شناسنامه امام سجاد علیه السلام

امام چهارم علی بن الحسین ملقب به «زین العابدین» و «سید السجادین» در پنجم شعبان سال ۳۸ هجری در مدینه به دنیا آمد. مادر گرامی ایشان شهربانو دختر یزدْگِرد (آخرین پادشاه ساسانی) است. امام سجاد (ع) دوران رشد خود را در عهد امامت امام مجتبی (ع) و پدر خود حسین بن علی (ع) سپری کرد. در کربلا حاضر شد، اما به دلیل بیماری نتوانست در جنگ شرکت کند. پس از آن قریب سی و چهار سال، یعنی تا سال 94 قمری، رهبری شیعه را بر عهده داشت. ابوالحسن و ابومحمد از کنیه های مشهور امام سجاد(ع) است و القاب مشهوره آن حضرت: زین العابدین و سید الساجدین و العابدین و زکی و امین و سجّاد و ذوالثّفنات و نـقـش نـگـیـن آن جناب به روایت حضرت صادق(ع) «اَلْحَمْدُللّهِ الْعَلِی» بوده و به روایت امام محمد باقر(ع) «اَلْعِزَّةُ لِلِّه» و به روایت حضرت ابوالحسن موسی کاظم(ع)، «خَزِی وَ شَقِی قاتِلُ الْحُسَینِ بْنِ عَلی علیه السلام» بوده است. امام سجاد (ع) در سال 94 ق. به تحریک ولید بن عبد الملک مسموم گردید و به شهادت رسید و در کنار امام مجتبی (ع) در بقیع مدفون شد.

وقایع مهم در زمان زندگانی امام سجاد (ع)،

واقعه کربلا

امام سجاد (ع) در واقعه کربلا و در روزی که امام حسین (ع) و یارانش به شهادت رسیدند به شدت بیمار بود و به خواست خداوند ایشان برای حفاظت از اهداف امام حسین (ع) زنده ماندند. پس از واقعه کربلا اهل بیت امام حسین (ع) را به اسیری گرفتند و روانه کوفه و شام کردند. هنگام بردن اسیران از کربلا به کوفه، بر گردن امام سجاد (ع) غل و جامعه (جامعه، طوق مانندی است که دست ها و گردن را با آن به هم می بندند) گذاشتند و، چون بیمار بود و نمی توانست خود را بر پشت شتر نگاهدارد هر دو پای امام (ع) را بر شکم شتر بستند.

هنگامی که کاروان اسرا به کوفه رسید ابن زیاد، امام سجاد (ع) و سایر اسیران کربلا را در زندان نگاه داشت و نامه ای به شام نوشت و از یزید کسب تکلیف کرد. یزید پاسخ داد، اسیران و سر های شهیدان کربلا را به شام بفرستد. ابن زیاد، امام سجاد (ع) را غل بر گردن گذاشت و با اسیران همراه مُحَفّر بن ثَعلبه روانه دمشق کرد.

امام سجاد (ع) در مسجد شام خطبه ای خواند و خود و پدر و جد خویش را به مردم شناساند و به شامیان گفت که آنچه یزید و کارگزاران او بر زبان ها آورده اند درست نیست. پدر ایشان خارجی نیست و نمی خواسته جمعیت مسلمانان را ازبین ببرد و در بلاد اسلام فتنه بیندازد بلکه آن حضرت برای حق و به دعوت مسلمانان به پاخاست تا دین را از بدعت هایی که در آن پدید شده پاک کند و به سادگی و پاکیزی زمان جد خود برساند.

