي است كه فرشتگان شب در حال عروج به آسمان و فرشتگان و ماموران روز ميخواهند جاي آنها را بگيرند و به ما دستور دادهاند نماز صبح را دو ركعت ومختصر انجام دهيد تا مورد شهادت هر دو دسته فرشتگان
باشد و در واقع دو مرتبه ثبت شود. ثالثا; شايد يك علت اينكه نماز صبح را دو ركعت قرار دادهاند براي اين است كه نوع انسانها در اين ساعت علاقه زيادي به استراحت و خواب دارند براي اينكه حالت زدگي و بي ميلي نسبت به عبادت در آنها ايجاد نشود اين نماز را مختصر قرار دادند تا هم مردم از ذكر خدا به طور كلي غافل نمانند و هم زودتر به استراحت برسند و آن حالت خمود و زدگي در نفس آنها نسبت به عبادت ايجاد نشود.
البته حساب شب زنده داران و آنها كه واقعا عاشق عبادت هستند و خودشان را وقف عبادت خدا كردهاند از اين طايفه جدا است.
علت دو ركعت بودن نماز صبح
طبق روايت امام زين العابدين(علیه السلام) كه فرمودند: چون در هنگام صبح ملائكة روز برای آمدن و ملائكه شب برای رفتن عجله دارند؛ لذا نماز صبح را براي اينكه هم آيندگان آن را با حضرت رسول(صلی الله علیه وآله و سلم) درك كنند و هم روندگان، آن جناب [نماز صبح را] به دو ركعت اصلي باقي گذاشتند و چيزي به آن اضافه نكردند و معناي آيه "إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُودا"[اسراء: ۷۷.] همين است؛ نماز صبح هم مشهود ملائكۀ شب است كه مي روند و هم ملائكه روز كه مي آيند. همچنين است كه هم مسلمانان آن را شاهدند و هم ملائكۀ شب و هم ملائكۀ روز.[المیزان،ج۱۳،ص ۲۴۶. ]
اصل نماز چند رکعت است
امام رضا(ع) در خصوص تعداد رکعات نماز و روند تغییر آن حدیث جالبی دارند.
نماز بهترین اعمال دینی است که اگر قبول درگاه خداوند عالم شود، عبادت‌های دیگر هم قبول میشود و اگر پذیرفته نشود اعمال دیگر هم قبول نمی‌شود، همان طور که اگر انسان شبانه‌روزی پنج نوبت در نهر آبی شست‌وشو کند، آلودگی در بدنش نمی‌ماند، نمازهای پنج‌گانه هم انسان را از گناهان پاک می‌کند و سزاوار است که انسان نماز را در اوّل وقت بخواند و کسی که نماز را پست و سبک شمارد مانند کسی است که نماز نمی‌خواند، یکی دیگر از پرسش‌هایی که درباره نماز مطرح میشود این است که چرا به تعداد رکعات نماز افزوده شده است یا شنیده‌ایم که نمازها به صورت 2 رکعتی نازل شده است، ولی به دلیل ولادت امام حسن و حسین(ع) هفت رکعت پیامبر(ص) به نمازها اضافه کرده است، آیا این درست است؟ اگر در این خصوص روایتی هست بیان کرده و بگویید نماز در صدر اسلام چگونه بوده است؟
سیدحسن موسوی کارشناسی مرکز تخصصی نماز در جواب این پرسش می‌گوید:
امام رضا(ع) در خصوص تعداد رکعات نماز و روند تغییر آن فرموده‌اند: اصل نماز یک رکعت است، چون اصل عدد یک مىباشد، بنابراین هر گاه نماز را از یک رکعت کمتر بیاورند، عمل آورده شده نماز نیست، بارى حق عزوجل مىدانست آن یک رکعت - که کمتر از آن اصلاً نماز نیست- را بندگان کاملاً و تماماً نیاورده، بلکه ناقص اداء مىکنند، پس یک رکعت دیگر را با آن مقرون ساخت تا با رکعت دوم نقص رکعت اول جبران شود و بدین ترتیب اصل نماز دو رکعت جعل کرد.
