اهمیت مشورت در تصميم گيري

مشورت و نظرخواهي از ديگران يكي از عوامل مهم و مسائل حياتي و تصميم گيري است و در اسلام از اهميت بالا و جايگاه ويژه اي برخوردار است. با توجه به وسعت موضوعات و پيچيدگي مسائل و نيز گستردگي اطلاعات، يك نفر قادر به شناخت همه مسائل و به دست آوردن همه اطلاعات لازم در مورد يك مسئله نيست و در نتيجه نمي تواند تصميم منطقي و درستي در مورد آن اتخاذ نمايد.

مشورت و نظرخواهي از ديگران به منظور استفاده از نظرات آنان مسئله اي عقلي است و عدم مشورت و استبداد راي يكي از بيماري هاي مهلك در تصميم گيري است، زيرا يك نفر، هر قدر هم آگاهي هاي زيادي داشته باشد باز هم نمي تواند به همه ابعاد و زواياي يك مسئله پي ببرد و مسئله را تنها از ديدگاه خويش ارزيابي مي كند و چه بسا ابعادي از مسئله كه در تصميم گيري مي توانند نقش تعيين كننده اي داشته باشند از نظر وي مخفي مانده باشد.

اميرمومنان حضرت علي(ع) در مورد عواقب عدم مشورت و استبداد به راي چنين هشدار مي دهد؛ كسي كه استبداد در راي داشته باشد هلاك مي شود و كسي كه با مردان بزرگ مشورت كند در عقل و دانش آنان شريك مي شود.- نهج البلاغه، حكمت 173،161،11375

  ضرورت مشورت يك مسئله عقلي است و هر انسان عاقل و خردمندي اين ضرورت را درك مي كند و هيچ خردمندي خود را ازآن بي نياز نمي داند. حضرت علي(ع) مي فرمايد: هيچ انسان عاقل و خردمندي از مشاوره بي نياز نمي گردد.

عدم توجه به نظرات ديگران و استبداد به راي، يكي از خطرناك ترين چيزهايي است كه ممكن است يك مدير به آن گرفتار شود. مشورت در نگاه اميرمومنان (ع) يكي از ضرورت هاي اساسي براي اداره امور به ويژه تصميم گيري است. آن حضرت مشورت و نظرخواهي از ديگران را قوي ترين و محكم ترين پشتيبان و حامي مي داند و مي فرمايد: هيچ حامي و پشتيباني، استوارتر و محكم تر از مشورت كردن نيست.

از آنجا كه به وسيله مشورت و نظرخواهي، آگاهييهاي انسان بيشتر مي شود و زوايا و ابعاد مختلف يك مسئله براي روشن تر مي گردد، در نتيجه تصميم هايي كه بعد از مشورت اتخاذ مي شوند، معقول تر و درست تر مي باشند.

آثار و فوايد مشورت

مشورت كردن و استفاده از نظرها و ديدگاههاي ديگران پيامدهاي مثبت و فوايد زيادي دارد. آثار و بركات فراواني كه از مشورت كردن نصيب انسان مي شود، هرگز از تفكر فردي و امكانات و منابع فراوان مادي به دست نمي آيد. در اينجا به بخشي از بركات مشورت به صورت اختصار مي پردازيم.

- بهره برداري از فكر ديگران
يكي از فوايد و پيامدهاي مشورت، بهره برداري و استفاده از افكار و نظرات ديگران است. مشورت به انسان كمك مي كند تا افكار و انديشه هاي ديگران به ويژه صاحب نظران و متخصصان را به ياري طلبد و با قرار دادن افكار و انديشه هاي آنان در كنار فكر و نظر خود بر قدرت، وسعت و عمق انديشه و بينش خود بيفزايد و از درخشش افكار و انديشه هاي ديگران بهرهمند شود.حضرت علي(ع) مي فرمايد: هر كس كه با صاحبان عقل و خرد مشورت كند، از درخشش افكار بهره مند مي شود.

- جلوگيري از هلاكت
يكي از دلايل اهميت و حساسيت مسئله تصميم گيري اين است كه يك تصميم، ممكن است اثرات مخربی به دنبال داشته باشد. اگر هنگام تصميم گيري تمام جوانب مسئله به درستي سنجيده نشود و زواياي مختلف آن مورد بررسي دقيق و اصولي قرار نگيرد،احتمال دارد كه تصميم نسنجيده و نادرستي گرفته شود. اين تصميم نادرست ممكن است عواقب و پيامدهاي زيادي به دنبال داشته باشد در برخي از موارد يك تصميم نسنجيده و غير منطقي مي تواند سرنوشت فردي را عوض كند و او را تباه سازد.

