وطن دوستی از منظر اسلام

وطن دوستی و احساس دلدادگی نسبت به زادگاه و یا جایی که انسان در آن رشد می‌کند و شخصیتش شکل می‌گیرد، یک احساس طبیعی و میلی غریزی است که خداوند در نهاد بشر به ودیعه گذاشته است.

البته صرف زیستن در یک مکان خاص لزوما احساس تعلق به آن برای انسان ایجاد نمی‌کند چرا که متغیرهایی چون: بازه زمانی که انسانها در یک مکان خاص زیسته اند(خصوصا دوران طفولیت)، تاریخ زندگی و مقطع زمانی شکل گیری شخصیت و بالندگی هر فرد،تعلق والدین  فرد به یک آب و خاک و ریشه‌های آباء و اجدادی، سنت ها ، زبان و خرده فرهنگ هائی که به نوعی با یک زیستگاه خاص عجین شده و جزء لاینفکی از آن شده اند و میزان تاثیر پذیری و تاسی انسان‌ها از آنها و...، در ایجاد علقه‌های نا گسستنی بشری به وطن تاثیر گذار بوده و هستند.از طرفی اگرچه ممکن است ناکامی‌ها، فراهم نبودن مقطعی شرایط مطلوب زندگی و یا دردنیای مدرن امروزی فقدان تسهیلات ایده آل زیستی، اشتغال و یا حتی فقدان شرایط سیاسی، اجتماعی مناسب، انسان‌ها را وادار به مهاجرت کند،اما به عینه دیده ایم حتی برخی خاطرات ناخوشایند انسانها از زادگاهشان هرگز موجب دل کندن همیشگی آنها از وطن نشده است و همواره فروغ این مهر در دل ابنای بشر فروزان مانده است. نکته دیگری که از فحوای موارد پیش گفته هم به خوبی بر می آید این است که وطن دوستی در میان همه ملیت ها و بین همه فرهنگ ها  به خودی خود  یک « ارزش» قلمداد می‌شود.بر این مشخصه حتی در قرآن کریم هم صحه گذاشته شده است.آنجا که وقتی پیامبر اعظم ص عزم هجرت از زادگاه خویش، مکه مکرمه کردند و دلگیر و منقلب بودند،خداوند با این آیه شریفه ایشان را دلداری داد که : آنکه قرآن را بر تو فرض کرد، تو را به جایگاهت نیز باز خواهد گرداند.(قصص85). همچنین در حرمت و عزت «وطن»در کلام ا... مجید آمده است:« خداوند شما را از نیکى کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانى که در امر دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند، نهى نمى کند، چرا که  پروردگار عدالت پیشگان را دوست دارد. (او) تنها شما را از دوستى کسانى نهى مى کند که در امر دین، با شما پیکار کردند و شما را از خانه‌هایتان بیرون راندند، یا به بیرون راندن شما کمک کردند، (نهی تان مى کند) از این که با آنها دوستى کنید و هر کس آنها را دوست دارد، ظالم و ستمگر است».(آیات 8 و 9 سوره مبارکه ممتحنه). در واقع در قرآن کریم اخراج انسان‌ها از وطنشان همتراز مقاتله با آنها در دین تلقی شده است و این حاکی از اهمیت و جایگاه ارزشمدارانه «وطن» از منظر اسلام است و اما ملاحظه آخر، حد و حدود وطن دوستی و رویکردهای مختلف نسبت به این مقوله است که در کلماتی چون وطن پرستی و ناسیونالیسم از یک سو و ایده « جهان وطنی» از سوی دیگر تجلی پیدا می‌کند.حس وطن دوستی به عنوان یک ارزش چنانچه در قامت یک حرکت جمعی و به عنوان یک ایدئولوژی ظاهر شود و به دنبال یکپارچه سازی و حذف دیگر هویت ها باشد می‌تواند تبدیل به ناسیونالیسم افراطی شود که انسان قرن بیستم تجربه تلخ آن را داشته و بسیار خطرناک است.از طرفی دیدگاه‌های ایده آلیستی مبتنی بر جهان وطنی نیز نتوانسته است خللی در وطن دوستی ملت ها ایجاد کند و آن طور که تصور می‌شد، موفق شود.پاندمی اخیر کرونا نمونه بارزی از به هم خوردن اینگونه معادلات است و نشان می دهد مرزهای ملی که خود به نوعی محملی برای استقلال هویت یک جامعه به شمار می روند بار دیگر پر رنگتر شده اند و لذا احساس تعلق به یک کشور و ملیت و حب وطن همواره وجود خواهد داشت و در فراز و نشیب تحولات بین المللی دستخوش استحاله نخواهد شد.

