فرهنگ عفاف و حجاب، در جایگاه هویت فردی و اعتبار اجتماعی، فرصتی برای ایجاد جامعه ای ایدئال و به دور از ناهنجاری های اجتماعی است. توجه نکردن به این فرهنگ، به عنوان ارزش اخلاقی و هویت اجتماعی، تحکیم خانواده و امنیت فرهنگی و اخلاقی جامعه را تهدید می کند. اگر همه دستگاه های فرهنگی و اجتماعی، برای نهادینه سازی حجاب، برنامه ریزی و تلاش کنند ولی حجاب درونی نشود و مورد پذیرش قلبی و اعتقادی قرار نگیرد، هویت اجتماعی به شکل مطلوب تحقق نخواهد یافت. بر این اساس، درونی شدن حجاب به هویت فردی مستحکم و مستقلی نیازمند است تا نه به اجبار، بلکه به عنوان انتخابی منطقی و فردی برای کسب شخصیت اجتماعی قرار گیرد. بنابراین، برای رسیدن به سطح آرمانی مطلوب در زمینه حجاب یا دست کم کاهش فاصله با آن و امکان کنترل برنامه ریزی شده محیط و هدایت روندهای عادی در مسیرهای همسو با انتظارات فرهنگی نظام اسلامی، به اقداماتی هماهنگ و دامنه دار نیاز است.
به منظور نهادینه سازی، گسترش و حفظ فرهنگ عفاف و حجاب در فرهنگ عفاف و حجاب، در جایگاه هویت فردی و اعتبار اجتماعی، فرصتی برای ایجاد جامعه ای ایدئال و به دور از ناهنجاری های اجتماعی است. توجه نکردن به این فرهنگ، به عنوان ارزش اخلاقی و هویت اجتماعی، تحکیم خانواده و امنیت فرهنگی و اخلاقی جامعه را تهدید می کند. اگر همه دستگاه های فرهنگی و اجتماعی، برای نهادینه سازی حجاب، برنامه ریزی و تلاش کنند ولی حجاب درونی نشود و مورد پذیرش قلبی و اعتقادی قرار نگیرد، هویت اجتماعی به شکل مطلوب تحقق نخواهد یافت. بر این اساس، درونی شدن حجاب به هویت فردی مستحکم و مستقلی نیازمند است تا نه به اجبار، بلکه به عنوان انتخابی منطقی و فردی برای کسب شخصیت اجتماعی قرار گیرد. بنابراین، برای رسیدن به سطح آرمانی مطلوب در زمینه حجاب یا دست کم کاهش فاصله با آن و امکان کنترل برنامه ریزی شده محیط و هدایت روندهای عادی در مسیرهای همسو با انتظارات فرهنگی نظام اسلامی، به اقداماتی هماهنگ و دامنه دار نیاز است.
به منظور نهادینه سازی، گسترش و حفظ فرهنگ عفاف و حجاب در جامعه و مقابله با بدحجابی، هر یک از نهادهای آموزشی، پژوهشی، تربیتی، فرهنگی، مذهبی، اجتماعی، اقتصادی، انتظامی و قضایی، وظیفه و مسئولیتی بر عهده دارند. در این میان، رسانه ملی با توجه به مقبولیت و اعتبار فرهنگی و اجتماعی بالا، اعتماد زیاد مخاطبان به جنبه های الگویی آن به عنوان سخنگوی فرهنگی و مروّج ارزش ها و آرمان های نظام اسلامی، مخاطب انبوه و اثرگذاری بسیار، می تواند در میان نهادهای مسئول، هم گرایی و هم افزایی ایجاد و فعالیت های غیر اصولی سازمان های رسمی و غیررسمی را در این زمینه، پیگیری و نقد کند. همچنین، فعالیت های مثبت دیگر سازمان ها را با هدف ارتقای بینش ها و حساسیت های جمعی منعکس سازد. بنابراین، یکی از مؤثرترین ابزارها در بهبود وضعیت فرهنگ عفاف و حجاب، رسانه ملی، به ویژه تلویزیون است.
