در میان مسلمانان نیز مساجد بعنوان مراکز آغازین شکل گیری جنبش ها و حرکت های مردمی در مبارزه علیه ظلم وستم به ویژه در دوران معاصر، نقش تعیین کننده ای داشته اند .
مطالعه تاریخ معاصر کشور ما نشان می دهد که مساجد به عنوان مرکز و پایگاه دینی و فرهنگی، نقش بسیار حساس و خطیری در ایجاد هسته های اولیه نهضت پویا و اصیل احیای اسلام انقلابی و جهت دهی به حرکت ها و جریانات مردمی داشته است. « انقلاب اسلامی ایران به عنوان یک جنبش اجتماعی، با استفاده از مساجد، فراگیر شد. شبکه مساجد و جلسات مذهبی همانند حلقه واسط میان رهبران انقلاب و مردم انقلابی بودند که وظیفه بسیج مردم را در جهت مخالفت سیاستهای حاکم بر عهده داشتند.»[۱]
مساجد نه تنها در ایجاد حرکت و جنبش و نیز آگاه سازی مردم مسلمان ایران از ظلم وستم رژیم شاهنشاهی نقش تأثیرگزار و عمیقی ایفاء نمود بلکه در کنار آن ، هسته های اولیه مبارزات مسلحانه را نیز شکل دهی و سازماندهی کرد از جمله می توان به «عمده ترین تشکل و گروه مذهبی، سیاسی و نظامی که در یکی از مساجد جنوب تهران شکل گرفت اشاره نمود، تشکیل هیات های موتلفه اسلامی بوسیله برخی از متدینین و متعهدین مذهبی که در اولین حرکت خود حسن علی منصور، نخست وزیر رژیم شاه را ترور کردند.«جمعیت سری اصلاح حوزه»، «سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی»، «المنصورون» و دهها تشکل سیاسی، مذهبی و نظامی، نتیجه آگاه سازی، اطلاع رسانی و هدایت علما و روحانیت در مساجد و جلسات مذهبی و نهادهای دینی بود و نیز برخی بنیادهای رفاهی، اقتصادی چون بنیاد رفاه و تعاون اسلامی را می توان نام برد.
نمونه دیگرنقش و جایگاه مسجد در شکل دهی انقلاب اسلامی، سخنرانی امام خمینی(س) در مسجد اعظم قم بوده است. در فروردین ماه سال ۱۳۴۳ حضرت امام خمینی به محض آزادی از زندان، از مبارزه علیه رژیم دست بر نداشت و جهت جلوگیری و خنثی نمودن تبلیغات و شایعات رژیم خودکامه پهلوی، مبنی بر تفاهم علمای اسلام بارژیم ، در«مسجداعظم» باحضور خیل کثیری ازطبقات مختلف مردم به ایراد سخنرانی پرداخت. ایشان طی سخنانی ضمن تأکید بر ادامه نهضت، اعلام کردند که : «قدرتها و ابرقدرتها و نوکران آنان مطمئن باشند که اگر خمینى یکه و تنها هم بماند به راه خود که راه مبارزه با کفر و ظلم و شرک و بتپرستى است ادامه مىدهد و به یارى خدا در کنار بسیجیان جهان اسلام، این پابرهنههاى مغضوب دیکتاتورها، خواب راحت را از دیدگان جهانخواران و سرسپردگانى که به ستم و ظلم خویشتن اصرار مىنمایند سلب خواهد کرد.»[۲]
مساجد در کنار بستر سازی جهت ایجاد حرکت های انقلابی در دیگر زمینه ها نیز بسیار فعال ظاهر شده و با بسیج امکانات و نیروهای مردمی، سعی در رفع نیازها و کمک رسانی در مواقع مورد نیاز به نیازمندان و آسیب دیدگان بوده است. از جمله می توان در محور یاری رسانی از وقوع زلزله ها و حوادث ناگهانی که رخ می داد. نظیر زلزله بوئین زهرا و زلزله سال ۱۳۴۷ه. ش جنوب خراسان، سال ۱۳۵۷ طبس نام برد که، مردم با همکاری امامان جماعات و متولیان مساجد، به سرعت به کمک آسیب دیدگان شتافتند اگر چه این حرکت مردمی خوشایند رژیم شاه نبود زیرا حس نوعی احساس ناتوانی رژیم را در برخورد با مشکلات در اذهان مردم تداعی می کرد. این کمک ها در واقع نه تنها گوشه ای از نوع دوستی و همت بلند، غیرت، و وجود حس تعاون و همدردی را در اذهان زنده می کرد، بلکه به نوعی، زمینه های وحدت و همبستگی و تعهد مذهبی را نیزدر آنان بوجود می آوردو بیش از پیش به مساجد، نقش محوری و ایجاد وفاق در منطقه می بخشید.