ما به عنوان یک ایرانی در هر گوشه ای از این کره خاکی که زندگی می‌کنیم،با لحاظ نمودن مطالب پیش گفته، در نظر داشتن فرهنگ غنی و تمدن کهن خویش و با هرالگو و سبکی از زندگی که انتخاب کرده ایم، نمی‌توانیم از ریشه‌ها و آموزه‌های ایرانی خود دل بکنیم و از اصل خویش دور بیفتیم! شاید جا داشته باشد با تامل و درنگی در هنجارها و ارزش هایی که از این دیار کهن به میراث برده ایم،لختی هم به ادای دین به مام وطن بیندیشیم و اینکه به پاسداشت آنچه خداوند از موهبت ایرانی بودن در نهاد ما به امانت گذارده است،از خود بپرسیم برای وطن خویش چه کرده ایم و چه می‌توانیم بکنیم؟

چند نمونه از آیات و روایات در رابطه با محبت نسبت به وطن

آیات :

 1- اِنَّ الَّذی فَرَضَ علیکَ القرآن لَرآدُّکَ الی معادٍ ...

-در حقیقت همان کسی که این قرآن را بر تو فرض کرد یقینا تو را به سوی وعده گاه باز میگرداند. القصص آیه ی 85
 

در شأن نزول این آیه چنین آمده است که هنگامی که پیامبر اکرم(ص) به قصد هجرت از مکه به سوی مدینه می آمد به سرزمین جحفه که فاصله چندان زیادی از مکه ندارد رسید،به یاد موطنش مکه افتاد،شهری که حرم امن خدا و خانه ی کعبه که قلب و جان پیامبر با آن پیوند نا گسستنی داشت در آنجا است. آثار این شوق که با تأثیر و اندوه آمیخته بود در چهره مبارک ایشان نمایان گشت در اینجا جبرئیل نازل شد و پرسید : آیا به راستی به شهر و زادگاهت اشتیاق داری ؟ پیامبر فرمود: آری .جبرئیل عرض کرد : خداوند این پیام را برای تو فرستاده و این آیه را برای پیامبر خواند . این آیه نشان میدهد که پیامبر عظیم الشان اسلام هم نسبت به موطن خود عشق می ورزیدند.

2- ...لا تُخرِجونَ انفُسَکم من دِیارکُم ...

-...یکدیگر را از سرزمین خود بیرون نکنید...البقره آیه ی 84
 

3-... و ما لَنا اَلّا نُقاتِل فی سبیل الله و قد اُخرجنا من دِیارِنا ...

.چرا در راه خدا نجنگیم با آنکه ما از دیارمان رانده شده ایم؟...البقره آیه ی246

4- لا یَنهاکُمُ اللهُ عن الَّذینَ لَم یُقاتلوکُم فی الدّینِ و لَم یُخرجِوکم من دیارکُم أن تَبَرُّوهم و تُقسِطوا الیهم ...

(اما) خدا شما را از کسانی که در (کار) دین با شما نجنگیده و شما را از دیارتان بیرون نکرده اند باز نمیدارد که با آنان نیکی کنید...الممتحنه آیه ی8

این آیات بیانگر اهمیت جایگاه وطن در نگاه قرآن میباشد و بیرون راندن هر فردی از سرزمینش را جزء مصائب میدانند.

