خانواده اولین و درعین حال مهم‌ترین نهاد اجتماعی است که فرد در آن متولد می‌شود. تعاریف متعددی برای مفهوم خانواده مطرح است. محققان گروه اجتماعی خانواده را گروهی از افرادی تلقی می‌کنند که روابط آن‌ها بر اساس هم‌خونی شکل می‌گیرد. برخی از جامعه شناسان وجود قرداد، پذیرش‌های اجتماعی و فرزند پذیری را هم در تعریف خانواده مطرح می‌کنند. اسلام خانواده را با ازدواج شرعی زن و مرد به رسمیت می‌شناسد که دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی هستند.
به طور کلی در جواب خانواده چیست؟ باید بگوییم خانواده یک واحد اجتماعی است که با ازدواج مرد و زن که دارای اهداف و منافع مشترکی هستند و زیر یک سقف زندگی می‌کنند شکل می‌گیرد. فرزندان باعث تکمیل خانواده می‌شوند.
وظایف خانواده
خانواده وظایف مهم و تاثیرگذاری را برعهده دارد:
- ارضا میل جنسی به صورت مشروع
- تولید نسل برای حفظ بقا
- مراقبت و حفظ نسل از خطرات موجود
- پرورش و تربیت نسل
- صمیمت و همدلی اعضا با یکدیگر و ایجاد رابطه نزدیک همراه با تعامل
- فراهم کردن شرایطی امن برای رسیدن به کمال
- ایجاد آرامش و آسایش
اهمیت نقش خانواده
در زندگی همه افراد نقش و اهمیت خانواده به وضوح به چشم می‌خورد. خانواده اولین مکانی هست که به واسطه تولد، ازدواج و فرزند خواندگی وارد آن می‌شویم. ژن مشترک، سبک تربیتی، روابط بین افراد و نقشی که اعضا بر عهده دارند بر شکل‌گیری خصوصیات مشترک تاثیر بسزایی دارد. اهمیت نقش خانواده در شکل‌گیری شخصیت غیر قابل انکاراست.
اهمیت نقش خانواده درازدواج
تقریبا همه ما دیده‌ایم که برخی افراد برای شناخت بهتر از فرد مقابلشان روابط او را با خانواده‌اش بررسی می‌کنند. این موضوع اهمیت نقش خانواده در شکل‌گیری شخصیت را می‌رساند. همچنین خانواده می تواند روند ازدواج را آسان تر کند. چراکه خانواده با یاددهی مهارت‌ها و استقلال می‌تواند به فرد در تصمیم‌گیری درست کمک کند. اما برخی خانواده ها با ایجاد تعارض های درونی و بیرونی این امر را مشکل می‌کنند.
اهمیت نقش خانواده در سلامت روان فرزند
والدینی که دچار اختلالات و مشکلات روحی یا رفتاری باشند این موضوع را به فرزند خود منتقل می‌کنند. برای مثال پدر یا مادری که افسردگی دارد انرژی کافی برای وقت گذاشتن با فرزند خود را ندارد که باعث می‌شود به ارتباط عاطفی کودک و والد خلل وارد شود. در نهایت کودک هم ممکن است به علائم افسردگی مبتلا شود. البته اختلالات روانی تا حدودی می تواند ژنتیکی هم باشد. برای مثال احتمال بروز اختلال اضطرابی یا افسردگی در فردی که سابقه خانوادگی دارد بیشتراست.
نقش خانواده در اعتیاد
خانواده در گرفتار شدن فرد در دام اعتیاد و همچنین ترک آن نقش پررنگی دارد. به دلیل ویژگی‌های فرهنگی در ایران تاثیر این امر بیشتر از کشورهای دیگر گزارش شده است. چراکه جدایی فرزندان از والدین در ایران خیلی دیرتر از کشور های غربی اتفاق می‌افتد. تنش وتعارض بین والدین و بی‌اعتنایی به فرزندان از مهم‌ترین دلایل اشتیاق به اعتیاد در بین جوانان است.