واقعه حره

بعد از واقعه کربلا در سال ۶۳ هجری قمری در واقعه حره مردم مدینه بر ضد امویان قیام کردند آن ها با عبدالله بن حنظله که پدرش حنظله به غسیل الملائکه معروف بود بیعت کردند و بنی امیه را که هزار نفر بودند در خانه مروان بن حکم محاصره و بعد از شهر بیرون کردند. امام سجاد (ع) از آغاز شورش خود را کنار کشید و با مردم همراه نشد چون پایان کار را می دانست. در واقعه حره، مروان (از دشمنان اهل بیت (ع)) نزد عبدالله بن عمر رفت و از او خواست تا خانواده وی را نزد خود نگاه دارد، ولی عبدالله نپذیرفت، مروان، چون از حمایت او نا امید شد پناه به امام سجاد (ع) برد امام (ع) با بزرگواری خاص خود خواهش او را قبول کرد و نزدیکان مروان را همراه با زن و فرزند خود به ینبع (چشمه ای نزدیک مدینه و کوه رضوی) فرستادامام سجاد (ع) در این حادثه ۴۰۰ خانواده را در کفالت خود گرفت و تا وقتی که لشکر مسلم بن عقبه (فرمانده لشکر یزید در واقعه حره) در مدینه بود هزینه آنان را می پرداخت.

قیام توابین

رهبری نهضت توابین را سلیمان بن صرد خزاعی، به همراهی چند تن از سرشناسان شیعه در کوفه بر عهده داشتند توابین قصد داشتند تا در صورت پیروزی، امامت جامعه را به اهل بیت (ع) بسپارند و امام سجاد (ع) تنها بازمانده از نسل امام حسین (ع) بود، اما رابطه سیاسی خاصی بین امام سجاد (ع) و توابین وجود نداشته است.

قیام مختار

قیام مختار سومین جنبش مهم پس از واقعه کربلا است که درباره ارتباط امام سجاد (ع) با این جنبش نیز ابهاماتی وجود دارد این ارتباط نه تنها از زاویه نگرش سیاسی بلکه از جنبه اعتقادی (پیروی مختار از محمد بن حنفیه) نیز مشکلاتی را در بردارد. گفته شده که مختار پس از آنکه موفق شد در کوفه شیعیانی را به سوی خود جذب کند از امام سجاد (ع) استمداد جست، اما امام روی خوش نشان نداد.

علم آموزی

از راه های مبارزه امام زین العابدین(ع) با حکومت ستمگر و سخت گیر اموی، روشنگری از راه نشر دانش ناب اهل بیت(ع) بود. به شهادت تاریخ، ایشان مسجد رسول خدا(ص) را مدرسه خویش ساخت و در موضوع های گوناگون فقه، تفسیر، حدیث، فلسفه، کلام، عرفان و اخلاق مباحث علمی و حوزه درسی دایر کرد. آن حضرت هر روز جمعه، جلسه سخنرانی عمومی برگزار می کرد و به پند و اندرز مردم، ترغیب به زهد در دنیا و شوق به آخرت و نشر آموزه های دینی می پرداخت.1 همین روشنگری ها روز به روز، بر شمار دوستان و یاران اهل بیت(ع) می افزود و زمینه را برای فعالیت امام باقر و امام صادق8 در سال های بعد فراهم می کرد. بر این اساس، بسیاری از دانشمندان و فقیهان آن دوره، شاگردان مکتب علمی و دانشگاه امام زین العابدین(ع) بودند.(برای آشنایی با برخی از مهم ترین شاگردان آن حضرت، نک: سید منذر حکیم، زین العابدین حضرت امام سجاد(ع)، ترجمه: کاظم حاتمی طبری، صص 294 ـ 296.)

نشر موضوع های تربیتی، اجتماعی و سیاسی در قالب دعا

مهم ترین میراث فرهنگی امام زین العابدین(ع)، صحیفه سجادیه است که آن را زبور آل محمد(ص) و انجیل اهل بیت(ع) نیز می خوانند.1 این مجموعه سترگ، تنها شامل راز و نیاز با خدا و بیان حاجت در پیشگاه باری تعالی نیست، بلکه دریایی بی کران از علوم و معارف اسلامی است که در آن، مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پاره ای از قوانین طبیعی و احکام شرعی در قالب دعا مطرح شده است.(سیره پیشوایان: نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امام معصوم(ع)، ص270.)

