سرداب مقدس

سرداب مقدس

سرداب مقدس یا سرداب غیبت زیرزمین خانه امام حسن عسکری(ع)، در شمال غربی حرم عسکریین در سامرا. قداست این مکان نزد شیعیان به این دلیل است که محل زندگی امام هادی(ع)، امام عسکری(ع) و امام زمان(عج) بوده است.

برخی از نویسندگان اهل‌سنت به شیعیان نسبت می‌دهند که آنان معتقدند سرداب غیبت محل زندگی امام مهدی(ع) در دوران غیبت و نیز مکان ظهورش خواهد بود، با این حال در منابع شیعه چنین چیزی وجود ندارد، بلکه به باور شیعیان، امام زمان(عج) در مکه ظهور خواهد کرد.

بنای نخستین سرداب به دوره خلافت عباسیان برمی‌گردد و پس از آن در دوره‌های مختلف به همراه حرم عسکریین بازسازی و تعمیر شده است.

جایگاه و اهمیت

سرداب، زیرزمین خانه امام عسکری(ع) در سامرا بوده است.[۱] قداست این مکان به دلیل انتسابش به امامان معصوم است؛[۲] چرا که محل زندگی امام هادی(ع)، امام عسکری(ع) و امام زمان(عج) بوده است.[۳] سرداب با مرقد امامین عسکریین حدود ۱۵ متر فاصله دارد[۴] و در شمال غربی مرقد عسکریین واقع شده است.[۵]

به گفته شیخ عباس قمی، مورخ شیعه (درگذشته ۱۳۵۹ق)، نامگذاری این مکان به سرداب غیبت مربوط به دوران متأخر است و دلیل آن در کتاب‌هایی که درباره امام زمان(عج) نوشته شده مشخص نشده است.[۶]

آيا امام زمان از سرداب ظهور می‌کند؟

گنبد مسجد صاحب(عج) که بر روی سرداب مقدس ساخته شده است.

برخی از نویسندگان اهل‌سنت از جمله یاقوت حموی در معجم البلدان و ابن حجر هیتمی در کتاب الصواعق المحرقة، ادعا کرده‌اند که شیعیان معتقدند امام زمان(عج) در سرداب پنهان شده و از آنجا ظهور خواهد کرد.[۷] اینان همچنین درباره گروهی از شیعیان سخن گفته‌اند که با اسب‌هایی در کنار سرداب ایستاده و خواستار بیرون آمدن امام زمان(ع) هستند.[۸]

به گفته ذبیح‌الله محلاتی، نویسنده شیعه قرن پانزدهم هجری در مآثر الکبراء فی تاریخ سامراء، ادعای مذکور نادرست است؛ چرا که علمای شیعه اتفاق‌نظر دارند که حضرت مهدی(عج) در مکه ظهور خواهد کرد.[۹] همچنین به گفته لطف‌الله صافی گلپایگانی از مراجع تقلید شیعه، این مطالب با انگیزه دشمنی با شیعه، انحراف از اهل‌بیت و تمایل به بنی‌امیه و دشمنان خاندان رسالت ساخته شده است،[۱۰] به گفته صافی گلپایگانی، کسی از شیعیان نگفته است که امام در سرداب سامرا مخفی است، بلکه کتب و روایات شیعه چنین سخنی را تکذیب می‌کنند.[۱۱]

سید صدرالدین صدر از مراجع تقلید شیعه (درگذشته ۱۳۷۳ق) بیان چنین سخنانی از سوی ابن حجر هیتمی را ناشی از آشنا نبودنش با عراق و شیعیان آن دانسته است؛ چرا که به گفته وی ابن حجر از حجاز خارج نشده و سامرا را حتی ندیده است.[۱۲] در همین زمینه محدث نوری[۱۳] سید محسن امین،[۱۴] سید مرتضی عسکری،[۱۵] سید هادی خسروشاهی[۱۶] و ابراهیم امینی[۱۷] نیز پنهان شدن امام زمان در سرداب مقدس و ظهور وی از همان مکان را رد کرده‌اند.
چاه غیبت

در سرداب، چاهی معروف به «چاه غیبت» است[۱۸] که به گفته شیخ عباس قمی، عده‌ای از زائران در داخل سرداب، از حوضی که محل وضوی امامین عسکریین بوده به عنوان تبرک خاک برمی‌داشته و کم‌کم این مکان به چاه غیبت معروف شده است.[۱۹]

شیخ عباس قمی همچنین از محدث نوری نقل کرده که عده‌ای از خادمان سرداب برای کسب منافع مادی و دنیوی، این مکان را چاه صاحب الزمان معرفی کرده‌اند و از آن محل، خاکی برای تبرک در مقابل دریافت پول به زائران می‌داده‌اند و شیخ العراقین برای جلوگیری از این اقدام، چاه مذکور را پر کرده و در آن را بسته، اما بعدها خادمان دوباره آن را باز کرده‌اند.[۲۰]
بنا و تاریخچه آن

ورودی سرداب

سرداب از یک غرفه شش ضلعی و دو غرفه مستطیل‌شکل کوچک و بزرگ تشکیل شده است که با یک راهروی طولانی به هم متصل می‌شوند.[۲۱] غرفه مستطیل بزرگ به مصلای مردان و غرفه مستطیل کوچک به مصلای زنان معروف بوده است.[۲۲] راه ورود و خروج سرداب به صورت پلکانی است که به غرفه شش ضلعی منتهی می‌شود.[۲۳] همچنین بر روی سرداب مسجدی ساخته شده که به مسجد صاحب(عج) مشهور است که دارای گنبد کاشی‌کاری شده است.[۲۴]