نقش خانواده در بروز مشکلات جنسی
بخش مهمی از تربیت جنسی فرزندان برعهده والدین است. یکی از مشکلاتی که امروزه جوامع را درگیر خودش کرده است، ناهنجاری و انحرافات جنسی است. خانواده‌هایی که وقت بیشتری برای تربیت جنسی نوجوانان خود می‌گذارند در مقایسه با خانوادههای بی تفاوت فرزندان سالم تری دارند. سرکوب کردن افراطی مسائل جنسی یا ازادی‌های جنسی بیش از اندازه می‌تواند باعث بروز اختلالات جنسی شود. در فرهنگ ایرانی برخی از خانواده به صورت مستقیم با فرزند خود در زمینه مسائل جنسی صحبت نمی‌کنند و حیا و خجالت را بهانه می‌کنند توصیه ما به این خانواده‌ها این است که از مشاوره جنسی برای تربیت صحیح فرزندان خودشان کمک بگیرند.
فرسودگی خانوادگی
زمانی که به صورت متداوم دچار احساس خستگی مفرط روحی یا جسمی باشیم، به سرعت با هر واکنشی کلافه وعصبی شویم، همچنین بدون لذت و از سراجبار کارهای روزمره را انجام دهیم، به اصطلاح دچار فرسودگی شده‌ایم. در این زمان حتی وقت کافی هم برای اعضای خانواده داریم ولی خستگی مفرط، حوصله انجام کاری را به ما نمی‌دهد. خانواده هایی که تک والد هستند امکان بروز فرسودگی در آن‌ها بیشتراست چراکه والد وقت کمتری برای رسیدگی به امور شخصی خودش دارد. حجم سنگین مسئولیت‌های متفاوت می‌تواند فرد را خسته و ضعیف کند. این فرسودگی مخصوصا در این ایام کرونا بیشتر شده است.
فرسودگی خانواده‌ها در دوران قرنطینه
در این چند ماه اخیر افراد به دلیل شیوع ویروس کرونا مجبور به خانه نشینی بودند. این موضوع برخی از خانواده ها را به دلیل وقت گذراندن بیش از اندازه با هم دچار مشکلاتی کرده است. استرس‌های این دوره، مدرسه نرفتن فرزندان، از دست دادن شغل و یا دور کاری می‌تواند برخی از دلایل این موضوع باشد. نکته‌ی مهمی که باید به آن اشاره کرد این است که فقط بزرگسالان و والدین دچار فرسودگی نمی‌شوند و کودکان هم دچار این موضوع می‌شوند. فرسودگی در کودکان به شکل اضطراب، مشکلات خواب، افت تحصیلی، انزوا، عدم علاقه به بازی و ارتباط با همسالان، خودش را نشان می‌دهد. داشتن برنامه ریزی مناسب برای کارهای روزمره و تفریحات قابل اجرا در این ایام می تواند از ابتلا به فرسودگی پیشگیری کند. مشاوره خانواده بزرگ‌ترین کمک برای پیشگیری و حل این مسائل است.
مشاوره خانواده
مشاوره خانواده ابعاد گسترده‌ای از مباحث را در برمی‌گیرد و مانند یک اورژانس اجتماعی عمل می‌کند. مراکزمشاوره خانواده برای افرادی که امکان مراجعه حضوری را ندارند شرایط مشاوره تلفنی را فراهم می‌کنند. روشی درمانی که روانشناس خانواده برای حل مشکلات استفاده می‌کند خانواده درمانی نام دارد که به صورت فردی و گروهی انجام می‌شود. برخی از موارد مربوط به خانواده درمانی عبارت است از:
- مشاوره کودک
- مشاوه طلاق
- مشاوره نوجوان
- مشاوره زناشویی
- مشاوره ازدواج
- مشاوره ازدواج مجدد
- مشاوره خیانت همسر
چطور وقت بیشتری را با خانواده سپری کنیم؟
- برای کودکان وقت بیشتری بگذارید
- وعده های غذایی را باهم بخورید و این را به شکل یک عادت انجام دهید
- تعمیرات خانه را به کمک هم انجام دهید
- بعد از شام با خانواده به پیاده روی بروید
- برای اعضای خانواده پیام‌های متنوع بگذارید
- با هم به مطالعه مشغول شوید
- احوال پرسی را فراموش نکنید
- از فرزندان خودتان بخواهید با والدینتان وقت بگذرانند
- در کنار هم آشپزی کنید و با هم غذای مورد علاقه‌تان را درست کنید
- هر روز زمانی برای سپری کردن با نوجوانتان کنار بگذارید
