پاسخ به شبهه ای پیرامون ازدواج امام حسن عسکری (ع)

حوزه/ مطالعه و بررسی شواهد و بیانات منابع تاریخی نشان می دهد به رغم فشار دستگاه خلافت در اعمال شدیدترین محدودیت ها بر آن حضرت، این گونه هم نبوده است که ارتباط ایشان به صورت مطلق با شیعیان و محیط خارج از آن منطقه نظامی قطع شده باشد.

به گزارش خبرگزاری حوزه، هشتم ربیع الاول، سالروز شهادت امام حسن عسکری (ع) است که شبهه ای پیرامون ازدواج آن حضرت اشاره خواهیم کرد:

- سؤال

امام حسن عسکری همیشه توسط دستگاه خلافت عباسی در پادگان نظامی محصور و زندانی بوده است؛ لذا ایشان امکان ازدواجنداشته اند. با این وجود چگونه شیعیان برای ایشان زن و فرزند اثبات می کنند؟!

- پاسخ

فرض پرسش کننده این است که امام حسن عسکری(علیه السلام) به خاطر محصور بودن در دستگاه خلافت عباسی امکان ازدواج نداشته است، اما مطالعه و بررسی شواهد و بیانات منابع تاریخی نشان می دهد به رغم فشار دستگاه خلافت در اعمال شدیدترین محدودیت ها بر آن حضرت، این گونه هم نبوده است که ارتباط ایشان به صورت مطلق با شیعیان و محیط خارج از آن منطقه نظامی قطع شده باشد.

آنچه از کتب تاریخی و منابع حدیثی می توان جمع بندی کرد، این است که امام حسن عسکری(علیه السلام) در سال های ۲۴۴ ، ۲۵۵ ، ۲۵۶ و ۲۵۹ در زمان خلافت خلفایی چون معتز، مهتدی و معتمد به صورت متناوب در چند نوبت توسط حکومت وقت زندانی شده اند.(۱) امّا در بقیه سال های عمر شریفشان اگرچه در شهر سامراء تحت نظر بوده اند، با این حال فقط در روزهای خاصی چون دوشنبه ها و پنج شنبه ها مجبور بودند با حضور در دارالخلافه حضورشان را در سامراء به اطلاع حکومت برسانند.(۲) علاوه بر آن گزارش های تاریخی ای نیز از حضور ایشان در شهر مکه وجود دارد.(۳) این اطلاعات تاریخی نشان می دهد ادعای تحت نظر بودن همیشگی آن حضرت و سلب شدن امکان ازدواجشان تا چه اندازه قابل نقد است.

علاوه بر آن در منابع تاریخی و حدیثی میان علماء بر سر هویت زنی که به همسری امام حسن عسکری(علیه السلام) در آمدند و امام زمان(علیه السلام) از او به دنیا آمده باشد، اختلاف وجود دارد.

برخی روایات مادر امام زمان را شاهزاده ای رومی معرفی می کند که طی داستانی پر فراز و نشیب و سلسله اتفاقاتی عجیب، به همسری امام حسن عسکری(علیه السلام) درمی آید.(۴).

گروهی دیگر از نقل های تاریخی – که می تواند تکمیل کننده دسته اول روایات باشند فقط به این نکته اشاره می کنند که مادر امام زمان(علیه السلام) در خانه حکیمه خاتون، عمه امام عسکری(علیه السلام) تربیت شده است.

این دسته از روایات اشاره ای به سرگذشت و پیشینه مادر امام زمان(علیه السلام) نمی کنند و فقط صرفا از تربیت این بانو در منزل دختر امام جواد(۵) خبرمی دهند. گروه دیگری از روایات نیز وجود دارند که نه تنها به تربیت مادر امام زمان(علیه السلام) در منزل حکیمه خاتون اشاره می کنند، بلکه حتی تصریح می کنند که همسر امام عسکری(علیه السلام) در همان منزل عمه ایشان به دنیا آمده است.(۶)

در کنار این روایات هم راستا اما نقل دیگری نیز در منابع تاریخی مبنی بر زاده شدن امام زمان(علیه السلام) از کنیزی سیاه پوست از منطقه نوبه (شمال سودان) نیز وجود دارد.(۷) و سرانجام اینکه در نقلی دیگر – که البته از سوی شهید اول ضعیف دانسته شده – روایت شده که مادر زمان(علیه السلام) مریم دختر زید علویه است.(۸)

بحث بر سر اینکه از میان این روایات و نقل های تاریخی کدام یک نزدیک تر به واقع و منطبق بر واقعیات تاریخی است، بحثی بسیار دامنه دار و مناقشه برانگیز است و معتقدان به هر کدام از این اقوال طی اشکال و جواب هایی که با طرف داران دیگر اقوال تاریخی داشته اند، کوشیده اند قول مورد نظر خود را موجّه تر و مستندتر و کم اشکال تر از دیگر اقوال ارائه دهند. برای مثال گروهی که معتقدند امام عسکری(علیه السلام) با شاهزاده ای رومی ازدواج کرده در پاسخ به این اشکال که در آن زمان جنگی بین مسلمانان و رومیان درنگرفته تا زنان اسیر آن قوم در بازار بغداد به کنیزی فروخته شوند، به خبرابن اثیر در کتاب «الکامل» تمسک جسته اند که به جنگ بزرگی در سال ۲۵۳هـ.ق اشاره می کند.(۹)

ما در اینجا قصد مناقشه در صحت یا اصالت این اقوال را نداریم و بایستی جواب این مناقشه را در سوالی دیگر یافت اما همین مقدار از اختلافات علمی و تاریخی درباره هویت کنیزی که فرزند امام عسکری(علیه السلام) را به دنیا می آورد نشان می دهد که نمی توان ایشان را مردی مجرد و بدون همسر دانست.