استاد محمدرضا حکیمی در کتاب «امام در عینیت جامعه»، به تفصیل به بیست مورد از روشنگری های تربیتی، اجتماعی و سیاسی امام زین العابدین(ع) را بیان کرده که فهرست برخی از آنها عبارتند از: نظام صالح، یاد شهیدان، هجرت برای نشر حق، امر به معروف و نهی از منکر، یاد بی پناهان اجتماع، وجود ناامنی در جامعه، مبارزه با اسراف، ایجاد وحدت در اجتماع، تربیت فرزند در اجتماع فاسد، آشتی ناپذیری با دشمنان حق، دعا برای مرزبانان و سربازان اسلام و رعایت مصالح جهانی مسلمانان.(برای توضیح هر یک از این موارد، نک: محمدرضا حکیمی، امام در عینیت جامعه، صص 24 ـ 38.)

از ویژگی های برجسته امام زین العابدین(ع)، تبلیغ اسلام حقیقی در عمل بود. ایشان مظهر عفو الهی شمرده می شد و به سادگی از مردمی که تحت تأثیر تبلیغات امویان از او عیب جویی و بدگویی می کردند، می گذشت. این کار، از یک سو دیواری را که بنی امیه می خواست میان امام و مردم به وجود آورد، فرو می ریخت و از دیگر سو، سبب جذب مردم به اهل بیت(ع) می شد و اندک اندک حقانیت آن بزرگواران را ثابت می کرد.

دیگر ویژگی حضرت، دستگیری از مستمندان و نیازمندان مدینه بود. ایشان هر شب انبانی بر دوش می گرفت و به در خانه آنها می رفت و به ایشان یاری می رساند. نیازمندان، این غریبه مهربان را به نام «صاحب الجراب»؛ یعنی انبان به دوش می شناختند و هر شب در انتظار آمدنش بودند.(نک: زین العابدین حضرت امام سجاد(ع)، ص37.)

از دیگر ویژگی های حضرت، خریداری بردگان و آزادسازی آنها به مناسبت های گوناگون، برای نشر حقایق دینی در آن دوره بود. در روایات ها آمده است: امام زین العابدین(ع) هزار بنده را آزاد کرد2 و هیچ گاه بنده ای را بیش از یک سال نزد خود نگاه نداشت.3 آن حضرت به بردگانش احکام و اخلاق و مسلمانی می آموخت و ایشان را با زلال آموزه های اهل بیت(ع) آشنا می کرد. این بردگان، پس از آزادی نیز ارتباط خود را با حضرت قطع نمی کردند و همواره به یاد ولی نعمت خود بودند و این ارتباط، سبب جذب افراد بی شماری به دامن پر مهر زین العابدین(ع) می شد و زمینه را برای گسترش علوم و معارف الهی فراهم می آورد.(تاریخ تشیع: دوره حضور امامان معصوم(ع)، ص192.)

جرعه جاری

از امام سجاد علیه السلام خطبه های آتشین و سرشار از معرفت در دفاع از امامت و معرفی اهل بیت علیه السلام و افشای ستم ستمگران بر جای مانده، و دعاهای آن حضرت در صحیفه سجادیه گرد آمده است. علاوه بر این آموزه های انسان ساز و زندگی بخش، احادیثی از آن امام همام نقل شده است که به برخی از آن اشاره می کنیم:

الخیرَ کلُّهُ قَد اجتَمَعَ فی قَطعِ الطّمعِ عمّا فی أَیدِی النّاس؛ تمامی خیر و خوبی در بریدن طمع و چشم نداشتن به آن چیزی است که در دستان مردم جمع شده است. (حرعاملی، 1380: ح276)

مَن عَمِلَ بما افتَرَضَ اللهُ عَلَیهِ فَهُوَ مِن خَیر النَّاس؛ کسی که به آنچه خداوند بر او واجب ساخته عمل کند، از بهترین مردمان است. (همان: ح237)

کثرةُ النُّصحِ یدعو إلی التُّهمَةِ؛ نصیحت زیاد، موجب بدبینی می شود. (مجلسی، 1372: 72: 66)