- دوستان فرزندانتان را بشناسید
- از تکنولوژی‌های جدید برای ارتباط با فرزندان استفاده کنید
- به دنیای نوجوانان وارد شوید و با آن‌ها گفت گو کنید
- از خاطرات گذشته خود برای فرزندانتان تعریف کنید
- گردش های هفتگی یا ماهیانه را فراموش نکنید
- به دنبال فرزندان در کلاس‌های مختلف یا مدرسه بروید
- با والدین چیزهای جدیدی را یاد بگیرید
- مناسبت‌های مختلف را در کنار هم جشن بگیرید
- به همسرتان توجه کنید و برایش وقت کافی بگذارید تا احساس خاص بودن داشته باشد
- با هم به ورزش بروید
- گروه‌های انلاین خانوادگی داشته باشید
- سرگرمی‌های جدید را باهم امتحان کنید
- زمان اختصاصی با همسرتان بگذرانید و تلفن خود را خاموش کنید
کاربرد اصلی روانشناسی خانواده و علوم مرتبط با آن
روانشناس خانواده با:
- بررسی دقیق مشکلات و معضلات خانواده
- ارائه راه حل مناسب برای حل مسائل خانواده
- افزایش بهداشت روانی خانواده
- افزایش کیفیت روابط خانوادگی و ارائه راهکار موثر
به افراد، زوجین و خانواده‌ها مشاوره می‌دهد
مشاور برای مشکلات ارتباطی، عاطفی، چالش‌های تربیتی و .. بهترین تدابیر و راهکارهای درمانی را ارائه دهد
از علوم مرتبط به روانشناسی خانواده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- رواشناسی رشد
- روانشناسی یادگیری
- روانشناسی تربیتی
- جامعه شناسی
- علوم اجتماعی
- مردم شناسی
بهداشت روان خانواده
از آنجایی که رفتار های افراد در خانواده شکل می‌گیرد ما با داشتن خانوادههای سالم جامعه‌ی سالم تری هم خواهیم داشت. فضای خانه و اعضای خانواده اولین و تاثیرگذارترین عوامل بر روی شخصیت ما هستند. توجه به این نکته بسیار مهم است که کودکان قبل از گوش کردن به پند و اندرز رفتارهای والدین را الگو برداری می‌کنند. میزان آگاهی خانواده بر روی رفتار، طرز فکر، عقیده، موقعیت اجتماعی، وضعیت مالی، اندیشه و باور، آرزوها، ایده آل‌ها، اداب رسوم و … تاثیر مستقیم دارد.
تعارضات و اختلافات والدین می‌تواند مشکلات شخصیتی برای فرزند به وجود اورد. اغلب افراد مبتلا به اختلالات شخصیتی از خانواده ناسالم برخاسته اند. تامین بهداشت روانی به عهده خانواده است و عدم تامین آن آسیب های شدیدی بر جامعه وارد می‌کند. همه افراد برای داشتن سلامت روان و بهداشت روان به یادگیری مهارت هایی نیازمنند که مشاوره فردی و مشاوره خانواده موثرترین نقش را در این زمینه ایفا می‌کند.
نکاتی برای برای داشتن یک خانواده شاد
- برقراری روابط سالم بین اعضای خانواده
- توجه به سلامت روحی و جسمی اعضا
- عمل کردن به وظایف با توجه به نقش در خانواده
- مسئولیت پذیری
- گوش دادن به صحبت‌های یکدیگر
- تقویت حس اعتماد بنفس در یکدیگر
- ایجاد حس همدلی و صمیمت
- تلاش برای شناخت کافی ازهم
- انجام فعالیت های گروهی
- خودداری از سرزنش کردن یکدیگر
- هماهنگ بودن پدر و مادر بایکدیگر و واسطه قرار ندادن فرزندان
- احترام به عقاید مذهبی و معنوی همدیگر
- پرهیز از توهین وعصبانیت
- توجه و تشویق رفتارهای مثبت
- فراهم کردن شرایط صحبت کردن و تبادل نظر با همدیگر
- کمک گرفتن از یک مشاور متخصص برای یادگیری مهارت ها و حل تعارضات
انواع مرزهای خانوادگی و تکینک‌های مرزگذاری
مجموعه قوانینی که مقرر می‌کنند هر نقش در خانواده چگونه رفتار کند مرزهای خانوادگی به شمار می‌رود. واضح بودن مرزها درون خانواده یک پارامتر مفید برای ارزیابی میزان عملکرد خانواده به شمار می‌رود.