سپس رسول خدا(ص) مىدانستند بندگان این دو رکعت را با تمام آنچه مورد امر است و کاملاً و تماماً نخواهند آورد، از این رو به هر کدام از نماز ظهر و عصر و عشاء دو رکعت ضمیمه شد تا بدین وسیله نقص دو رکعت اول و دوم جبران شود و نیز حضرت مىدانستند که در وقت نماز مغرب غالباً مردم از خواندن نماز منصرف و به کارهایى از قبیل افطار و تناول غذا و وضو و آماده کردن مقدمات استراحت در شب هستند، لذا یک رکعت بیشتر به آن اضافه نکردند تا بدین وسیله نماز مغرب بر آنها سبک و خفیف باشد و نیز وجه دیگر براى اضافه شدن یک رکعت به نماز مغرب آن است که بدین وسیله رکعات نماز در روز و شب عدد فرد مى‌شود و اما نماز صبح به حال خود واگذارده شده و چیزى به آن اضافه نشده، زیرا اشتغال در وقت این نماز بیشتر از اوقات دیگر بوده و دنبال نیازمندی‌ها رفتن وسیعتر نسبت به ازمنه دیگر است.
جهت دیگر آنکه قلوب و دل‌ها در وقت نماز صبح از فکر و اندیشه خالىتر نسبت به اوقات دیگر است، زیرا در شب معاملات مردم کمتر و داد و ستد قلیل و ضعیفتر است، بنابراین انسان در وقت اقبالش به نماز بیش از اوقات دیگر است.(1)
در روایتی از حضرت امام محمدباقر(ع) در این باره نقل شده: موقعى که پیغمبر عالیقدر اسلام را به معراج بردند، نمازهاى واجب که 10 رکعت بودند، هر کدام دو رکعتى بودند، وقتى حضرت حسنین(ع) متولد شدند، پیامبر اسلام(ص) براى شکرگزارى خدا هفت رکعت دیگر به آنها اضافه کرد و خدا هم اجازه داد.(2)
در حدیثی امام سجاد(ع) با اشاره به چگونگی و علت تغییر نماز فرموده‌اند: در مدینه و زمانى که دعوت عمومى به اسلام آشکار شد و اسلام قوت یافت و خداوند عزوجل جهاد را بر مسلمانان واجب فرمود، رسول خدا(ص) هفت رکعت به نمازهاى شبانه‌روز افزود، به این ترتیب: دو رکعت به نماز ظهر و دو رکعت به نماز عصر و یک رکعت به نماز مغرب و دو رکعت به نماز عشاء و نماز صبح را به همان صورت که در مکه واجب شده بود، باقى گذاشت و بر آن نیفزود.(3)
در پایان ذکر این مطلب ضروری است که افزودن رکعت‌های دیگر بر نماز حتماً به دستور و اذن خداوند توسط پیامبر(ص) صورت گرفته است، زیرا پیامبر مأمور الهی است و از طرف خود چیزی نمی‌گوید: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى؛ إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحى»(4)؛ و هرگز از روى هواى نفس سخن نمىگوید!؛ آنچه مىگوید چیزى جز وحى که بر او نازل شده نیست!
و در مورد تعداد رکعات نمازها از بعضی روایات چنین استفاده میشود که نماز در ابتدا دو رکعتی بوده است؛ چنان که فضیل گوید:از امام صادق(ع) شنیدم که میفرمود:«خداوند نمازها را دو رکعتی قرار داد، سپس رسول خدا(ص) هفت رکعت به آنها افزود»، (وسائل الشیعه ، ج 3 ، ص 31 ، ح 2 و ص 34 ، ح 12 و ص 35 ، ح 14 و ص 636 ، ح 19 و ص 638 ، ح 22) ولی سرّ این که چرا پیامبر(ص) این هفت رکعت را افزودند، بر ما درست معلوم نیست.