کانَ [رسولُ الله] إذا أوَی إلی مَنزِلِهِ، جَزَّءَ دُخُولَهُ ثَلاثَةَ أجزَاءٍ: جُزءاً لِلَّهِ، وَجُزءاً لِأهلِهِ، وَجُزءاً لِنَفسِهِ؛ پیامبر وقت خود را در منزل سه قسمت می کرد: بخشی برای (عبادت) خدا، بخشی برای خانواده و بخشی برای خویش. (طبرسی، 1381: 1: 44 )

القَولُ الحَسَنُ یثرِی المالَ، وینمِی الرِّزق؛ گفتار نیک، دارایی را زیاد می کند و روزی را افزایش می دهد. (ری شهری، 1379: ح18063)

مناجات انجیلیه امام سجاد (ع)

به دلیل فضای خفقانی که پس از واقعه عاشورا در بلاد اسلامی به ویژه مدینه حاکم بود، امام سجاد(ع) از طریق دعا به نشر معارف قرآن و فرهنگ اسلامی پرداخت که مهمترین آن «صحیفه سجادیه» مشتمل بر ۵۴ دعاست که دعای بیستم آن دعای «مکارم الاخلاق» و دعای «چهل و هفتم» دعای عرفه از ادعیه مشهور در بین عموم می باشد. صحیفه سجادیه در ضمن دعا، معارف اسلام، سیاست اسلام، اخلاق اسلام، اجتماعیات اسلام، حقانیت شیعه، حقانیت اهل بیت(ع)، انتقاد از ظلم و ظالم، سفارش به حق و حقیقت، و بالاخره یک دوره معارف اسلامی را آموزش می دهد. صحیفه ای که محققین، اسم آن را اخت القرآن، انجیل اهل بیت و زبور آل محمد نهاده اند.

علاوه بر رساله حقوق و صحیفه سجادیه که از امام چهارم به دست ما رسیده است؛ حضرت مناجاتی دارند مشهور به «مناجات انجیلیه» که در برخی از کتب امامیه از جمله در کتاب الصحیفة الثالثة السجادیة تالیف علامه میرزاعبدالله اصفهانی نقل شده است که درباره این مناجات می گوید: «مناجات انجیلیه مفصل ترین مناجاتی است که از امام سجاد (ع) نقل شده و من آن را در کتابی از مولفات قدماء امامیه (رضوان الله علیهم اجمعین) دیده ام. این دعا معروف به انجیلیه است و وجه تسمیه آن این است که فقرات این دعا شبیه اکثر فقرات و مواعظ انجیل است که بر حضرت عیسی(ع) نازل شده و نه انجیلی که هم اکنون بین نصاری است.

گفتنی است که مضامین عالی این مناجات و سبک و سیاق عبارات آن خود قوی ترین دلیل بر صحت صدور آن از لسان معصوم است و حتی اگر سند آن ضعیف هم باشد خود این مضامین بر صحت صدور آن از معصوم کفایت می کند. وانگهی برخی از متاخرین و متقدمین علما این مناجات را در کتابهای خود نقل کرده اند از جمله صاحب انیس العابدین، همچنین المولی الجلیل مولانا محسن الکاشانیِ معاصر (قدس سره) آن را در کتاب ذریعة الضراعة نقل کرده است….».

«مناسک حج» نیز یکی دیگر از کتب آن حضرت است که فرزندان آن حضرت این کتاب را نقل کرده اند. از دیگر آثار گرانسنگ آن حضرت که جامع آداب سلوک فردی و اجتماعی است و محور شرح و بسط زیادی قرار گرفته است، رساله حقوق آن حضرت است. عنوان یکی دیگر از آثار آن حضرت،«الجامع فی الفقه» است که ابوحمزه ثمالی آن را نقل کرده است. کتاب دیگری که توسط ابوحمزه ثمالی نقل شده است«صحیفة الزهد» نام دارد. همچنین «کتاب حدی» توسط داود بن عیسی از آن حضرت نقل شده است.

