ثبت جهانی اما رها شد

محمد ایران‌نژاد

کرمان - ایرنا- تا قبل از آنکه سیرجان و روستای دارستان این شهرستان - خاستگاه گلیم شیرکی‌پیچ- به‌عنوان دهکده جهانی گلیم در یونسکو ثبت جهانی شود، خیلی‌ها خودشان را به آب و آتش می‌زدند و از اهمیت این گلیم می‌گفتند، درست هم می‌گفتند اما وقتی به ثبت جهانی رسید هم صداها خاموش شد و هم حمایت‌ها.

حالا در حالی از وضعیت گلیم ثبت جهانی سیرجان سخن می گوییم که روز به روز بر تعداد بافندگان آن کاسته می شود و معلوم نیست در آینده، اگر این وضعیت ادامه داشته باشد، به چه سرنوشتی دچار خواهد شد. 

به گزارش ایرنا آنطور که دست اندرکاران تولید و عرضه این گلیم منحصربه فرد در سیرجان می گویند، تنها یکسال پس از ثبت جهانی این گلیم و خاستگاه تولید آن، رکود تولید آن شروع شد و اینک از ۱۲ هزار بافنده این گلیم، چهار هزار نفر بیشتر بیمه نیستند و وقتی هم دنبال موضوع را می گیریم، هرکدام از مسئولان و متولیان توپ را در زمین دیگری یا تحریم و کرونا می اندازد.

روزهای پایانی شهرویرماه ۱۳۹۶ بود که خبر ثبت جهانی دارستان سیرجان به عنوان دهکده جهانی گلیم بارقه های خوشحالی را در دل کرمانی ها و ایرانیان زنده کرد و امروز در چهارمین سالگرد این ثبت جهانی باید از علل و عوامل رکود حاکم بر تولید و عرضه این گلیم سخن بگوییم و گزارش تهیه کنیم.

چهار سال خبرهای خوبی از این گلیم شنیده می شد، هیچ گلیم تولیدی روی زمین نمی ماند و مشتریان فراوان از داخل و خارج داشت اما این وضعیت تاب نیاورد، شاید خیلی ها فکر کردند ثبت جهانی کافی بود یا کافیست تا این گلیم خودبه خود به بالندگی اش ادامه دهد و نیاز به برنامه ریزی و حمایت از این اثر، هنر و میراث ماندگار زنان روستایی و عشایر سیرجان که در جهان نامی برای خود دست و پا کرده، نیست.

تولیدکنندگان این گلیم انگشت اتهام را به سوی مسئولان و کم کاری آنان نشانه می گیرند و می گویند وعده هایشان محقق نشده؛ برخی هم شیوع کرونا، تورم و تحریم را بهانه می کنند؛ روی هم رفته هرکس دلیلی می آورد اما آنچه مهم است اینکه آتیه این گلیم منحصر به فرد ثبت جهانی چه خواهد شد؟

مختصات گلیم

این نوع گلیم با نام شیرکی پیچ که خاستگاه آن سیرجان و روستای دارستان است و البته براساس گزارش ها در برخی مناطق شهرستان های اطراف سیرجان مانند بافت هم بافته می شود، در نوع خود منحصربه‌فرد و متفاوت است. گلیم شیرکی پیچ در گذشته صرفاً به صورت گلیم بافته می‌شده‌ اما امروزه به شکل ترکیبی از گلیم و قالی نیز بافته می‌شود.

در این نوع گلیم برخلاف انواع دیگر گلیم ها که در آنها پود باعث شکل‌گیری محصول می‌شود، پود نقشی در بافت ندارد و فقط تارها را به یکدیگر متصل می‌کنند و باعث استحکام درگیری نخ خامه با تارها می‌شود.

به این نوع گلیم در برخی مناطق کرمان و سیرجان گلیم سوزنی هم می گویند؛ شیرکی پیچ ظاهری شبیه به قالی دارد و همانند قالی با گره بافته می‌شود و برخلاف دیگر انواع گلیم که پود باعث تکمیل و نماینده نقوش می‌شود، در این‌ گلیم، پود تنها نقش اتصال تارها را برعهده دارد و همیشه در پشت گوشت (پرز) گلیم مخفی است و قابل رویت نیست.

این گلیم خوش نقش و نگار که از آن برای تولید کیف، تابلو، رویه صندلی و دیگر محصولات استفاده می‌شود، از سالیان گذشته بخشی از صادرات غیرنفتی کشور را تشکیل می‌داده است.