- شناسايي خطاها
از ديد حضرت علي(ع) مشورت كردن و استفاده از نقطه نظرهاي ديگران به انسان كمك مي كند تا خطاها و اشتباهات را بشناسد. آن حضرت مي فرمايد: كسي كه از نظرات و آرا گوناگون استقبال نمايد موارد خطا و اشتباه را مي شناسد.

بحار الانوار، ج- غرر الحكم و درر الكلم، ح 10693، 8634 ،5755

- دستیابي به راهكار مناسب
فايده ديگري كه مشورت و توجه به نظرات ديگران به دنبال دارد اين است كه اين كار باعث مي شود تا تصميم معقول و مناسبي اتخاذ شود و راه درستي انتخاب گردد. حضرت علي(ع) مي فرمايد: هر كس كه با صاحبان انديشه و خرد مشورت نمايد به راه درست رهنمون مي شود.

تعریف و اهمیت مشورت

«مشورت» و «مشاوره» از یک ریشه و به معنای مراجعه به افراد آگاه و مطلع برای راه یابی به حل مسئله و بهره گیری از تجارب و آگاهی دیگران است.

نقش مشورت در زندگی، نقشی اساسی است. تحقیقات تجربی نشان می دهد که مشورت اگر مهم ترین نقش را در پیشرفت و استفاده بهینه از زندگی نداشه باشد، دست کم می تواند یکی از بهترین نقشها را ایفا کند. مشورت به معنای عام و گسترده جریانی است که در همه اعصار برای همه افراد، مطرح بوده، اما در عصر ما با دامنه وسیع تری مطرح است؛ زیرا تکنولوژی جدید، انسان را با دشواریها و بن بست های متعددی رو به رو نموده است. در دنیای امروز، زندگی بدون مشورت و مشارکت و هم فکری با دیگران، امکان پذیر نیست. یک مثل چینی می گوید: «اگر می خواهی کاری را به درستی انجام دهی، با سه تن از سالخوردگان مشورت کن.» در فرهنگ و ادبیات فارسی نیز آمده است: «آن که بیشتر مشورت می کند کمتر دچار اشتباه می شود.» و به قول امریکاییها: «دو فکر، از یک فکر بهتر است».

اهتمام قرآن به مشورت

مشورت، ریشه قرآنی دارد. خداوند خطاب به رسول گرامی (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «در انجام دادن امور با مؤمنان مشورت و تبادل نظر کن.» نیز در وصف بندگان شایسته خود می فرماید: «بندگان شایسته، کارشان شور و مشورت کردن است.» از مهم ترین کارهای پیامبران، هدایت و ارشاد مردم بود. پیامبران در سایه مشورت با دیگران، سعی می کردند مشکلات آنان را برطرف کنند، اصلاً در معنا و مفهوم دین مشورت و ارشاد، نهفته است.

مشورت در سیره معصومان (علیهم السلام)

پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) علاوه بر این که خود مشاور مردم بودند و پیوسته به راهنمایی مردم می پرداختند، با دیگران نیز مشورت می کردند؛ مانند آن که در بدر، پیامبر (صلی الله علیه و آله) این مسئله را که مسلمانان بجنگند یا نه، به مشورت گذاشت و بعد از آن که رأی اکثریت مبنی بر جنگیدن اعلام شد، تصمیم بر جنگ گرفت.

همچنین در مورد محل استقرار لشکر، نظر صاحب ابن منظر پذیرفته شد که می گفت: «گرچه این محل به دشمن نزدیک است؛ ولی در کنار آب است» و یا در جنگ خندق به منظور محافظت از شهر، نظر سلمان مبنی بر حفر خندق در اطراف مدینه پذیرفته شد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) دستور فرمود تا در اطراف مدینه، خندقی حفر کنند.

نظایر اینها بسیار است که رسول خدا و ائمه اطهار (علیهم السلام) در کارها با اصحابشان مشورت می کردند و امام رضا (علیه السلام) درباره سیره رسول خدا فرمود: رسول خدا پیوسته با اصحابش در کار مشورت می کرد سپس بر انجام دادن آن تصمیم می گرفت.» نیز آن حضرت از پدر بزرگوارش حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) یاد می کند که وی می فرماید: «با این که دانش و آگاهی دیگران قابل مقایسه با دانش پدرم نبود، بسیار رخ می داد که با خدمتکار خانه به مشورت می پرداخت و در پاسخ این سؤال که: آیا با چنین فردی، مشورت می کنید؟! می فرمود: چه بسا خدا بر زبان او دری را بگشاید.»