به گفته محدث نوری (درگذشته ۱۳۲۰ق)، الناصر لدین الله، از خلفای عباسی، سرداب را در سال ۶۰۶ق بنا کرد و در کتیبۀ آن نام چهارده معصوم نوشته شد.[۲۵] با این حال گفته شده که پیش از آن ناصرالدولهٔ آل حمدان نخستین بنای خانه امام هادی(ع) را در سال ۳۳۳ق گذاشته بود و در سال ۳۳۷ق معدالدوله آل بویه آن را تکمیل کرد.[۲۶]

سرداب به همراه حرم عسکریین در دوره‌های مختلف تعمیر و بازسازی شده است؛[۲۷] از جمله در سال ۱۲۰۲ق که احمدخان دنبلی در حرم عسکریین تعمیراتی انجام داد، صحنی برای سرداب ساخت و راه جدیدی برای آن ایجاد کرد.[۲۸] در سرداب آثاری از منبت‌کاری و کاشی‌کاری و سایر هنرهای معماری به کار رفته است.[۲۹]

در تخریب حرم عسکریین در بمب‌گذاری‌های تروریست‌های تکفیری در ۳ اسفند ۱۳۸۴ش و ۲۳ خرداد ۱۳۸۶ش به سرداب نیز آسیب‌هایی وارد شد.[۳۰]

پانویس

  1-  ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۳۹.

2-    نوری، کشف الاستتار، مکتبة نینوی الحدیثه، ص۱۴.

3-    نوری، کشف الاستتار، مکتبة‌ نینوی الحدیثه، ص۱۴؛ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۵۰۷.

 4-   «مقام امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در سرداب مقدس سامرا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.

5-    حسینی جلالی، مزارات اهل بیت(ع) و تاریخها، ۱۴۱۵ق، ص۱۴۱.

6-    قمی، هدیة الزائرین، ۱۳۸۳ش، ص۹۷.

7-    برای نمونه نگاه کنید به:‌ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۳، ص۱۷۳؛ ابن حجر، الصواعق المحرقه، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۸۲؛ ابن تیمیه، منهاج السنه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴۴.

  8-  ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۳۹؛ ابن‌حجر، الصواعق المحرقه، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۸۳.

 9-   محلاتی، مآثر الکبرا فی تاریخ سامراء، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۳.

 10-   صافی گلپایگانی، نوید امن و امان، ۱۳۹۰ش، ص۱۱۶.

    صافی گلپایگانی، نوید امن و امان، ۱۳۹۰ش، ص۱۱۷.

    صدر، المهدی(عج)، ۱۳۹۸ق، ص۱۶۴-۱۶۵.

    نوری، کشف الاستار، مکتبة‌ نینوی الحدیثه، ص۱۴.

    امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۵۰۷.

    مؤسسه فرهنگی انتظار نور، گفتمان مهدویت، ۱۳۸۷ش، ص۹۵.

    خسروشاهی، مصلح جهانی از دیدگاه شیعه و اهل سنت، ۱۳۸۶ش، مقدمه، ص۱۷.

    امینی، دادگستر جهان، ۱۳۸۰ش، ص۲۰۴.

    قبادی، «سرداب مقدس»، ص۴۸.

    قمی، هدیة الزائرین، ۱۳۸۳ش، ص۹۸.

    قمی، هدیة الزائرین، ۱۳۸۳ش، ص۹۸.

    صباحی، «باب غیبت در سامرا (در چوبی نفیس در سرداب مقدس سامراء، باقی‌مانده از دوران خلافت عباسیان)» ص۸۵.

    صباحی، «باب غیبت در سامرا (در چوبی نفیس در سرداب مقدس سامراء، باقی‌مانده از دوران خلافت عباسیان)» ص۸۵.

    صباحی، «باب غیبت در سامرا (در چوبی نفیس در سرداب مقدس سامراء، باقی‌مانده از دوران خلافت عباسیان)» ص۸۵.

    جعفری، «سرداب مقدس سامراء و آداب زیارت آن».

    نوری، کشف الاستار، مکتبة‌ نینوی الحدیثه، ص۷۵-۷۶؛ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۵۰۷.

    حسینی عربی، «تاریخچه سرداب مقدس»، ص۱۱۰.

    حسینی عربی، «تاریخچه سرداب مقدس»، ص۱۱۰.

    امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۵۸۸.

  29  قبادی، «سرداب مقدس»، ص۴۸.

  30  «السرداب المقدس»، سایت العسکریان.

منابع

    ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، تحقیق محمد رشاد سالم، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
    ابن حجر هیتمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقه علی اهل الرفض و الضلال و الزندقه، تحقیق عبدالرحمن بن عبدالله الترکی و کامل محمد الخراط، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۷م.
    ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البریر و من عاصرهم من ذوی الشأن الاکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
    امین، سید محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق.
    امینی، ابراهیم، دادگستر جهان، قم، شفق،۱۳۸۰ش.
    جعفری، جواد، «سرداب مقدس سامراء و آداب زیارت آن»، در مجله فرهنگ زیارت، شماره۲۴-۲۵، ۱۳۹۳ش.
    حسینی جلالی، محمدحسین، مزارات اهل بیت(ع) و تاریخها، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
    حسینی عربی، سید مهدی، «تاریخچه سرداب مقدس»، در مجله مشرق موعود، شماره ۲، تابستان ۱۳۸۶ش.
    حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، دار صادر، بیروت، ۱۹۹۵م.