پای درددل بافندگان

پروین اباذری بافنده نمونه گلیم که در روستای سلیمانیه سیرجان ساکن است در این زمینه گفت: ۱۰ سال بافنده بودم که درآمد هم داشتیم اما الان با وجود مواد اولیه گران و اینکه بعد از ۱۰ سال بیمه قالیبافی نشده ام و مشکلات خانوادگی دارم، فعلا دست از کار کشیدم تا ببینیم این مشکلات برطرف می شود یا خیر؛ اما من همان بافنده ریزنقش خواهم بود.

فاطمه شاهمرادی هم که در روستای دارستان با دو فرزند ناشنوایش مشغول بافت گلیم است نیز می گوید: شرایط موجود نمی تواند ما را به بافت گلیم دلگرم کند زیرا تاروپود خیلی گران است، ضمانتی هم برای فروش تولیدمان نیست؛ آنچه انسان را در کار هنری ترغیب می کند ایجاد شرایط لازم و فروش محصول تولیدی با نفع اقتصادی است، اگر قرار باشد وقتمان را بگذاریم و دست آخر هم زیان ببینیم، قابل ادامه دادن نیست.

علی ناظری پسری که در کنار مادر و خواهرانش در روستای دارستان کار بافت گلیم را انجام می دهد نیز گفت: گلیم‌بافی که مختص زن‌ها نیست؛ اگر پسران هم آموزش ببینند براحتی می‌توانند گلیم بافی را یاد بگیرند و کار کنند.

دلایل مشکل از نگاه نوجوان بافنده گلیم

وی مشکل بیمه، تغییر سبک زندگی مردم، تمایل جوانان به انتخاب شغل های دیگر و کاهش تعداد کارگاه ها را از جمله دلایل کاهش تولید گلیم شیرکی پیچ دانست و اظهارداشت: باید جذابیت های لازم برای جوانان ایجاد شود در غیر این صورت شاهد از دست دادن بازارها خواهیم بود چون هندی ها، چینی ها و افغان ها با کپی کردن طرح های ایران با هزینه بسیار کمتر، گلیم را تولید و بازارها را از دست ما خارج می کنند.

حمید کیانی مدیرعامل شرکت نظم آوران که معین اقتصادی بخش گلستان سیرجان یا به تعبیری مهد تولید گلیم است نیز می گوید : ما در این بخش ۳۶ نفر از بافندگان را زیرپوشش داریم که برای آنان ماده اولیه و دار گلیم تامین می کنیم و محصول تولیدی شان را نیز خودمان می خریم تا ضررو زیانی متوجه بافندگان نشود.

وی افزود: در سال ۲۵۰ گلیم بافته و خریداری شد که این روش فعالیت بافندگان را مضاعف می کرد اما با شروع کرونا برنامه ها تعطیل و همکاری در بافت نداشتیم.

حمایت ها همه جانبه نبود

نصرت امینی رئیس اتحادیه بافندگان فرش سیرجان نیز معتقد است: شهرت جهانی گلیم و ثبت این فرش بی مثل در جهان خیلی خوب بود اما متاسفانه حمایت ها همه جانبه نبود و بیمه های بافندگان قطع شد؛ تامین اجتماعی زیر بار بیمه قالی بافی نمی رود و گلیم باف باید خودش پول بیمه را بدهد که آن هم برایش میسر نیست.

وی افزود: از ۱۲ هزار بافنده در شهرستان فقط ۴ هزار نفر بیمه هستند و در شرایطی که همه مسئولان به دنبال حل مشکل بیمه این قشر بودند یک باره پا پس گذاشتند.

این بانوی بافنده، تولید سالیانه گلیم را در شهرستان سیرجان ۱۰۰ هزار مترمربع عنوان و بیان کرد: الان ما یک دهم این تولید را هم نداریم که البته گرانی مواد اولیه یکی دیگر از عوامل رکود تولید آن است؛ اگر بگوییم تحریم ها بستر رکود بوده اما کرونا نیز ضربه رکود تولید را زد، درست گفته ایم و خلاصه همه این عوامل موجب بی رغبتی بافندگان در تولید شده است.

وعده هایی که محقق نشد

حمیدمحمودی معاون شرکت تعاونی گلیم فیروزه هم عنوان کرد: ثبت جهانی گلیم یک افتخار برای ما و همه بافندگان و مردم استان و کشور است اما وعده ها و قول مسئولان همانند راه اندازی موزه گلیم، بازارچه گلیم، ایجاد کارگاههای ریسندگی و رنگرزی نیازمند حمایت و پیگیری آنان است.