پرسش : آیا در اسلام وطن «حتی اگر اسلامی نباشد» دارای احترام است؟
پاسخ اجمالی:
پاسخ تفصیلی: کراراً در آیات قرآن آمده است که «بیرون راندن از وطن، یک ضدّ ارزش» است. مفهوم آن، این است که وطن ذاتاً یک ارزش محسوب مى شود. از جمله آیاتى که بوضوح این معنا را بیان مى کند آیات 8 و 9 سوره ممتحنه است، مى فرماید:
«لایَنْهاکُمْ اللهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِى الدّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا اِلَیْهِمْ اِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ إِنَّما یَنْهاکُمُ اللهُ عَنِ الَّذینَ قاتَلُوکُمْ فی الدّینِ وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلى اِخراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأوُلئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ»؛ (خدا شما را از نیکى کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانى که در امر دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند، نهى نمى کند; چرا که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد. تنها شما را از دوستى کسانى نهى مى کند که در امر دین، با شما پیکار کردند و شما را از خانه هایتان بیرون راندند، یا به بیرون راندن شما کمک کردند، (نهیتان مى کند) از این که با آنها دوستى کنید. و هر کس آنها را دوست دارد، ظالم و ستمگر است).
در این دو آیه مخصوصاً مسأله اخراج از خانه و وطن در برابر مقاتله در دین قرار داده شده، که نشان مى دهد هر کدام ارزشى جداگانه دارد.
در آیه 246 سوره مبارکه بقره نیز این سخن، از زبان گروهى از بنى اسرائیل نقل شده است: «قالُوا وَ ما لَنا أَلاّ نُقاتِلَ فى سَبیلِ اللهِ وَ قَدْ اُخْرِجْنا مِنْ دِیارِنا وَ أَبْنائِنا»؛ (آنها، به پیامبر زمان خود گفتند: «چگونه ممکن است که در راه خدا پیکار نکنیم، در حالى که از خانه ها و فرزندانمان رانده شده ایم (شهرهاى ما از سوى دشمن اشغال، و فرزندانمان اسیر شده اند؟)
این تعبیر نشان مى دهد که انگیزه آنها براى جهاد، علاوه بر حفظ آیین الهى، نجات وطن بوده است و پیامبر آنان بر این سخن اعتراض نکرد و عملا بر آن مُهر تأیید نهاد.
پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله وسلم) نیز هنگامى که مى خواست از مکّه هجرت کند، سخت ناراحت و منقلب بود. درست است که مکّه ارزش معنوى و الهى فوق العاده اى داشت، ولى به نظر مى رسد که علاقه پیامبر به آن شهر جهات متعدّدى داشت که از جمله علاقه او به زادگاهش بود. خداوند با این جمله او را دلدارى داد:
«إِنَّ الّذى فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرآنَ لَرَادُّکَ إِلَى مَعَاد»؛ (آن کس که قرآن را بر تو فرض کرد، تو را به جایگاهت باز مى گرداند).(1)