شایان توجه است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) خود، نیاز به مشورت با دیگران نداشته اند و مشورت آنها با دیگران به منظور احترام و شخصیت دادن به مردم و رشد فکری آنان بوده است تا به مشورت، عادت کنند و بدانند که مشورت با دیگران، عیب نیست و به شخصیت کسی لطمه وارد نمی آورد.

چرا مشورت می کنیم؟

جوانان و نوجوانان دوست دارند احساس کنند که افراد مستقل و آزادی هستند. آنها کوشش می کنند که خودشان بتوانند از عهده حل مسائل برآیند، لذا کوشش هایی را که از سوی والدین و معلمان برای کمک به آنها در انتخاب راه آینده ارائه می شود، نمی پذیرند. حس غرور و استقلال طلبی در جوانان و نوجوانان، آنها را وادار می کند که خود به تنهایی تصمیم بگیرند. شکست و ناکامی جوانان و نوجوانان نیز اغلب در همین مسئله نهفته است.

فواید مشورت

انسان، هر اندازه با تجربه و اهل دانش باشد، از مشورت با دیگران بی نیاز نیست. علی (علیه السلام) فرمود: «خردمند، از مشورت دیگران بی نیاز نیست.» بدیهی است که همه انسانها از نظر بهره هوشی، در یک سطح نیستند. حتی آنهایی که از بهره هوشی بالایی نیز برخوردارند، نسبت به افراد دیگر و در تشخیص راه درست زندگی، عاجز و ناتوانند.

نکته مهم و قابل توجه این که هر کسی موضوعات و مسائل را از زاویه خاص خودش مورد بررسی قرار می دهد و این دیگران هستند که مسائل را از ابعاد مختلف و گوناگون تجزیه تحلیل نموده و با شور و مشورت، مسئله را از همه ابعاد، مورد بررسی قرار می دهند. از این رو، عاقل ترین افراد، کسانی هستند که در مشورت، بیش از دیگران اهتمام می ورزند. در مشورت، منافع بسیاری نهفته است که اگر به صورت درست و منطقی از آن استفاده شود، از بروز بسیاری مشکلات، پیشگیری خواهد شد.

1. مشورت و بهره گیری از عقل و خرد دیگران

شعاع فکر و اندیشه دیگران راه آدمی را روشن می سازد و این روشنایی زمینه ساز خیر و سعادت انسان در زندگی فردی و اجتماعی می گردد. علی (علیه السلام) می فرماید: «چراغ راه زندگی را از پرتو نور کلمات و راهنماییهای دیگران بیفروزید.» در فراز دیگری از کلمات ایشان آمده است: «کسی که با دیگران مشورت کند، از خرد و تجارب آنها بهره مند شده، می تواند تصمیم درست تری اتخاذ کند.»

2. مشورت و دور اندیشی

در برخی روایات، مشورت و رایزنی با دیگران، نوعی دوراندیشی محسوب شده است. از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سؤال شد: «دور اندیشی چیست؟» فرمود: «مشورت با افراد صاحب نظر و اندیشمند و پیروی از آن».

معمولاً در مواقع حساس و تصمیم گیریهای مهم - مانند انتخاب رشته تحصیلی، انتخاب همسر، شغل و برنامه کاری - جوانان به تنهایی نمی توانند تصمیم بگیرند؛ زیرا اطلاعات و تجربه ای کافی در این خصوص ندارند و اغلب تحت تأثیر احساسات و عواطف ناپایدار خود قرار می گیرند. چه بسا ممکن است مسئله ای نزد آنها درست و منطقی به نظر آید اما در واقع، با شرایط فرهنگی و هنجارها و اصول اعتقادی وی سازگاری نداشه باشد. در این گونه موارد، مشورت و نظرخواهی از دیگران، نشانه واقع بینی و دور اندیشی فرد به حساب می آید و می تواند از تصمیم گیریهای عجولانه و نسنجیده - که ریشه بسیاری از شکست ها و ازدواجهای ناموفق در آن است - پیشگیری کند.