شهربانو سلام الله علیها، مادر امام علی بن الحسین علیهما السلام

مادر امام زین العابدین علیه السلام شهربانو، ملکه ایران، دختر یزدگرد است که دست تقدیر او را از ایران دست به دست به مدینه رسانید. این بانوی ایرانی و ملکه اسلامی در دوران زندگانی زناشویی بسیار معزّز و محترم و مورد علاقه خاندان ولایت و مکتب امامت بود و یگانه فرزندی که از او به دنیا آمد، همانا حضرت علی بن الحسین زین العابدین علیه السلام است. از امام باقر علیه السلام روایت می کنند که چون فاتحان ایران، دختر یزدگرد را اسیر کرده به نزد عمر آوردند، این ملکه عفیفه در گوشه ای قرار گرفت و از شدت ناراحتی گفت: «اف بیروج باداهرمز». یعنی سیاه باد روز هرمز که اولادش چنین اسیر و دستگیر شده است. عمر گمان کرد او را دشنام می دهد، امر کرد او را اذیت کردند امیرالمؤمنین علیه السلام حاضر بود. فرمود: تو حق نداری او را اذیت کنی. او شاهزاده محترم است. او دشنام نمی دهد؛ بلکه می گوید سیاه باد روز هرمز که دخترش به چنین روزی افتاده است و بهتر آن است که او را آزاد بگذاری هر که را خواست، به شوهری انتخاب کند. با این پیشنهاد موافقت شد و این بانو سه بار اطرافِ مجلس گردش کرد تا گمشده خود را که در خواب هم چهره زیبای او را دیده بود، پیدا کرد و حسین بن علی علیه السلام را انتخاب کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام در آنجا فرمود: «حسینم! از این بانو برای تو بهترین مردانِ روی زمین متولّد خواهد شد.» و لذا علی بن الحسین را ابن الخیرتین گفتند.

شهربانو مادر حضرت سجاد علیه السلام

مادر امام زین العابدین علیه السلام شهربانو، ملکه ایران، دختر یزدگرد است که دست تقدیر او را از ایران دست به دست به مدینه رسانید. این بانوی ایرانی و ملکه اسلامی در دوران زندگانی زناشویی بسیار معزّز و محترم و مورد علاقه خاندان ولایت و مکتب امامت بود و یگانه فرزندی که از او به دنیا آمد، همانا حضرت علی بن الحسین زین العابدین علیه السلام است.

از امام باقر علیه السلام روایت می کنند که چون فاتحان ایران، دختر یزدگرد را اسیر کرده به نزد عمر آوردند، این ملکه عفیفه در گوشه ای قرار گرفت و از شدت ناراحتی گفت: «اف بیروج باداهرمز». یعنی سیاه باد روز هرمز که اولادش چنین اسیر و دستگیر شده است. عمر گمان کرد او را دشنام می دهد، امر کرد او را اذیت کردند امیرالمؤمنین علیه السلام حاضر بود. فرمود: تو حق نداری او را اذیت کنی. او شاهزاده محترم است. او دشنام نمی دهد؛ بلکه می گوید سیاه باد روز هرمز که دخترش به چنین روزی افتاده است و بهتر آن است که او را آزاد بگذاری هر که را خواست، به شوهری انتخاب کند. با این پیشنهاد موافقت شد و این بانو سه بار اطرافِ مجلس گردش کرد تا گمشده خود را که در خواب هم چهره زیبای او را دیده بود، پیدا کرد و حسین بن علی علیه السلام را انتخاب کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام در آنجا فرمود:

«حسینم! از این بانو برای تو بهترین مردانِ روی زمین متولّد خواهد شد و لذا علی بن الحسین را ابن الخیرتین گفتند.