وی اظهارداشت: اوایل روزهای ثبت جهانی گلیم جوش و خروش بافندگان همراه با عشق و علاقه فراوان شد بافنده ها بیشتر و سرعت تولید هم خوب شود اما مشکلاتی مثل کرونا و تحریم ها فضا را برای تولید تنگ کرد و از طرفی هم گرانی مواد اولیه و حتی مواد اولیه نا مرغوب رکود را بیشتر کرده است.

همیشه پای یک دلال در میان است

محمودی افزود: الآن هم تک بافی در خیلی از خانه ها هست و کار می کنند ولی مجتمع های بافندگی تعطیل شده؛ همین بافت کم هم روی دست دلالان می چرخد و بافنده متضرر می شود؛ بافندگان رغبتی برای ادامه کار ندارند که بازهم بدون حمایت و دلسوزی مسئولان این وضعیت ادامه دار است.

معاون شرکت تعاونی گلیم فیروزه نرخ گذاری دلالان سودجو را موجب ضرر و زیان بافنده عنوان و بیان کرد: آن زن روستایی بدون اطلاع از نرخ گلیم، تولیدش را به فروش می رساند و بعد متوجه می شود که ضرر و زیان دیده لذا ما پیشنهاد نرخ را براساس گره های به کار رفته داده ایم و نمی توانیم با این اوضاع کنونی توقع تولید گلیم داشته باشیم.

فکر کردند با ثبت جهانی کار تمام است

ابوذر خواجویی دبیر سابق شهر جهانی گلیم و فعال این حوزه نیز گفت: همه دست اندرکاران این حوزه تا ثبت جهانی گلیم فعال بودند و همین که سال ۹۶ این افتخار را پیدا کردیم، همه فکر کردند کار تمام شد؛ حتی براساس دستورالعمل هایی که شورای جهانی تعیین کرده بود هم حرکت نکردیم و هیچ نقشه راهی نیز تنظیم نشد.

وی افزود: وزارت میراث فرهنگی بیشتر ارتباطش با مرکز استان بود که حتی دبیرخانه شهرجهانی گلیم هم در سیرجان راه اندازی نشد؛ اتفاق بدتر اینکه همه مسئولان نیز با ثبت جهانی گلیم کار را تمام شده می پندارند در صورتی که پس از کسب این افتخار کار اصلی و مسیر شروع می شود و نیاز به تلاش و برنامه ریزی بیشتر است.

خواجویی نبود برنامه ریزی و نظارت بر کار بافندگان، بی توجهی و عمل نکردن به موارد شورای جهانی گلیم همانند ایجاد بازارچه صنایع دستی ، ایجاد موزه گلیم، توجه به حقوق اجتماعی بافندگان ، رفع مشکلات بیمه و قیمت فروش تولیدات و صادرات با توجه به اینکه گلیم شیرکی پیچ سیرجان از قدیم شهرت جهانی داشته را از دیگر مشکلات فراروی این هنر و صنعت عنوان کرد.

برندی که همچنان جهانی است

مهدی روح الامینی از فعالان تجارت گلیم و مدیر یک شرکت تعاونی فرش نیز گفت: جهانی شدن گلیم ما موجب افتخار همگان و بافندگان که غالبا روستایی و عشایر هستند شد و به آنان ذوق و رغبت داد، مدتی هم تولیدات خوب بود که حتی سفارش از خارج از استان و کشور داشتیم اما با شیوع ویروس کرونا و گرانی ماده اولیه، رغبت تولید را گرفت که برای بافنده سودی نداشت لذا تولید کاهش یافت و بافنده صحنه بافت گلیم را ترک کرد و تولید و صادرات ریزش داشته است.

وی عنوان کرد: برند گلیم سیرجان اما همچنان جهانی است به گونه ای که حتی تولیدات گلیم و گلیم فرش کشورهای همسایه ما یعنی پاکستان و افغانستان در خارج از کشور به نام گلیم سیرجان فروخته می شود؛با این حال اگر وزارت میراث فرهنگی و مسئولان استان و شهرستان مشکلات را بر طرف و بافندگان را تشویق کنند به طور قطع بافت این هنر نفیس رونق مضاعف می گیرد.

محمد سالاری از دیگر فعالان این حوزه نیز گفت: بعد از این رویداد جهانی به گلیم و بافنده ارزش دیگری قائل شدند و دلگرمی برای بافنده بیشتر شد و انتظار می رفت رقابت کمی و کیفی در بافت گلیم اتفاق افتد اما غیر از کرونا که خیلی از بافندگان را خانه نشین کرد، مشکل تحریم هم بود زیرا در بازار تحریم ها هم، فروش نیست.