از آن گذشته در نقل های تاریخی ای که از حوادث بعداز شهادت امام عسکری(علیه السلام) صورت گرفته صریحا این نکته مورد اشاره قرار گرفته که حکومت عباسی وقت از ترس اینکه فرزندی از آن حضرت به جا مانده باشد، به منزل ایشان یورش برده و یکی از کنیزان ایشان را به نام ثقیل که احتمال می دادند باردار است، به مدت دو سال در حجره ای نگه داشتند تا باردار نبودن او مسلم شد.(۱۰) این نیز دلیل روشنی برای ابطال ادعای مستتر در سوال است.

به هر حال ادعای همسر نداشتن امام عسکری(علیه السلام) سست تر و بی اساس تر از آن است که در مقابل این ادلّه و شواهد روشن، از سوی کسی مورد قبول قرار بگیرد.

در پایان اشاره به این نکته لازم است که مساله تولّد فرزند ایشان، آن قدر روشن است که حتی منابع اهل سنت نیز به آن اشاره کرده اند.(۱۱)

پی نوشت:

(۱). الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، مفید، محمد بن محمد، قم، انتشارات کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳هـ.ف، چاپ اول، ج ۲، ص ۳۳۴ و ۳۴۲؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة، اربلی، علی بن عیسی‏، محقق/ مصحح: رسولی محلاتی، هاشم‏، تبریز، انتشارات بنی هاشمی‏، ۱۳۸۱هـ.ق، چاپ اول، ج ۲، ص ۴۱۲ و ۴۱۴؛ بحار الأنوار، مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی‏، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، ۱۴۰۳هـ.ق، چاپ دوم، ج ۲، ص ۳۱۳؛ الکافی، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، محقق/ مصحح: غفاری علی اکبر و آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷هـ.ق، چاپ چهارم، ج ۱، ص ۵۰۸.

(۲). الغیبة، طوسی، محمد بن الحسن‏، محقق/ مصحح: تهرانی، عباد الله و ناصح، علی احمد، قم، دار المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۱هـ.ق، چاپ اول، ص ۲۱۵.

(۳). عیون أخبار الرضا علیه السلام‏، ابن بابویه، محمد بن علی‏، محقق / مصحح: لاجوردی، مهدی‏، تهران، نشر جهان‏،۱۳۷۸ هـ.ق، چاپ اول، ج ۲، ص ۱۳۵.

(۴). عیون أخبار الرضا علیه السلام‏، ابن بابویه، محمد بن علی‏، محقق / مصحح:(۴). مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی‏، قم، نشر علامه‏، ۱۳۷۹هـ.ق، چاپ اول‏، ج ۴، ص ۴۴۰؛ الغیبة، طوسی، محمد بن الحسن‏، محقق/ مصحح: تهرانی، عبد الله، ناصح، علی احمد، قم، دار المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۱هـ.ق، ‏چاپ اول، ۲۱۰ تا ۲۱۳؛ کمال الدین و تمام النعمة، ابن بابویه، محمد بن علی‏، محقق / مصحح: غفاری، علی اکبر، نهران، نشر اسلامیه‏، ۱۳۹۵ هـ.ق، چاپ دوم، ج ۲، ص ۴۱۷. لاجوردی، مهدی‏، تهران، نشر جهان‏،۱۳۷۸ هـ.ق، چاپ اول، ج ۲، ص ۱۳۵.

(۵). کمال الدین و تمام النعمة، همان، ص ۴۲۶.

(۶). اثبات الوصیة، مسعودی، علی بن حسین‏، قم، نشر انصاریان، ۱۳۸۴هـ.ش، چاپ سوم، ص ۲۷۲.

(۷). الغیبة، ابن أبی زینب، محمد بن ابراهیم‏، محقق / مصحح: غفاری، علی اکبر، تهران، نشر صدوق‏، ۱۳۹۷هـ.ق، چاپ اول، ص ۱۶۳؛ کمال الدین و تمام النعمة، همان، ج ۱، ص ۳۲۹، الکافی، همان، ج ۱، ص ۳۲۳.

(۸). الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، عاملی، محمد بن مکی(شهید اول)، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۷هـ.ق، چاپ دوم، ج ۲، ص ۱۶.

(۹). الکامل فی التاریخ، ابن اثیر جزری‏، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵هـ.ش، ج ۷، ص ۱۸۲.

(۱۰). الکافی، همان، ج ۱، ص ۵۰۵ و ۵۰۶؛ کمال الدین و تمام النعمة، همان، ج ۲، ص ۴۷۴.

(۱۱). تذکره الخواص من الامة بذکر خصائص الائمة، ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، محقق: تقی زاده، حسین، قم، نشر مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام)، ۱۴۲۶ هـ.ق، چاپ اول، ج ۲، ص ۵۱۷؛ کفایه الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب(علیه السلام)، گنجی، محمد بن یوسف، محقق: امینی، محمد هادی، تهران، دار احیاء تراث اهل البیت(علیهم السلام)، ۱۴۰۴هـ.ق، چاپ دوم، ج ۱، ص ۴۵۸؛ الاتحاف بحب الاشراف، شبراوی، عبدالله بن محمد، مصحح: غریری، سامی، قم، دارالکتب الاسلامی، بی تا، ص ۳۶۹؛ الاعلام، زرکلی، خیر الدین، بیروت، دارالعلم للملایین، ۲۰۰۵م، چاپ شانزدهم، ج ۶، ص ۸۱.

منبع: سایت دفتر آیت الله مکارم شیرازی