خورشید جمالش مشرف از برج کمال آمد    خدا را جلوه گر بر خلق اشراق جمال آمد

شد از برج عبودیت عیان شمس ربوبیت    تجلّی جمال آنجا تجلّی جلال آمد

ز مشرق تافت بدری مشرق اندر لیلة القدری    که شمس طلعتش تمثال وجه بیمثال آمد(فؤاد کرمانی)

فضائل امام سجاد علیه السلام

امام سجاد(ع) در عین آن که زینت عبادت کنندگان، بزرگمرد عبادت، عرفان وسجده بود، مجاهد بزرگ فی سبیل الله بود، او در عین آن که کانون علم و اندیشه ومعرفت بود، تواضع ویژه ای داشت، و در عین آن که شکوه و جلال و ابهت خاصی داشت، دارای حلم و بردباری و سعه صدر مخصوصی بود، و در یک کلمه کانون همه کمالات انسانی و ارزش های والای معنوی بود. آن حضرت با عنوان زین العابدین و سجاد خوانده می شود،چرا که او قبل از هر چیز بنده خالص و صالح خدا بود، و سجده های طولانی او، هربیننده را به سوی خدا و پرستش خدا جذب می کرد. خداوند در حدیث لوح که آن نامه ای از سوی خدا به پیامبر اکرم(ص) است او راچنین معرفی کرده است: «سید العابدین و زین اولیائی الماضین؛ او آقای عبادت کنندگان و زینت اولیای پیشین من است.»

امام زین العابدین(ع) و نماز

نماز، یاد یار و سرود سبز دیدار پروردگار جهانیان است که جان آدمی را آرامش می بخشد و او را در ردیف عرشیان قرار می دهد. نماز، معراج مؤمن و پروازدهنده روح او به عالم بالاست. ازاین رو، این فریضه الهی جایگاه ویژه ای در سیره معصومان(ع) داشته است. در اینجا به برخی حالات و سخنان امام زین العابدین(ع) در خصوص نماز می پردازیم.

آن حضرت در رساله حقوق درباره حق نماز می فرماید: «حق نماز این است که بدانی بار یافتن به درگاه خدای تعالی است و در نماز پیش خدا عزوجل ایستاده ای، چون این را به خوبی دانستی، چنان بایستی که شخصی کوچک، آرزومند، خوشحال، امیدوار، ترسان، بیچاره و زار در پیش بزرگوار باوقار و باابُهت می ایستد و نماز را به دل بر پا می داری و حدود و حقوق آن را می گذاری.1

آورده اند که وقتی آن حضرت وضو می گرفت، رنگ چهره اش دگرگون می شد، چون از علت آن می پرسیدند، می فرمود: «آیا می دانید در محضر چه کسی می خواهم بایستم؟»2

آن حضرت وقتی آهنگ نماز می کرد، خود را از شیشه عطری که در جانماز داشت، خوش بو می ساخت و آن گاه با فروتنی به نماز می ایستاد.3

ابوحمزه ثمالی می گوید: «امام زین العابدین(ع) وارد مسجد کوفه شد و آماده نماز گردید. دست های مبارک را تا کنار گوش ها بالا برد و تکبیری گفت که از عظمت و جلال آن تکبیر، موهای بدنم راست شد. وقتی هم شروع به نماز کرد، لهجه ای دلرباتر از او ندیدم.4

یکی از یاران امام صادق(ع) به ایشان عرض کرد: «هنگامی که امام زین العابدین(ع) به نماز می ایستاد، رنگ مبارکش تغییر می کرد.» حضرت فرمود: «به خدا سوگند! او کسی را که در پیشگاهش به نماز می ایستاد، به حق می شناخت».5

یکی از یاران امام زین العابدین(ع) می گوید: «در مکه ایشان را دیدم که به نماز ایستاد و بسیار نماز خواند و سپس به سجده رفت. با خود گفتم: «مردی صالح از خاندانی پاک است. باید به دعای او گوش فرا دهم و آن را بیاموزم.» پس شنیدم که فروتنانه می فرمود: «بار خدایا! بنده کوچکت در آستانه درِ توست. مستمند تو به در خانه ات آمده. گدای تو در درگاهت ایستاده. درخواست کننده از تو به در خانه ات گام نهاده است».6