3. مشورت و تقویت روحی و اعتماد به نفس

این واقعیتی است که اگر انسان در مسیر زندگی کسی را نداشته باشد که با او تبادل نظر کند، احساس تنهایی و غربت خواهد کرد و در نتیجه، نمی تواند نقش و وظایف خود را با اعتماد و اطمینان کامل انجام دهد. شاید به همین دلیل است که مشورت را نوعی پشتیبانی ذکر کرده اند: «مشورت کردن، پشتیبانی طلبیدن است.» در روایت دیگری از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمده است: «هیچ پشتیبانی مورد اعتمادتر از مشاوره نیست».

روان شناسان معتقدند که تأیید و حمایت دیگران باعث تقویت اعتماد به نفس، افزایش سطح احترام به خود و احساس کارآمدی در فرد می شود. تجارب شخصی نیز نشان داده است که وقتی کاری را با مشورت دیگران خواسته ایم انجام دهیم، با اعتماد به نفس بیشتری، مطمئن بوده ایم که در آن کار، موفق خواهیم شد.

4. مشورت، پیش گیری از پشتیبانی

از دیگر فواید مشورت، پیش گیری از ندامت و پشتیبانی است. علی (علیه السلام) فرمود: «کسی که مشورت می کند، پشیمان نمی شود.» رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیز فرمود: «آن که مشورت نکند، پشیمان خواهد شد.» مشورت باعث می شود انسان شناخت بهتری نسبت به موضوع و راه و رسم زندگی کسب نموده، بهترین گزینه را انتخاب کند.بنابراین مشورت همیشه مفید و ارزشمند است. در مواردی که مشورت به انتخاب درست و موفقیت آمیز منتهی شود، ارزش و اهمیت آن بر کسی پوشیده نیست، حتی اگر به خطا هم منجر شود، باز هم ارزشمند است؛ زیرا فرد به تکلیف و وظیفه خود - که مشورت و رایزنی با دیگران است - عمل نموده، لذا در نزد خدا و خلق، معذور خواهد بود. چنان که امام کاظم (علیه السلام) می فرماید: «کسی که مشورت کند و کاری را انجام دهد اگر اثر مفید همراه داشت، مورد ستایش دیگران واقع می شود و همه از او تعریف و تمجید می کنند و در صورتی که با شکست مواجه شود، دیگران لااقل او را مورد سرزنش قرار نمی دهند.»؛ زیرا این تصمیم، فردی نبوده و دیگران نیز به نحوی در تصمیم گیری وی شریک بوده اند.

هر کاری که انسان انجام می دهد و هر تصمیمی که می گیرد، در واقع، نوعی ساختن و تأسیس کردن است. ازدواج، تأسیس بنای خانواده است و انتخاب شغل و رشته تحصیلی، ساختن آینده. آسیب ها و بحرانهایی که در زندگی و به خصوص به جوانان امروزی رو می آورد، عوامل تهدید کننده ای هستند که به راحتی می توانند عشق را به کینه و نفرت، و کانون گرم خانواده را به جهنم سوزان اختلافات و درگیری یا با تلاق تنهایی و سکوت تبدیل کنند.

ریشه بسیاری از شکست ها، طلاقها تأسفها و نارضایتی از زندگی بر می گردد به انتخابهای نسنجیده که بدون مشورت بزرگ ترها صورت گرفته و باید یک عمر نتیجه تلخ آن را چشید. اما با مشورت خیال انسان راحت است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «مشورت، عامل آرامش بخش در برابر سرزنش ها و آسیب پذیریهاست.»
5. مشورت و موفقیت در زندگی

عوامل بسیاری چون تلاش، پشتکار، توکل به خدا، نظم و برنامه ریزی و بهره مندی از هوش و سلامت جسمی و روانی در پیشرفت و موفقیت انسان نقش دارند. اما یکی از عواملی که نمی توان نقش آن را نادیده گرفت، مشورت و استفاده از تجارب و اندوخته های دیگران است. طی یک بررسی که در سال 1984 م صورت پذیرفت، آشکار شد آن دسته از افرادی که در برنامه ها و تصمیم گیریهای خود، مشورت می کردند، بسیار سریع تر از افرادی که به مشورت اهمیت نمی دادند، پیشرفت نموده اند. در روایات نیز آمده است که مشورت با دیگران، باعث می شود که توفیق الهی نصیب انسان گردد و در کارها موفق تر و عاقلانه تر عمل کند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «کسی که می خواهد کاری انجام دهد و در مورد آن با فرد دینداری مشورت کند، خداوند او را به آنچه بهترین است، موفق می دارد.»
آیا در هر کاری باید مشورت کرد؟