اساساً انسان رابطه مادّى و معنوى فراوانى با زادگاه خود دارد و تاریخِ زندگیش با آن پیوند ناگسستنى پیدا کرده است. همین پیوند، سبب علاقه او به وطن مى شود و همین علاقه، انگیزه حفظ و دفاع و عمران و آبادى آن مى گردد.
در حدیثى از امام على (علیه السلام) مى خوانیم: «عُمِرَتِ الْبُلْدانُ بِحُبِّ الأَوْطانِ»؛ (شهرها با حبّ وطن آباد مى شود).(2)
در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم: «مِنْ کَرَمِ الْمَرْءِ بُکائُهُ عَلى ما مَضى مِنْ زَمانِه وَ حَنینِهُ اِلى أَوطانِه»؛ (از نشانه هاى ارزش و شخصیت انسان آن است که نسبت به عمر از دست رفته (که در آن کوتاهى کرده است) اشک بریزید و نسبت به وطنش علاقه مند باشد).(3)
حدیث معروف «حُبُّ الْوَطَنِ مِنَ الاْیمانِ»؛ (علاقه به وطن، از نشانه هاى ایمان است)(4)، نیز در منابع مختلفى نقل شده است.
از مجموع آنچه گفته شد، مى توان نتیجه گرفت که عشق و علاقه به زادگاه و وطن هم ریشه هایى در قرآن مجید دارد و هم در روایات و هم در منطق عقل. ولى این بدان معنا نیست که انسان نسبت به وطن و زادگاهش عشق کورکورانه داشته باشد و اگر فرضاً براى تکامل علمى و مادّى و معنوى هجرت از وطن ضرورت پیدا کند، متعصبانه از وطن جدا نشود، هر چند به قیمتِ عقب ماندگى و درماندگى او تمام شود. پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) با هجرت خود از مکّه ـ که علاوه بر تمام مزایاى معنوى، زادگاه آن حضرت بود ـ به مدینه که محیط بازترى براى نشر و پیشرفت اسلام محسوب مى شد، ثابت کرد که ماندن در وطن همیشه مطلوب نیست و استثنائاتى دارد که باید آن را پذیرفت.
جالب این که پس از فتح مکه، باز پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله وسلم) آنجا را براى اقامتگاه خویش انتخاب نکرد و به مدینه بازگشت; چرا که مدینه جایگاه مناسب ترى براى مرکزیت اسلام بود. به همین دلیل در حدیث معروفى که در کلمات قصار نهج البلاغه از امیرمؤمنان على(علیه السلام) نقل شده مى خوانیم که فرمود: «لَیْسَ بَلَدٌ بأحَقَّ بِکَ مِنْ بَلَد. خَیْرُ الْبِلادِ ما حَمَلَکَ»؛ (شهرى براى تو شایسته تر از شهر دیگرى نیست (و در ضرورت ها باید از وطن هجرت کنى) بهترین شهرها شهرى است که تو را پذیرا شود، یعنى وسایل پیشرفت تو را فراهم سازد).(5)
این نکته نیز قابل توجه است که اگر وطن مادّى و جسمانى توأم با وطن معنوى و روحانى گردد و عنوان دارالاسلام به خود بگیرد، عشق و علاقه و احترام به آن، به مراتب افزون تر مى گردد و در اینجاست که انگیزه هاى معنوى و مادّى، دست به دست هم مى دهند و انسان را براى دفاع از آن تا آخرین نَفَس آماده مى سازند.(6)