امام زین العابدین(ع) در مناجات به درگاه خدای متعال می فرمود: «بار پروردگارا! پس از هر نماز یاد پدر و مادرم را به یادم آور تا برای آنها دعا کنم».7

نهضت فرهنگی امام سجاد علیه السلام

عصر امام سجاد علیه السلام از لحاظ فکری، معرفتی و فرهنگی، یکی از منحط ترین دوران هاست. تبلیغات گستردة دستگاه اموی و مبارزه برضد معارف علوی، به ویژه پس از شهادت امام حسین علیه السلام و در عصر مروانیان و حجاج و ممنوعیت نقل احادیث اهل بیت علیهم السلام، رسالت امام سجاد علیه السلام در عرصة مبارزه معرفتی و فرهنگی را دشوار می ساخت.

عنصر جعل، تحریف، تغییر و انحطاط در جامعه، حتی به بنی هاشم و شیعیان نیز سرایت کرد و گروهی از شیعیان گرفتار فرقه ها و مکاتب انحرافی شدند که یکی از این فرقه ها، فرقة کیسانیه بود که معتقد به امامت محمد حنفیه شدند.امام سجاد علیه السلام، عالم ترین فرد عصر خویش بود و شیعه و سنی به این قول معترف بودند.8  ابن شهاب زُهری اُموی می گوید: کسی را فقیه تر از علی بن الحسین علیهماالسلام ندیدم. وی برخی از روایات خویش را از علی بن الحسین علیهماالسلام نقل کرد.شیخ مفید می گوید: بسیاری از فقهای عامه، مطالب مشهوری از حلال ها و حرام ها و دانش های خود را از علی بن الحسین علیهماالسلام نقل کرده اند.9

گرچه دوران امام سجاد علیه السلام به دوران تقیه معروف است، اما امام علیه السلام در خفا و آشکار، به بیان فتاوا و نقل احادیث پیامبر صلی الله علیه وآله و امام علی علیه السلام می پرداخت.

خانه و مسجد امام سجاد علیه السلام، مدرسه و مکتب او بود.آن حضرت را می توان احیاگر فقه و علوم آل محمد صلی الله علیه وآله و زمینه ساز و در واقع بنیان گذار مراکز علمی و مکاتب فرهنگی و فکری شیعه دانست؛ مکاتب و مراکزی که توسط شاگرد و فرزندش، امام باقر علیه السلام گسترش یافته، علوم اهل بیت علیهم السلام را در جهان آن عصر، منتشر کردند.

امام سجاد علیه السلام، با فقهای مذاهب مختلف اموی، عثمانی، زبیری و... جلسة مذاکره، مباحثه و مناظرة علمی برقرار می کرد و تعالیم حیات بخش اسلامی را برای آنان، بیان می کرد.

آن حضرت با ستایش علم و تکریم عالمان و تربیت آنها زمینه های نهضت علمی – فرهنگی، معرفتی امام باقر و امام صادق علیهماالسلام را مهیا کرد.نشر صحیح احکام و حلال و حرام های الهی، بیان معارف الهی، تربیت شاگردان و نیروهای عالم و شایسته، درس صبر و تحمل و مدارا، بی اعتنایی به دنیا، توجه به خداوند و راز و نیاز با خداوند، بخشی از معارف معرفتی و فرهنگی امام سجاد علیه السلام بوده است.امام سجاد علیه السلام با بیان حلال ها و حرام های الهی، احیای مبانی دینی، اخلاق، دعا، تفسیر و تبیین قرآن و روایات پیامبر صلی الله علیه وآله، وظیفة فرهنگی و علمی و معرفتی خود را انجام داد.10

تبیین معارف دین در قالب دعا، با توجه به نقش تربیتی و سازندة آن، به ویژه در جامعه ای که گرفتار اشرافیت، انحطاط و سقوط ارزش ها بود، از کارهای ارزشمند امام سجاد علیه السلام بوده است.سلاح دعا و مناجات امام سجاد علیه السلام کمتر از سلاح شمشیر و زره نبوده است. صحیفه که اخت القرآن، انجیل اهل بیت علیهم السلام و زبور آل محمد صلی الله علیه وآله نام گرفت، مجموعه ای عظیم از معارف دین در قالب دعا و راز و نیاز است.گرچه صحیفه در ظاهر یک رسالة حقوقی و یا دعا و موعظه است، اما در یک نگاه جامع، صحیفه، مجموعه ای از معارف تشیع و اهل بیت علیهم السلام است.