اهمیت و نقش و کاربردی که مشورت در موفقیت جوانان دارد، به این معنا نیست که در هر کاری و قبل از هر اقدام دیگری باید مشورت نمود و هر آنچه که دیگران گویند، به کار بست. همان گونه که تصمیم گیری بدون مشورت خطرناک است و ممکن است به شکست منجر شود، مشورت بیش از اندازه و انتظار این که در هر کاری دیگران ما راهنمایی کنند نیز به وابستگی و سلب اعتماد به نفس منجر خواهد شد. بنابراین، مشورت، همیشه و در هر کاری بدون آن که خود فرد درباره آن بیندیشد و تفکر کند، مطلوب و شایسته نیست. باید در تصمیم گیریهای مهم و برنامه های کلان، مشورت نمود؛ اما در مسائل جزیی لزوما وظیفه نداریم که مشورت کنیم، بلکه می توانیم با اندیشه و تفکر و اندوخته ها و تجربه های شخصی مان راه درست را برگزینیم.

استخاره، مشورت با خداست

بسیار اتفاق افتاده است که پس از تفکر و مشورت، باز هم در تردیدیم و توان تصمیم قاطع را در خود نمی بینیم. در این گونه موارد که حالت شک و دو دولی، انسان را عذاب می دهد توصیه شده است که به مشورتی دیگر دست زنیم؛ ولی این بار با عقل بی نهایت یعنی خداوند، که بر نیک و بد بندگان آگاه است و خیر همگان را می خواهد. این نوع مشورت همان چیزی است که در فرهنگ دینی «استخاره» نامیده می شود.

بد نیست به این نکته اشاره کنیم که استخاره بی مورد و بیش از اندازه، قدرت تصمیم گیری و اعتماد به نفس را در انسان تضعیف می کند. افرادی که عادت کرده اند در انجام هر کاری متوسل به استخاره شوند، بدون آن که خود بیندیشند و با دیگران درباره آن کار به مشورت و تبادل نظر بپردازند، به مرور زمان، به وسواس و ناتوانی در تصمیم گیریهای خود مبتلا خواهند شد.

تفکر، مشورت، تصمیم گیری

قبل از آن که با دیگران مشورت کنیم، ابتدا باید خودمان درباره موضوع مورد نظر از زوایای مختلف به تفکر بپردازیم، و با توجه به تواناییها و امکاناتی که در اختیار داریم، ابعاد مثبت و منفی هر یک از برنامه ها را فهرست کنیم. به عنوان مثال، از میان چندین رشته تحصیلی یا شغل، ابتدا باید ابعاد مثبت و منفی هر یک را با توجه به تواناییها و امکانات و شرایطمان ارزیابی نموده، آنچه را که با شرایط ما بیشتر همخوانی دارد، به عنوان بهترین گزینه و اولویت اول، در نظر بگیریم. بنابراین گام آغازین در هر تصمیم گیری، تفکر و سعی و تلاش خود فرد است. پس از آن، نوبت مشورت با افراد خردمند و با تجربه فرا می رسد.
با چه کسانی مشورت کنیم؟

هر کسی شایسته مشورت و نظرخواهی نیست، اگر بخواهید تجارت کنید قطعا مشورت با «دایی جان» که اطلاعاتی در این زمینه ندارد، بی نتیجه خواهد بود. از آن جا که او شما را دوست دارد و نگران بر باد رفتن سرمایه تان است، فقط جنبه های منفی کار را در نظر می گیرد و قادر به راهنمایی شما نیست. بیان نقاط منفی و تأکید روی زیانهای احتمالی، ما را نا امید و در نهایت از اصل تصمیم منصرف می سازد؛ در حالی که یک کارشناس و یا آدم خبره می تواند راهنمای خوبی برای ما باشد.

با چه کسانی مشورت نکنیم؟

الف - افراد غیر متخصص و بی تجربه؛ افرادی که تجربه و تخصص کافی ندارند، به هیچ وجه نمی توانند مشاور خوبی برای ما باشند.

ب. افراد غیر متدین و کسانی که اسرار ما را فاش خواهند کند؛ افرادی که از تدین و تعهد کافی برخوردار نیستند، هیچ بعید نیست که روزی اسرار ما را فاش کنند و حرمت ما را بشکنند. از این رو باید سعی کنیم از مشورت با این گونه افراد، جدا پرهیز نماییم.