همچنین مساجد این امکان را برای انقلابیون فراهم می آوردند که تحت هر شرایطی و در هر موقعیتی، مسائل مربوط به حرکت اسلامی را زنده نگه داشته و تداوم ببخشند. یکی از فرصت ها، بهره گیری از مراسم بزرگداشت و ترحیمی بود که معمولاً در مساجد برگزار می شد. از جمله « درسال ۱۳۴۸ ش، در مجلس بزرگداشتی که جهت درگذشت برادر استاد محمد تقی شریعتی درمسجد آقا حسین(بناها) درمشهد برگزار شده بود و افراد مبارز هم حضور داشتند، گفتگوهایی پیرامون مسایل سیاسی و مبارزاتی انجام شد.» [۳]
نمونه دیگر،مجلس بزرگداشتی بود که در مسجد جامع تهران «به مناسبت در گذشت آیت الله حکیم ، مرجع تقلید ، در سال ۱۳۴۹ ش ، برگزار شد. در آن مجلس که عده ای از مبارزین، روحانیون و آزادیخواهان حضور داشتند. حجت الاسلام مروارید در خصوص شرایط مجتهد و مرجع تقلید سخنرانی کرد و ضمن خواندن اعلامیه علمای قم راجع به گزینش امام خمینی (س) به عنوان مرجع تقلید و اعلم، از مسایل روز و ضرورت آشنایی مرجع تقلید با آن مسایل نکاتی را بیان کرد.»[۴]
حادثه دیگر در همین ارتباط، رحلت آیت الله سید مصطفی خمینی در نجف بود «در اول آبان ماه ۱۳۵۶، ایشان که به همراه پدرش (حضرت امام خمینی) در نجف در تبعید به سر می برد و بخش قابل توجهی از مبارزه را هدایت و هماهنگی می کرد به شکلی مشکوک در گذشت. امام خمینی این حادثه را از الطاف خفیه الهی خواندند بر خلاف تصورات رژیم شاه، این موضوع باعث برگزاری مراسم ختم های متعددی برای آن مرحوم در سراسرکشور شد. در این مجالس (که در مساجد برگزار شده بود) سخنرانی های تندی علیه شاه صورت گرفت. با وجود ممنوعیت شدید نام بردن از آیت الله خمینی، این حادثه باعث شد تا بار دیگر به طور گسترده ای نام حضرت امام بر سر زبان ها بیفتد.»[۵]
از اینرو علی رغم تمام سخت گیری هایی که توسط رژیم پهلوی در خصوص مسجد صورت گرفت هیچ یک از این ترفندها نتوانست به آنها این امکان را بدهد تا بتوانند نقش وکارکرد سیاسی مسجد را از بین ببرند و مانع تداوم و استمرار این جنبش و حرکت انقلابی مردم مسلمان ایران گردند. به این ترتیب «هیچکدام از شگردهای رژیم نتوانست در به زیر سلطه درآوردن امور مسجد، به انزوا کشیدن آن، ایجاد محافل و مجالس موازی و دستگیری روحانیون، مسدود ساختن درهای مساجد، شکستن حرمت آن و قتل و خونریزی و به آتش کشیدن این مکان مقدس، موثر افتد و مسجد را برای همیشه در سکوت و خمودی نگه دارد، بلکه با رشد بینش سیاسی و مذهبی مردم و اوج نهضت، مسجد جایگاه ویژه ی مبارزاتی خود را بازیافت، به گونه ای که مرکز تجمع مردم و مرکز پخش اعلامیه و اخبار مربوط به نهضت، مرکز سازماندهی یا تسلیح نیروهای مردمی، مرکز آموزش کادرهای انقلابی و مدرسه ی فرهنگی، ویک جایگاه مردمی برای انقلاب باقی ماند که یکی از ویژگی های انقلاب ایران محسوب می شود.»[۶]
پس از پایان سفر کارتر «شاه، همان روز دستور داد تا مقاله ای شدید الحن علیه امام خمینی نوشته شود. یک هفته پس از بازدید کارتر ، مقاله معروف به "ایران و استعمار سرخ وسیاه "در روزنامه «اطلاعات» عصر روز هفدهم دی ماه ۱۳۵۶ به چاپ رسید. در آن مقاله ، امام خمینی به شدّت مورد حمله و توهین قرار گرفته بود.»[۷]
به دنبال چاپ این مقاله در ۱۹ دی این سال، مردم مسلمان قم دست به اعتراض زدند و اعتراض شدید آنان، عکس العمل شدید تری را از سوی نیروهای نظامی شاه ، به همراه داشت. که با حمله رژیم شاه، این اعتراض به خاک وخون کشیده شد. زمینه ساز و آغازگر قیام و انقلاب بزرگ اسلامی را باید درگرامیداشت شهدای حادثه ۱۹ دی قم دانست در جریان این واکنش سرکوبگرانه رژیم شاه، عده ای از مردم به شهادت رسیدند.