مرزها باید به گونه باشد که اعضا در حین انجام نقش خود اجازه برقرای ارتباط با دیگر اعضا را داشته باشند. در ادامه به چند نوع از مرزهای خانوادگی می‌پردازیم:
مرز مشخص و بهنجار
در این نوع از مرزبندی اعضا دقیقا نقش خود را ایفا می کنند برای مثال فرزند در روابط زن و شوهری که مربوط به والدین هست دخالت نمی‌کند.
مرز متداخل و درهم تنیده
در این سبک اعضا در کار یکدیگر دخالت می‌کنند و احساس تعلق بیش از اندازه‌ای حکم فرماست. استقلال فردی هم ازبین می‌رود.
مرزخشک یا سخت و غیر قابل انعطاف
نقش حمایتی در این نوع از مرزبندی کاملا فلج است. نسبت به احساسات یکدیگر بی‌اعتنا هستند و از فقدان تعلق و حس وفاداری رنج می‌کشند.
کودکان با مرزگذاری به دنیا نمی‌آیند و با الگو برداری از روابط اطرافیان مرزبندی ها را درونی می‌کنند. والدین وظیفه دارند به صورت واضح برای فرزندانشان ترسیم کنند و امور مربوط به آن را به کودک بیاموزند. در ادامه به برخی از تکنیک های کمک کننده در مرزگذاری روابط اشاره می‌کنیم:
مرز را تعریف کنید: از خودتان بپرسید بهترین مرزبندی بین روابط خانواده چه می‌تواند باشد؟ چه مسائلی را با بیقه اعضا درمیان می‌گذارید و چه مسائلی را درمیان نمی‌گذارید؟
کمک گرفتن از تجربه‌های دیگران: گاهی می‌توانید از بقیه بخواهید چگونه روابطشان را مرزگذاری می‌کنند و آن را ادامه می‌دهند.
شناخت دقیق افراد: صحبت کردن و سپری کردن وقت با افراد دلیلی بر شناخت آن‌ها نمی‌شود برای شناخت کامل‌تر باید به بررسی‌های بیشتری بپردازید.
پرهیز از شیفتگی هیجانی در روابط: شیفتگی و رفتارهای هیجانی مانند عشق کور است. شیفتگی سبب می شود تا فرد فقط ویژگی‌های مثبت را ببیند و ویژگی‌های منفی به طور کامل نفی کند.
تعادل داشتن در رفتار: برخی از افراد در برقراری ارتباط سخت گیری‌های بیش ازاندازه ای دارند و برخی ها بدون هیچ دیوار مرزی با هر شخصی وارد رابطه می‌شوند. حفظ تعادل و جلوگیری از افراط و تفریط از نکات مهمی است که باید به آن توجه ویژه شود.
درجه بندی روابط : می‌توانید چند سطح را برای خودتان تعیین کنید و براساس آن عمل کنید. برای مثال سطح یک: آشنایی با فرد، سطح دو: برقراری دوستی و اشنایی بیشتر، سطح سه: دوستی صمیمانه سطح چهار: دوستی صمیمانه و رفت آمد خانوادگی.
استفاده از خطوط فرضی: به صورت فرضی برای خودتان حد و مرز ترسیم کنید. برای مثال هرچیزی که باعث ازار شما می‌شود را بررسی کنید تا در زمانی که رخ داد بگویید دوست ندارم این را تحمل کنم.
عدم تجاوز به حریم دیگران: با مرزبندی مشخص شما اجازه نمی‌دهید کسی از حریمتان گذر کند و به شما بی‌احترامی کند. فرزندتان هم با دیدن این مسئله الگوبرداری می‌کند و این مرزبندی را درونی می‌کند.
اقتصاد خانواده
ارسطو فیلسوف بزرگ، اقتصاد را علم خانه داری می‌داند. هنر اقتصاد خانواده زمانی رخ می‌دهد که بین منابع درآمدی و مخارج تعادل ایجاد شود. امور اقتصادی یکی از اصلی ترین دلایل حفظ بقای خانواده است. به طور کلی اقتصاد خانواده را می‌توان چگونگی مدیریت و سازمان دهی منابع خانه تعریف کرد. نقش منابع مادی به قدری در روند زندگی تاثیر گذار است که امروزه نحوه مدیریت اقتصادی خانواده بخش مهمی از سیستم یک خانواده به شمار می‌رود. برنامه ریزی در مخارج و الویت بندی خواسته‌ها، کمک گرفتن از تجربه دیگران و مشاور اقتصادی، افزایش سطح دانش و آگاهی اقتصادی، آموزش صحیح مصرف به کودکان و همکاری اعضا با یکدیگر از راه‌های موفقیت اقتصادی خانواده محسوب می‌شود.