ج. افراد بدبین و منفی نگر؛ مشورت با آدم بدبین بسیار خطرناک است؛ زیرا او جز سیاهی، بدبختی و شکست، چیزی نمی بیند و صرفا افکار بدبینانه خود را به شیوه نصیحت گونه به شما انتقال می دهد و باعث ناامیدی و سرخوردگی شما می شود. به قول ویکتور پوشه (victior Poche) «خوشبختی، شادی و نشاط، امور مسری هستند، پس همواره سعی کن با افراد گشاده رو، خوشبخت و خوش بین، معاشرت و مشورت کنی.»

د. آدمهای لاف زن؛ کسانی که در طول زندگی هیچ قدم مثبتی برای خویش بر نداشته اند، چگونه می توانند در تصمیم گیریها راهنمای شما باشند و توصیه های مفید بکنند؟ از افرادی که پیوسته گذشته را نشخوار می کنند و دغدغه آینده را ندارند، انتظار مشورت و راهنمایی نباید داشت.

اگر با آدمهای «لاف زن» در مورد کاری مشورت کنی، بلافاصله می گوید: «آری مشکلی ندارد، من خودم چند بار این کار را کرده ام.» آن قدر مسئله را راحت و سهل الوصول جلوه می دهد که شما را از چالشها و پیامدهای منفی آن موضوع، غافل می سازد، لذا بدون آمادگی اقدام به کاری می کنید که سرانجام آن، شکست خواهد بود.

 مشورت پیامبر

حکومت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مدینه از نخستین حکومت‌های سیاسی مبتنی بر شوری‌ بود و خداوند در قرآن کریم مسلمانان آن روزگار را اهل مشورت می‌خواند. [25]

مشورت در اسلام چنان ارجمند است که خداوند به پیامبر معصوم خویش -‌که به منبع دانش غیبی متّصل است- فرمان می‌دهد با اصحاب، مشورت کند. [26]

پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هر چند در امور مهم، تصمیم نهایی را خود می‌گرفت، به نظر دیگران نیز در تصمیم‌های خود نقشی می‌داد.

پی نوشتها:

1. سوره آل عمران (3) آیه 159.

2. سوره شوری (42) آیه 38.

3. تاریخ طبری، ج 3، ص 956.

4. همان، ص 960.

5. وسائل الشیعه، ج 8، ص 428.

6. همان.

7. همان.

8. تحف العقول، ص 442.

9. نهج البلاغه، خطبه 104.

10. غرر الحکم، ص 442.

11. المحاسن، ص 600.

12. همان.

13. وسائل الشیعه، ج 8، ص 424.

14. تحف العقول، ص 206.

15. همان، ص 9.

16. غرر الحکم، ج 2، ص 740.

17. بحار الانوار، ج 75، ص 104.

18. نهج الفصاحه، ح 3095.

19. دونال ال و لین ام بروکس، هفت راز زنان موفق در مدیریت، ترجمه: غلامرضا صالحی.

20. مأوی، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، اول 1381، ص 35.

21   ↑ پاینده، ابو القاسم،‌ نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلی الله علیه و آله)، ص ۶۸۷، دنیای دانش‌، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش.‌
22    ↑ ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، ‌تحف العقول، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، النص، ص ۳۶، جامعه مدرسین، چاپ دوم،‌ ۱۴۰۴،ق ۱۳۶۳ش.‌    
23    ↑ شریف الرضی، محمد بن حسین‌،نهج البلاغة، ص ۸۱۵.    
24.    ↑ منسوب به جعفربن محمد علیه السلام، امام ششم علیه السلام‌، مصباح الشریعة، ص ۱۵۲، اعلمی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.     «وَ مَثَلُ الْمَشُورَةِ مَعَ أَهْلِهَا مَثَلُ التَّفَکُّرِ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ فَنَائِهِمَا وَ هُمَا عَیْنَانِ مِنَ الْعَبْدِ لِأَنَّهُ کُلَّمَا تَفَکَّرَ فِیهِمَا غَاصَ فِی بِحَارِ نُورِ الْمَعْرِفَةِ وَ ازْدَادَ بِهِمَا اعْتِبَاراً وَ یَقِیناً».

25-شوری/سوره۴۲، آیه۳۸.    
26-آل عمران/سوره۳، آیه۱۵۹.  

منبع:

https://www.wikiporsesh.ir

https://www.mehrnews.com/news/2125877

https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3674/6065/63966