بعداز این واقعه، علمای تهران، به مدت یک هفته عزای عمومی اعلام کردند و متعاقب آن، مراسم هفتم و چهلم شهدای قم برگزار گردید و دامنه اعتراض مردمی به صورت زنجیره ای، سراسر کشور را فراگرفت. مردم با برگزاری مراسم ترحیم شهدا در«سطح مساجد» و ادامه مبارزه با رژیم شاه، خیزش نوینی را علیه حرکات تبلیغاتی بنیان نهادند و مساجد در این راستا سهم ویژه ای به خود اختصاص دادند.
بنابراین باید اذعان نمود که یکی از مهمترین عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حرکت بسیار منسجم و تأثیر گزاری بود که به صورت پیوسته و سلسله وار در مساجد شهرهای مختلف به صورت مراسم بزرگداشت و ترحیم در قالب مراسم هفتم، چهلم و سالگردها برگزار می شد.و همین امر زمینه های وقوع انقلاب شکوهمند اسلامی ایران را فراهم نمود.
اکنون چنانچه به نقش خطیر و پراهمیت مساجد در این راستا توجه داشته باشیم، به خوبی در می یابیم که اگر این پایگاه توانمند وجود نداشت، نهضت های اسلامی، دینی، اجتماعی و مردمی نیز شکل نمی گرفت، یا اینکه در بدو امر دچار انحراف و تزلزل و نهایتاً منجر به افول می گردید. تا جایی که سکون، خشونت و هرج ومرج، جایگزین آن می گشت. اگر چه در شکل گیری انقلاب اسلامی غالب مساجد در گستره کشور دخیل بوده اند اما به جهت پرهیز از اطاله این نوشتار، تنها به ذکر نام مهمترین مساجد کشور که نقش مهم و اساسی را ایفاء نموده اند به صورت فهرست وار و اجمالی اشاره می شود :
- مسجد قبا :
سخنرانی شخصیت های بزرگ روحانی و دانشگاهی در این مسجد، به ویژه در ایام ماه مبارک رمضان سال ۱۳۵۶ موجب حضور گسترده مردم به ویژه اقشار روشنفکر وجوان کشور گردید که نهایتاً در تسریع پیروزی انقلاب اسلامی بسیار موثر واقع شد. شهید بزرگوار آیت الله دکتر مفتح از گردانندگان اصلی این تجمع سیاسی و مذهبی بودند. علاوه بر مسجد فوق باید از مساجدی چون مسجد امیر المومنین(ع) به امامت آیت الله موسوی اردبیلی، مسجد رستم به امامت حجت الاسلام شاه آبادی، مسجد جلیلی، مسجد ارک، مسجد لرزاده، مسجد هدایت، مسجد جاوید، مسجد بازار، مسجد صاحب الزمان(ع)، مسجد همت تجریش، مسجد امام خمینی، مسجد آذربایجانی ها، مسجد الجواد(ع)، مهدیه ی تهران و....نام برد که کانون مبارزه علیه رژیم شاه بوده است.
- مسجد سید و مسجد امام علی(ع) اصفهان :
مسجد سید در اصفهان از مهمترین پایگاه های انقلاب اسلامی بود که مسئولیت آن را آیت الله طاهری بر عهده داشت. علاوه بر آن مسجد مصلی و مسجد امام علی(ع) از مراکز اصلی مبارزه ی این شهر بود. سابقه ی مبارزه در مسجد امام علی(ع) به سال ۱۳۵۲ باز می گرددکه کلاس ها و بحث ها و سخنرانی های استادانی چون استاد مطهری و دکتر بهشتی در آن برگزار می شد.