چهار محور ملیت و قومیت، زبان، نژاد، رنگ و وطن است، و این علاقه یک علاقه درونی است که جزء فطرت لاینفک انسان است؛ و اسلام آمده است تا ضمن هدایت، آن را پرورش دهد. این علاقه و محبت در سیره ی رسول اکرم ( ص) به چشم می خورد و در احادیثی این احساس درونی را اظهار می کند، هنگامی که پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدبنه هجرت می کند؛ اگر چه این هجرت یک هدف والای دینی، و هدف دعوت و رساندن پیام رسالت و ایجاد عدالت اجتماعی بود، ولی این رسالت مهم مانع بروز علاقه به وطن و اظهار درونی او نشد و چنین فرمود:

” ما أطیبُک من بلد و احبک الی، و لو لا أن قومی أخرجُونی منک ما سکنتُ غیرک ” [7]

” هیچ سرزمینی محبوب تر و پاک تر از تو ( ای شهر مکه) نزد من وجود ندارد. و چنان چه قوم من، مرا بیرون نمی کردند، غیر از تو جای دیگری را برای سکونت انتخاب نمی کردم.”

و در روایتی دیگر با همین محتوا و الفاظی ظریف تر و لطیف تر، عشق و علاقه خود را به وطن و محل پرورش خود اظهار می دارد.

” والله إنی أعلم إنک أحب بلاد الله الی قلبی، و لو لا أن أهلک أخرجُونی منک ما خرجتُ “[8]

” به خدا قسم تو ( ای مکه) محبوب ترین سرزمین خدا در دل من هستی، و اگر شهروندان مکه مرا بیرون نمی کردند؛ هرگز تو را ترک نمی کردم.”

چنین اظهاری ریشه در قلب انسان دارد و چیزی است که هر فردی صاحب درک و شعور، از آن مطلع تست و قابل پنهان کردن و پوشاندن نیست. چون وطن انسان همانند مادر ی است، که انسان از هنگام تولد تا روز مرگ نیز در آن آارم می گیرد.

خداوند هم در آیاتی به این موضوع اشاره فرموده است.

” أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفَاتًا ، أَحْیَاء وَأَمْوَاتًا “

” مگر زمین را محل اجتماع نگردانیدیم ،چه براى مردگان چه زندگان ”     (مرسلات ۲۵-۲۶)

و در جای دیگر رسول خدا (ص) به همراه اصحاب، حُبّ وطن رنج دوری از آن و اشتیاق فراوان برای بازگشت به وطنرا اظهار می کند؛ چنین احساسی را فقط کسانی درک می کنند، که خود جلای وطن کرده اند. والا تنها بیانات وطن دوستانه، چنین احساسی را به انجام نمی رساند. هنگامی که حضرت عایشه ( رض) از شیوه ی هجرت از ” اُصیل ” سؤال می کند، اُصیل هم چگونگی ترک مکه و اطراف آن را توصیف می کند؛ پیامبر گرامی (ص) اشک از چشمانش جاری گردید و فرمود:

یا اُصیلُ دع القلُوبَ تَقِرَّ

” ای أصیل، بگذار دل ها با ریختن اشک خوشحال شوند”

در همین مجلس وطن دوستانه که حضرت (ص) و اصحاب بودند بلال حبشی(رض) که تمام حیات خویش را در راه عقیده و دین قربانی کرده، در دیار غربت در نهایت عشق و علاقه به وطن؛ اشعاری را زمزمه می کند که شیرینی و لطافت از آن می بارد.

” ألا لیت شعری هل أبیتن لیله                                         بواد و حولی إذ خرّ و جَلیلُ

و هل أردن یوما” میاهُ مجنه                                               وهل یبدُون لی شامه و طفیلُ “

” ای کاش می دانستم می آید شبی، که من شب را به روز کنم در بیابانی که اطراف آ« اذخیر و جلیل باشد.( منظور اظراف مکه است) آیا روزی می آید که وارد آب های مجنه شوم، آیا می آید روزی که من دو کوه شامه و طفیل را ببینم ( دو کوه اطراف مکه.)”

پی نوشت:

(1). سوره قصص، آیه 85.
(2). بحارالانوار، جلد 75، صفحه 45.
(3). بحارالانوار، جلد 7، صفحه 264.
(4). سفینة البحار، ماده «وطن».
(5). نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 442.
(6). گرد آوري از کتاب: پيام امام امير المومنين عليه السلام‏، آيت الله العظمى ناصر مكارم شيرازى، دار الكتب الاسلاميه‏، تهران‏، 1385 ه. ش‏، ج2، ص 220
(7)ترمذی حدیث شماره ۳۹۲۶
(8) به نقل از کتاب الغزو الفکری، محمد عماره، دارالشروق ص

منابع"

https://iranian.mfa.ir/portal/viewpage/13275

https://snn.ir/fa/news/397464/%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%D9%88%D8%B7%D9%86-%D9%BE%D8%B1%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%85

https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=25&lid=0&catid=23213&mid=246362

http://eslahe.com/15361/