علت دو رکعت بودن نماز صبح
طبق روایت امام زین العابدین(ع) که فرمودند: چون در هنگام صبح ملائکه روز برای آمدن و ملائکه شب برای رفتن عجله دارند؛ لذا نماز صبح را برای اینکه هم آیندگان آن را با حضرت رسول(ص) درک کنند و هم روندگان، آن جناب [نماز صبح را] به دو رکعت اصلی باقی گذاشتند و چیزی به آن اضافه نکردند و معنای آیه «إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُودا»[78 سوره اسراء] همین است؛ نماز صبح هم مشهود ملائکه شب است که می‌روند و هم ملائکه روز که می‌آیند، همچنین است که هم مسلمانان آن را شاهدند و هم ملائکه شب و هم ملائکه روز.( . المیزان، ج13، ص 246. )
(به هنگام) فجر (در نماز صبح)
أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً «78»
نماز را به هنگام بازگشت خورشيد (به سمت مغرب) تا تاريكى شب، بپادار، و همچنين قرآنِ سپيده‌دمان را. همانا (قرائت) قرآن (به هنگام) فجر (در نماز صبح) مورد مشاهده (فرشتگان) است.
نکته ها
«دلوك»، هنگامى است كه خورشيد از وسط آسمان روبه مغرب ميل مى‌كند كه زوال ناميده مى‌شود، ووقت نماز ظهر و عصر است. و «غَسَقِ اللَّيْلِ» وقت نماز مغرب و عشاست كه تاريكى، فراگير مى‌شود و «فجر»، وقت نماز صبح است. «تفسير اطيب‌البيان»
امام صادق عليه السلام مى‌فرمايد: اوّلين نمازى كه واجب شد نماز ظهر بود و آنگاه اين آيه را تلاوت فرمودند. «كافى، ج 3، ص 275.» در روايت ديگرى آمده است: اگر نماز صبح در اوّل فجر اقامه شود، فرشتگان شب و روز هر دو آن را ثبت مى‌كنند. «كافى، ج 3، ص 275.» و «مشهود» بودن نماز صبح نيز ممكن است به همين معنا باشد. «تفسير الميزان.» يعنى هر دو گروه فرشتگان آن را مشاهده كرده و بر آن گواهى مى‌دهند.
پیام ها
1- معيار شناخت اوقات در اسلام، طبيعى است به نحوى كه قابل فهم و درك همه كس در همه جا و هميشه باشد. «لِدُلُوكِ الشَّمْسِ غَسَقِ اللَّيْلِ الْفَجْرِ»
2- برنامه‌هاى دينى، زمان‌بندى شده است. «لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّيْلِ»
3- نماز تنها عبادتى است كه به نام «قرآن» توصيف شده است. «قُرْآنَ الْفَجْرِ»
4- قرآن و تلاوت آن در نماز، محور اصلى است. «قُرْآنَ الْفَجْرِ» «پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «لاصلوة الّا بقرآن». كنزالعمّال، ح 19698.»
5- در ميان نمازها، نماز صبح جايگاه ويژه‌اى دارد. «إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً»
امام زین العابدین(علیه السلام) فرمودند: هنگام صبح فرشتگان روز برای آمدن و فرشتگان شب برای رفتن شتاب دارند. برا اینکه هم آیندگان نماز صبح را با حضرت رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) بگزارند و هم روندگان، پیامبر این نماز را به صورت اصلی باقی نهاد و چیزی به آن نیفزود.نماز صبح هم مشهود فرشتگان شب است که می روند و هم فرشتگان روز که می آیند. هم مسلمانان این نماز را شاهدند و هم فرشتگان شب و روز(ص 24 کتاب اسرار نماز علی محمد باقی)
*پی‌نوشت‌ها:
1-علل الشرائع، ج1، ص 261
2-الکافی، ج3، ص 487
3-من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 455
4-نجم (53)، آیه 3 و 4
منابع:
http://teflerazii.blogfa.com/post/19
https://alzahra-goldasht.kowsarblog.ir
https://reyhanahmeybod.kowsarblog.ir
https://www.javanonline.ir/fa/news/701691/%D8%B1%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%B1%DA%A9%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D9%87%D8%B1-%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B2-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA
http://karballa.ir/namaz/797-6
https://www.balagh.ir/content/5736
https://www.mashreghnews.ir/news/487648/%D8%A7%D8%B5%D9%84-%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B2-%DA%86%D9%86%D8%AF-%D8%B1%DA%A9%D8%B9%D8%AA-%D8%A7%D8%B3%D8%AA
https://www.porseshkadeh.com/question/34794