با این رویکرد، کتاب _نهادینه سازی فرهنگ عفاف و حجاب با تأکید بر نقش رسانه_، در سه فصل به شرح ذیل سامان یافته است:
فصل اول: مفاهیم نظری
در این فصل، به تبیین مفاهیم حجاب، حدود و مصداق های حجاب در آیات قرآنی، بدحجابی و پوشش های نامناسب زنان، پوشش های نامناسب مردان، عفاف، نهادینه سازی، رسانه و رویکردهای آن و تلویزیون پرداخته شده است.
فصل دوم: یافته های تحقیق
در این فصل، با صاحب نظران و کارشناسان چهار حوزه مطالعاتی زن و خانواده، جامعه شناسی، روان شناسی و رسانه و ارتباطات، گفت وگو شده است. هدف این گفت وگو این است که با ترکیب و تلفیق دیدگاه ها و تحلیل جامع از وضعیت فرهنگ عفاف و حجاب در ایران، عوامل گسترش بدحجابی در سال های اخیر شناسایی و برای بهبود وضعیت موجود راهکارهایی در نظر گرفته شود. در این فصل، همچنین، سهم نهادهای گوناگون در نهادینه سازی فرهنگ عفاف و حجاب و مقابله با بدحجابی، بررسی و عملکرد رسانه ملی و شناسایی موانع فراروی آن، آسیب شناسی شده است. در ادامه، دیدگاه هایی در زمینه اهداف، راهبردها، و وظایف و سیاست های رسانه ملی در نهادینه سازی فرهنگ حجاب و عفاف، مطرح شده است.
پرسش های گفت وگو دراین باره عبارتند از:
1. وضعیت عفاف و حجاب را در جامعه امروز ایران، چگونه ارزیابی می کنید؟
2. چه علل و عواملی را در ایجاد و تشدید وضعیت کنونی عفاف و حجاب در جامعه، مؤثر می دانید؟
3. برای اصلاح وضعیت موجود عفاف و حجاب، چه اقدام هایی باید انجام شود؟
4. هریک از نهادها و سازمان های علمی، آموزشی، پژوهشی، انتظامی و قضایی، چه سهمی در اصلاح وضعیت موجود عفاف و حجاب دارند؟
5. سهم رسانه ملی را در این زمینه چگونه ارزیابی می کنید و چه وظایف و مسئولیت هایی برای آن قائلید؟
6. عملکرد کنونی رسانه ملی را در زمینه گسترش فرهنگ عفاف و حجاب و مقابله با بدحجابی، چگونه ارزیابی می کنید؟
7. رسانه ملی برای ایفای درست نقش و وظیفه ای که در این زمینه دارد، چه فعالیت هایی در زمینه سیاست گذاری و برنامه ریزی، چه فعالیت هایی در زمینه تولید و چه اقدام هایی در زمینه نظارت باید انجام دهد؟
8. رسانه ملی، در زمینه برنامه سازی با هدف نهادینه سازی فرهنگ عفاف و حجاب و مقابله با بدحجابی، چه سیاستی را باید در پیش گیرد و چه برنامه هایی، با چه ساختارهایی و چه موضوع هایی برای چه گروه هایی باید تولید کند؟
9. مهم ترین موانع اثرگذاری برنامه های رسانه ملی در زمینه گسترش فرهنگ عفاف و حجاب و مقابله با بدحجابی چیست؟ چگونه می توان بر این موانع غلبه کرد؟
10. رسانه ملی به منظور اصلاح وضعیت عفاف و حجاب در جامعه، چه اهداف، سیاست ها و راهبردهایی را باید سرلوحه خود قرار دهد و بر اساس چه برنامه زمان بندی شده ای باید اقدام به این کار کند؟
استادان، کارشناسان، صاحب نظران، تهیه کنندگان و مسئولان محترمی که در این مجموعه با آنها گفت وگو شده است، به ترتیب حروف الفبا عبارتند از:
_ حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای دکتر مسعود آذربایجانی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛
_ سرکار خانم لعیا اعتماد سعید؛ پژوهشگر و فعال فرهنگی؛
_ سرکار خانم دکتر مریم حاج عبدالباقی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تهران شمال؛
_ حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای دکتر کریم خان محمدی؛ مدیر گروه مطالعات روحانیت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم7
_ حجت الاسلام و المسلمین محمدرضا زیبایی نژاد؛ رئیس دفتر مطالعات و تحقیقات زنان حوزه علمیه قم؛
_ جناب آقای دکتر سید حسین شرف الدین؛ دانش آموخته حوزه علمیه و عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی=؛