مطالعات مربوط به خانواده
مطالعاتی که در زمینه خانواده انجام می‌شود ابعاد زیادی را دربرمی‌گیرد. برخی از این حوزه‌ها عبارت است از: ازدواج، انتخاب همسر، روابط زناشویی، مشکلات جنسی، تربیت فرزندان، طلاق عاطفی، طلاق و جدایی، اختلافات خانوادگی، روابط بین فرزند و والد، تشکیل خانواده و.. . هر یک از این حوزه‌ها نیز ابعاد گسترده‌تری راشامل می‌شوند:
داشتن چندین وجه متفاوت
خانواده یک نهاد چندوجهی به شمار می‌رود که روابط پیچیده‌ای را داراست. در مطالعات خانواده این موضوع باید مورد توجه ویژه‌ای قرار بگیرید تا نتیجه از اعتبار برخوردار باشد.
توجه به تفاوت‌های زمانی
پویایی و تغییر خانواده در گذر زمان نشان می‌دهد که ایستا نیست و با گذشت زمان دچار تغییر نگرش و تحول می‌شود. دیدگاه‌‌ها و نگرش های پنجا سال پیش با الان متفاوت است. به همین دلیل است که نتایج مطالعات سال های قبل را نمی‌توان به امروزه تعیمم داد.
تفاوت‌های فرهنگی
خرده فرهنگ‌ها، اداب و روسوم، سنت‌ها در هر جوامعی با جوامع دیگر متفاوت است از همین رو نمی توان مطالعاتی که تفاوت‌های فرهنگی را درنظر نگرفته است معتبر شمرد.
نتیجه گیری
خانواده از مجموعه افرادی تشکیل شده است که به واسطه نسبت خونی یا اهداف مشترک باهم زندگی می‌کنند. اولین و تاثیر گذارترین محیطی که هر شخص در آن قرار می‌گیرد محیط خانواده است که نقش و اهیمت بسیاری در شکل گیری شخصیت هر فرد دارد. خانوادههای سالم و شاد فرزندانی سالم تر تربیت می‌کنند. سلامت افراد در خانواده می‌تواند سلامت جامعه را تضمین کند. همه ما برای داشتن خانواده‌ای ایده‌ال تلاش کنیم. مشکلات خانوادگی ابعاد زیادی را دربرمی‌گیرد که برخی از آن‌ها بسیارپیچیده است. کمک گرفتن از مشاوره خانواده در حل مسائل و بهبود کیفیت زندگی تاثیر بسزایی دارد.
سوالات متداول
خانواده سالم از چه ویژگی هایی برخوردار است؟
- آزادی بیان
- ابراز احساسات
- مذاکره و گفت و گو در مسائل و دیدگاه‌های متفاوت
- ارتباط واضح و روشن
- سازگاری
- حس اعتماد و اطمینان
- فراهم کردن نیازها
- قوانین قابل انعطاف
- پاسخگویی
خانواده خوب و متعادل چه ویژگی هایی دارد؟
صداقت، عقلانیت، معنویت، محبت، معاشرت، مدیریت، همدلی، صمیمت و.. از ویژگی‌هایی است که خانواده را به مکانی امن و دلپذیر تبدیل می‌کند.
برای داشتن خانواده‌ای صمیمی و ایده‌ال چه کاری انجام دهیم؟
با نگرشی مثبت به مسائل نگاه کنید. درکنار همدیگر به حل مسائل و مشکلات بپردازید. درگذشته و اتفاقات تلخ درجا نزنید. صبور باشید. نیاز‌های عاطفی را با یکدیگر درمیان بگذارید. ابراز علاقه و عشق را فراموش نکنید. از سرزنش همدیگر به شدت بپرهیزید. به هم اعتماد کنید و مسائل را واضح بیان کنید. در تلاش باشید رفتارهای صحیح را جایگزین رفتارهای غلط بکنید و در این راه از روانشناس خانواده می توانید کمک بگیرید.