- مسجد جامع کرج :
مسجد جامع کرج یکی از مساجد فعال و پایگاه انقلاب در این شهر بود. «در قبل از انقلاب در این مسجد یک گروه سیاسی و انقلابی تشکیل شد به نام «المراقبون» که کارهای سیاسی و فعالیت های انقلابی داشتند» از نمونه های دیگر فعالیت انقلابی در این مسجد می توان به «سخنرانی مقام معظم رهبری در این مسجد در قبل از انقلاب اشاره نمود که به همین خاطر ایشان به شهربانی وقت جلب شدند و چون حاضر به دادن تعهد کتبی مبنی بر عدم بیان مسائل غیر دینی نشد از منبر رفتن وی جلوگیری وبه تهران برگردانده شد.»
- مسجد هدایت تهران :
مسجد هدایت تهران مرکز فعالیت های اسلامی و انقلابی در جریان شکل گیری انقلاب اسلامی بوده است . دانشگاهیان و اقشار مختلف مردم به ویژه جوانان دانشجو ، باحضور در جلسات تفسیر قرآن کریم ، مرحوم آیت الله طالقانی ، سهم ارزنده در پیشبرد اهداف انقلابی نهضت اسلامی داشته اند. مساجد صدیق ها و امام حسن(ع) مشهد: در مشهد این دو مسجد از مراکز انقلاب محسوب می شدند. هدایت این مساجد به عهده حضرت آیت الله خامنه ای و شهید هاشمی نژاد وآیت الله واعظ طبسی بود.
- مسجد جلیلی تهران :
مسجد جلیلی در آغاز دهه چهل، فعالیت خود را شروع کرد، امام جماعت این مسجد،آیت الله مهدوی کنی بودکه با توجه به شخصیّت و جایگاه ایشان در نهضت حضرت امام(س)، مسجد هم ماهیّت سیاسی پیدا کرد. برنامه های متعددی برای انجام فعالیت در حوزه ی سیاسی ، فرهنگی آن صورت گرفت؛ از جمله ی آن بهره گیری از وعاظ انقلابی برای سخنرانی بود که شور و پویایی مسجد را تداوم می بخشید. یکی از برنامه های مسجد حمایت قاطعانه از نهضت امام خمینی بود.
- مسجد امام قم :
یکی دیگر از پایگاه های دینی و فرهنگی،انقلابی که مرکزیت هدایت حرکتهای اسلامی و مردمی را در طول دوران انقلاب اسلامی از آغاز تا پیروزی بر عهده داشت، مسجد امام قم بوده است. در این مسجد، روحانیون مبارز و برجسته با برپایی منابر و ایراد سخنرانیهای انقلابی در پیشبرد و گسترش انقلاب اسلامی نقش مهمی ایفا نمودند.
- مسجد شیخ عزیز الله تهران:
این مسجد، واقع در بازار تهران نیز نقش مهمی در پیروزی انقلاب اسلامی داشته است . بازاریان ،کسبه و مردم تهران با حضور در این مسجد و استماع و استفاضه از سخنان واعظ شهیر مرحوم حجت الاسلام محمد تقی فلسفی ، در ارتباط با استیضاح دولت وقت و دفاع و حمایت از حضرت امام خمینی(س) ، در پیروزی انقلاب اسلامی کمکهای شایانی نمودند.
- مسجد لرزاده تهران:
همزمان با ماه مبارک رمضان، مسجد لرزاده تهران، محل اجتماع بزرگ راهپیمایان و معترضین دستگاه حکومت خودکامه پهلوی در دوران پیش از انقلاب اسلامی گردید. واعظ مشهور این مسجد نقش برجسته ای در ایجاد انگیزه مردمی برای پیشبرد انقلاب اسلامی بر عهده داشت. به همین خاطر، وی از سوی دولت دستگیر شده و روانه زندان گردید. مردمی که برای سخنرانی این واعظ مبارز گرد آمده بودند، ناگهان با هجوم نیروهای گارد سلطنتی و نظامیان شاه روبرو شده و جمعی از آنان به شهادت رسیدند.
برگزاری مراسم چهلم شهدای میدان ژاله تهران که در تاریخ ۱۷ شهریور به شهادت رسیدند، در این مسجد، باعث شد که بیش از ۱۵ هزار نفر زن و مرد که در صحن و شبستان آن گرد آمده بودند، مورد هجوم و یورش وحشیانه چماق بدستان رژیم پهلوی قرار گرفته و گروهی از آنان به فیض شهادت نائل آیند.