_ جناب آقای دکتر ابراهیم شفیعی سروستانی؛ محقق و مدرس دانشکده صدا و سیما؛
_ جناب آقای دکتر اصغر فهیمی فر؛ عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس: گروه نقاشی دانشکده هنر و معماری؛
_ سرکار خانم دکتر نیره قوی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی؛
_ سرکار خانم فروغ نیلچی زاده؛ پژوهشگر مطالعات زنان و مدرس حوزه و دانشگاه؛
_ جناب آقای دکتر محمدعلی هرمزی زاده؛ عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما؛
فصل سوم: تجزیه و تحلیل ها
در این فصل، داده های تحقیق کیفی (مصاحبه ها و گفت وگوها) به روش تحلیل محتوا، تجزیه و تحلیل شده است؛ به این صورت که مواد متنی گفت وگوها، پس از مطالعه، حاشیه نویسی و کدبندی شده، سپس داده های مورد نظر، به تناسب و بر اساس اهداف محوری پرسش ها، ارزیابی و تحلیل، و ترکیب و تلفیقی از دیدگاه های صاحب نظران در زمینه گسترش فرهنگ عفاف و حجاب و مقابله با بدحجابی، مطرح شده است.
فصل اول: مفاهیم نظری
عفاف (با فتح حرف اول)، از ریشه «عفت»، به مناعت و خودداری از چیزی که حلال نیست یا خودداری از گفتار و رفتاری که جایز و شایسته نیست، معنا شده است.(1) راغب اصفهانی دراین باره می نویسد: «عفاف، یکی از حالات نفسانی و درونی است که به وسیله آن، از غلبه شهوت جلوگیری می شود.»(2) بنابراین، عفیف به معنای خویشتن دار و بامناعت است.(3) در اصطلاح، عفاف به نیروی تعدیل کننده شهوت ها و غرایز افراطی انسان گفته می شود و به جنس خاصی اختصاص ندارد، بلکه به عنوان فضیلت اخلاقی، بین زن و مرد مشترک است.
عفاف، حالت درونی و باطنی حجاب است. با توجه به تأثیر ظاهر بر باطن و باطن بر ظاهر، میان حجاب و پوشش ظاهری، با عفت و خویشتن داری باطنی انسان، ارتباط دوجانبه وجود دارد؛ بدین ترتیب که هرچه حجاب و پوشش ظاهری بهتر باشد، در پرورش روحیه باطنی
عفاف (با فتح حرف اول)، از ریشه «عفت»، به مناعت و خودداری از چیزی که حلال نیست یا خودداری از گفتار و رفتاری که جایز و شایسته نیست، معنا شده است.(4) راغب اصفهانی دراین باره می نویسد: «عفاف، یکی از حالات نفسانی و درونی است که به وسیله آن، از غلبه شهوت جلوگیری می شود.»(5) بنابراین، عفیف به معنای خویشتن دار و بامناعت است.(6) در اصطلاح، عفاف به نیروی تعدیل کننده شهوت ها و غرایز افراطی انسان گفته می شود و به جنس خاصی اختصاص ندارد، بلکه به عنوان فضیلت اخلاقی، بین زن و مرد مشترک است.
عفاف، حالت درونی و باطنی حجاب است. با توجه به تأثیر ظاهر بر باطن و باطن بر ظاهر، میان حجاب و پوشش ظاهری، با عفت و خویشتن داری باطنی انسان، ارتباط دوجانبه وجود دارد؛ بدین ترتیب که هرچه حجاب و پوشش ظاهری بهتر باشد، در پرورش روحیه باطنی عفت تأثیر بیشتری دارد. در مقابل، هرچه عفت باطنی فرد بیشتر باشد، به رعایت حجاب و پوشش ظاهری بیشتر و بهتری در ارتباط با نامحرم پای بند است.(7)
حجاب
تعریف لغوی
در بین اهل لغت دو نظریه درباره مفهوم لغوی حجاب مطرح شده است:
نظریه اول: گروهی معتقدند حجاب، به معنای پوشش است. از همین رو، واژه حجاب را معادل واژه «سِتر» قرار داده اند. ابن منظور در یکی از دو تعریف لغوی که بر حجاب دارد، می نویسد:
الحجابُ: السِّترُ، حَجَبَ الشئُ یحجُبُه حَجباً و حِجاباً و حَجَّبَه: سَتَرَهُ ... إمرأهٌ محجوبهٌ: قد سُتِرَت بِسِترٍ؛ الحجابُ اسمُ ما احتجُبَ به.(8)
حجاب [از ماده حجب] به معنای پوشش و پوشانیدن است. [زمانی که گفته شود:] فلان چیز را محجوب کرد و در حجاب قرار داد، [معنایش این است که] آن را پوشاند و مستور کرد... زن محجوبه و باحجاب، کسی است که به وسیله پوششی مستور باشد و حجاب، اسم چیزی است که پوشانیدن با آن انجام می گیرد.