درود و صلوات بر محمد و آل محمد (اهل بیت علیهم السلام) در عصر اختناق اموی، خداشناسی، عدل، نبوت، امامت، معاد و نماز و روزه و حج و جهاد و امر به معروف و نهی از منکر و دو ویژگی تولّی و تبرّی از معارفی هستند که امام سجاد علیه السلام در صحیفة ارزشمند خود به آنها پرداخته است.توجه به مبارزه با غالیان و جریان غلو، مبارزه با تشبیه (شبهه) و جبر و جبرگرایی، بحث قضا و قدر، مقابله با جریان زهد و زهد فروشی و تصوف گرایی و رهبانیت، مبارزه با عالمان و فقیهان و محدثان و مفسران و قاضیان درباری اموی، حل مشکلات فقهی جامعه و پاسخ به مسائل شرعی، بخشی دیگر از نهضت فرهنگی و معرفتی امام علیه السلام بوده است.

امام سجاد علیه السلام با تبیین معارف و فرهنگ اصیل تشیع، به مبارزه با جهل و خرافات و انحرافات فکری و اخلاقی جامعه پرداخت.آن حضرت در طی دوران امامت 34 ساله اش، زمینه ها را برای طرح و گسترش علوم آل محمد صلی الله علیه وآله آماده کرد و با تربیت شاگردانی مانند امام باقر علیه السلام و زمینه سازی های فکری، فرهنگی، معرفتی، سیاسی، عبادی و...، زمینه را برای گسترش فقه و تفسیر و حدیث توسط امام باقر و امام صادق علیهماالسلام، آماده ساخت.

شیخ طوسی 171 نفر را از اصحاب و روایان و شاگردان مکتب امام سجاد علیه السلام را نام برده است.بزرگانی مانند ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالی)، ابوخالد کابلی، یحیی بن ام الطویل، سعید بن جبیر، سعید بن مصیب و... از شاگردان مکتب امام سجاد علیه السلام بوده اند.11

امام سجاد علیه السلام با بیانات و خطبه های خویش، به خصوص در نمازجمعه ها و در مسجد پیامبر صلی الله علیه وآله، تحت عنوان ارشاد، نصایح و اندرزها (بدون این که حساسیت های دستگاه اموی را برانگیزاند)، به بیان معارف دین و سنت های پیامبر صلی الله علیه وآله می پرداخت.
 

پی نوشت:

1. زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص176 و 177؛ زین العابدین حضرت امام سجاد(ع)، ص261.

2. شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ترجمه و شرح: سید هاشم رسولی محلاتی، ج2، ص143؛ حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)، ص262.

3. حسین دیلمی، هزار و یک نکته درباره نماز، ص69، نکته 223.

4. همان، ص153، نکته 484.

5. همان، ص171، نکته 539.

6. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج2، ص144؛ صادق احسانبخش رشتی، آثار الصادقین، ج8، ص114، ح11086.

7. هزار و یک نکته درباره نماز، ص231، نکته 728.

8. شیخ مفید، ارشاد، ص 144

9. همان، ص 157

10. سید مرتضی عسکری، نقش ائمه در احیای دین، ج 1، ص 86

11. شیخ طوسی، رجال، ص

منابع::

https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3872/8031/105527

https://hawzah.net/fa/Book/View/45322/3429

https://hawzah.net/fa/News/View/97143

https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3872/8024/105382

https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3872/8031/105526/

https://hawzah.net/fa/Occation/View/70186

https://hawzah.net/fa/Article/View/98941