- مسجد «قیزللی مسجد» (معروف به مسجد میرزا یوسف آقا) تبریز :
این مسجد، نقطه آغاز قیام ۲۹ بهمن تبریز بود. که مراسم چهلم شهدای قم ، توسط مردم غیور تبریز در آن برگزار شد، حرکت انبوهی از مردم به سوی این مسجد، برای بر پایی مراسم، واکنش رژیم منحوط را در برداشت. عناصر پلیس ونیروهای نظامی شاه، در جریان این حرکت خودجوش، عده ای از مردم مظلوم را به خاک و خون کشیدند.
- مسجد روضه محمدیه یا مسجد حظیره یزد:
این مسجد یکی از کانون های مهم انقلاب اسلامی در استان یزد محسوب می گردد. فعالیت این مسجد زیر نظر حضرت آیت الله صدوقی هدایت می شد. یکی از مهمترین برنامه های انقلابی این مسجد که در جریان انقلاب اسلامی به وقوع پیوست برگزاری مراسمی به مناسبت چهلمین روز شهدای تبریز بود که با حمله نیروهای نظامی شاه مواجه گردید . طی این هجوم وحشیانه تعدادی از مردم انقلابی به شهادت رسیدند این واقعه یکی از حوادث مهم انقلاب بود که با اربعین های متعدد مقارن شد. چهلم این شهدا در شهرهای دیگر نیز پی گیری شد.
- مسجد دانشگاه تهران:
دانشجویان مبارز وانقلابی وهمیشه در صحنه پایتخت، هرگز نقش حساس این مسجد را در شکوفایی وگسترش حرکت خودجوش انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی در عصر حکومت ستمشاهی فراموش نمی کنند. در آستانه پیروری انقلاب اسلامی و به دنبال لغو برنامه بازگشت حضرت امام خمینی(س) از پاریس به سوی ایران از سوی دولت وقت ، جمعی از علمای برجسته قم به تهران مهاجرت کرده و در مسجد دانشگاه تهران ، همراه جمع کثیری از دانشجویان متحصن شدند . بدین ترتیب، این کانون عبادی به پایگاهی برای اعتراض علیه رژیم، جهت لغو فرمان ممانعت از بازگشت امام خمینی(س) به وطن خویش ، مبدل گردید.
- مساجد آتشی ها و رضای شیراز:
دو مسجد آتشی ها و رضا، کانون گروهی از جوانان بودند. امام جماعت مسجد آتشی ها، حجت الاسلام سید علی محمد دستغیب و امام جماعت مسجد رضا، برادر ایشان یعنی حجه الاسلام سید علی اصغر دستغیب بود . سنگر مبارزه در شیراز تقریباً در همین دو مسجد قرار داشت .علاوه بر دو مسجد فوق الذکر که کانون انقلاب در شیراز محسوب می شد. مساجد دیگری چون مسجد نو ، جمعه، مداد، ولیعصر و حبیب نیز سرآمد مساجد دیگر بودند به عنوان نمونه می توان به «تظاهرات مردم شیراز در روزهای هشتم تیرماه ۱۳۵۷ و دهم شهریور ماه ۱۳۵۷، پس از سخنرانی آیت الله سید عبدالحسین دستغیب از مساجد نو و ولی عصر(عج) و ... اشاره نمود که به مقابله با ماموران و درگیری و پرتاب نارنجک و ... ختم گردید.
علاوه بر مساجد فوق ، تقریباً همه مساجد سراسرکشور به کانون مبارزه علیه حکومت خودکامه پهلوی مبدل گردید. پخش صدای الله اکبر از بلندگوهای مساجد که به دنبال آن مردم با حضور در پشت بامهای خانه های خویش، از این حرکت، استقبال باشکوهی نمودند، از فعالیت های بسیار موثر مساجد در رساندن فریاد اعتراض مردم به گوش جهانیان بوده است.
منابع :
[۱] . شریف پور، رضا، مسجد و انقلاب اسلامی ،ص ۸۳.
[۲] . صحیفه امام، ج۲۰، صص۳۱۹-۳۱۸.
[۳] . ولایتی علی اکبر ، تاریخ معاصر ایران ، ص۱۵۰
[۴] . همان.
[۵] . همان.
[۶] . میزبانی، مهناز، نقش مساجد و دانشگاهها در پیروزی انقلاب اسلامی، ص۶۵.
[۷] . کدی، نیکی ، ریشه های انقلاب اسلامی(ترجمه عبدالرحیم گواهی) ، ص ۳۵۷.