صاحب _القاموس المحیط_ نیز حجاب را به معنای «ستر» دانسته است:
«حَجَبَهُ حُجبَاً و حِجَاباً: سَتَرَهُ».(9)
نظریه دوم: گروهی دیگر معتقدند، هرچند واژه حجاب به معنای پوشش به کار می رود، معنای اصلی آن، هر چیزی است که مانع، حائل، رادع و فاصله میان دو چیز باشد. اگر به پوشش نیز حجاب گفته می شود، برای این است که «پوشش»، حرمت و کرامت زن را از گزند نگاه نامحرم و بیگانه بازمی دارد و میان زینت و زیبایی های زن و نگاه نامحرم، فاصله می اندازد. بیشتر لغت شناسان بر همین عقیده اند.
ابن منظور در تعریف دومش از حجاب می نویسد: «الحِجابُ: ... کُلُّ شَئٍ مَنَعَ شیئاً فَقَد حَجَبَهُ و کلُّ ما حالَ بین شیئین؛ حجاب هر چیزی است که مانع از چیز دیگر شود و هرچیزی که میان دو چیز حائل و جدایی بیندازد.»(10) طریحی نیز می نویسد: «و أصل الحجاب الستر الحائل بین الرائی و المرئی؛ حجاب در اصل، پوششی است که میان بیننده و کسی یا چیزی که مورد رؤیت قرار می گیرد، حائل می شود.»(11) در _قاموس قرآن_ آمده است: «حُجب و حجاب، هر دو مصدر و به معنای پنهان کردن و منع از دخول است. حجاب به معنای پرده نیز هست».(12)
ابن فارس می نویسد: «حُجب: أصل واحد و هو المنع؛ حجب، ریشه واحدی برای همه مشتقات حجاب است که به معنای منع می باشد».(13)
از تعاریف لغت شناسان درمی یابیم که در مفهوم لغوی حجاب، افزون بر ستر و پوشش، مانع بودن و جنبه بازدارندگی حجاب نیز در نظر گرفته شده است؛ چنان که در قرآن کریم هفت بار واژه «حجاب» به کار رفته که به معنای «مانع و حائل» بوده است.(14)
پی نوشت:
1- . خلیل بن احمد فراهیدی، العین، ج1، ص93؛ ابن منظور، لسان العرب، ج9، ص 253.
2- . راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن الکریم، ص573.
3- . علی اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج2، ص 18.
4- . خلیل بن احمد فراهیدی، العین، ج1، ص93؛ ابن منظور، لسان العرب، ج9، ص 253.
5- . راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن الکریم، ص573.
6- . علی اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج2، ص 18.
7- نخبه، ل، 1386، حجاب در قرآن. در: وبلاگ تخصصی حجاب و عفاف ( Hejab professional weblog,1392 )
8- . لسان العرب، ج1، ص298.
9- . مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، ص92.
10- . همان، ص298.
11- . فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج2، ص33.
12- . قاموس قرآن، ج2، ص103.
13- . احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه ، ج3، ص123.
14- . نک: اعراف: 46؛ مریم: 17؛ احزاب: 35؛ ص: 31؛ فصلت: 5؛ شوری: 51.
منبع:
افشار، اباذر، 1364 -رسانه ملی و نهادینه سازی فرهنگ عفاف و حجاب، قم: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهشهای اسلامی، 1393.