وی افزود: بعد از ثبت جهانی گلیم طی مدت کوتاهی خیلی از واجدان شرایط بیمه شدند؛ در بانک اطلاعاتی، مشخصات بافندگان ثبت شد اما انتظار ما حمایت در هر شرایطی است که در برخی بخش ها معین های اقتصادی حامی بافندگان شدند و بهترین و موثرترین اقدام برای ما بود.

میراث: بازارچه را محقق نکردند

نبی الله جعفری رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان سیرجان نیز گفت: بسیاری از گلیم بافان بعد از ثبت جهانی گلیم طرح ها و نقوشی را بافتند که مورد تایید میراث فرهنگی نبود و حتی این بافت، با کیفیت هم کار نشده بود.

وی افزود: از طرفی بازارچه صنایع دستی که می بایست اداره صنعت، معدن و تجارت ایجاد کند، محقق نشد و حتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سیرجان، آموزش رشته گلیم را مصوب کرد اما طی این ۴ سال گذشته پذیرش دانشجو در این رشته نداشت که همه این مسائل به اضافه شیوع کرونا در رکود تولید و دلسردی بافندگان دخیل بوده است.

فرماندار کاهش تولید را قبول ندارد

سهراب بهاءالدینی فرماندار سیرجان اما ابتدا کاهش تولید را به این شدت قبول ندارد و می گوید دارهای قالی در خانه ها فعال هستند اما مشتری گلیم نیست.

وی سپس افزود: می پذیرم بیش از ۳۰ درصد کاهش تولید در سه سال گذشته داشته ایم که آن هم به علت گرانی مواد اولیه و نبود صادرات بوده است.

فرماندار سیرجان در خصوص بیمه گلیم بافان هم به این جمله بسنده می کند: از تامین اجتماعی بپرسید.

تامین اجتماعی: دولت منبع مالی و سهمیه نداد

مشتاق  پورحاجبی رئیس بیمه تامین اجتماعی سیرجان نیز در خصوص این بیمه و شکوایه گلیم بافان اینطور پاسخ داد: مدتی کوتاه این بیمه برقرار شد و تعدادی از گلیم بافان هم بیمه شدند اما دولت پس از آن نه منابع مالی برای این بیمه گذاشت و نه هیچ سهمیه ای را تخصیص داد لذا درمدت یک سال گذشته این بیمه قطع شد، این موضوع دست ما هم نیست و حق با مردم است.

به گزارش ایرنا هرقدر هم مشکل پیش پای گلیم شیرکی پیچ سیرجان وجود داشته باشد، این گلیم ثبت جهانی رسیده و برند خود را دارد؛ این یعنی می توان مشکلات را از سر راه برداشت و با رونق بخشی به آن، هم زمینه اعتلای بیشتر نام ایران و ایرانیان را در جهان فراهم آورد و هم در نتیجه آن اشتغال عده زیادی را فراهم کرد که رونق اقتصادی شهرستان، استان و کشور را نیز به دنبال داشته با شد.

طرح های شیرکی پیچ که امروزه بیشتر بافته می شوند عبارتند از: راه راه، انواع گلدانی، موسی خانی، طرح ترنج دار، گل سه کله، گل شول، محرمات، گل حشمتی، گل بادامی، گل خشتی بندی و طرح های تلفیقی.

هر کدام از این زیراندازها با نقوش متعددی به شرح زیر بافته می شوند: نقش حیوانات و پرندگان، نقوش گیاهی، انواع نقش های ترنج و هندسی که در حاشیه و متن به صورت آزاد به کار می روند.

در گذشته بافت این گلیم ها به صورت ذهنی بود ولی امروزه طرح و نقش ها را با هدف خاص تجاری در اختیار بافنده قرار می دهند.

واقعیت اینکه با وجود تمامی مشکلات، هنوز صدای آوازخوانی گلیم بافان که نقش های گلیم را زمزمه می کنند از سیرجان به گوش می رسد و روستاییان و عشایر امیدوارند که مشکلات شان رفع شود و دوباره همچنان هنر گلیم شان، دسترنج پربرکت و سرمایه زندگی شان شود.

روستای دارستان در ۲۵ کیلومتری مرکز شهرستان سیرجان در ۱۷۵ کیلومتری غرب مرکز استان کرمان قرار دارد.