مهندسی فرهنگی قرآن

حوزه/ قرآن از طریق دگرگونی باورها و ارزش‌ها به مهندسی فرهنگی جامعه می‌پردازد. مثلاً در زمان جاهلیت، دختران زنده‌به‌گور می‌شدند؛ زیرا داشتن فرزند دختر مایه‌ی ننگ آنان و ضد ارزش محسوب می‌شد. نزول آیات سوره‌ی تکویر «وَ اِذَا المَوُودَهُ سُئِلَت، بِأَیِّ ذَنبٍ قُتِلَت» سبب شد که آن‌ها به بزرگی این گناه پی برده و بدانند که در قیامت در مورد آن بازخواست خواهند شد.

خبرگزاری حوزه | بشر همواره به دنبال تغییر وضع موجود و رسیدن به وضع مطلوب بوده است. برای ایجاد تغییر در زندگی افراد، نخست باید فرهنگ آن‌ها را دگرگون کرد. از ابتدای خلقت انسان، خداوند پیامبرانی را برای هدایت بشر فرستاده است. در واقع وظیفه‌ی همه‌ی انبیاء، تغییر و اصلاح فرهنگ جامعه بوده است؛ زیرا «فرهنگ عبارت است از: مجموعه‌ای به‌هم‌پیوسته از نظام ارزش‌ها و باورها، هنجارها، قوانین و حقوق، اخلاقیات، سنّت‌ها و آداب‌ورسوم، هنر و فنّاوری، سبک زندگی و بالأخره عادت‌های اکتسابی انسان به‌عنوان عضوی از جامعه.» ۱

پیامبران مبعوث شده‌اند تا ارزش‌ها و باورهای نادرست را به ارزش‌های صحیح تبدیل و آداب ‌و رسوم و سنت‌های غلط و نادرست را ریشه‌کن کنند. در واقع وظیفه‌ی آن‌ها مهندسی فرهنگی است. مهندسی فرهنگی؛ بازسازی و تغییر سیستم فرهنگ از طریق دگرگونی ارزش‌ها و باورهاست. به ‌عبارت‌ دیگر؛ تغییر رفتار افراد به‌وسیله‌ی اصلاح اندیشه و افکار آنان.

مأموریت پیامبر اسلام (ص) نیز اصلاح جامعه‌ی جاهلی عرب و نجات بشر از ضلالت و گمراهی بود. ایشان به ‌وسیله‌ی آیات قرآن سنت‌های غلط جاهلی ازجمله: زنده‌به‌گور کردن دختران، قربانی کردن برای بت‌ها، حکم ظهار، رباخواری، اشرافی‌گری، تجمل‌گرایی و سنت‌های نادرست بسیاری را از بین برد و فرهنگ شهادت، ایثار، کمک به همنوع، تواضع، مدارا، صلح و آرامش و عفت و پاک‌دامنی را گسترش داد.

اکنون این سؤال مطرح است که رمز موفقیت پیامبر (ص) در تغییر فرهنگ جامعه چه چیزهایی بوده است؟

همان‌گونه که ذکر شد، ایشان با ابزار وحی و آیات قرآن به هدایت و ارشاد مردم پرداخت. ویژگی‌های منحصربه‌فرد قرآن باعث موفقیت پیامبر گردید. برخی از این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

۱- جذابیت ظاهری قرآن: آیات قرآن کریم به‌ویژه آیات مکی که در ابتدای بعثت نازل ‌شد، دارای وزن و آهنگ خاصی بود و به دلیل اینکه در آن زمان در جامعه‌ی عربستان، شعر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود و طرفداران زیادی داشت، آیات قرآن نیز برای آنان دل‌نشین و جذاب بود. به‌علاوه در آیات قرآن استعاره، تشبیه، کنایه و سایر آرایه‌های ادبی زیادی بکار رفته است که همین امر سبب جذب مخاطب می‌شد.

۲ -به‌کارگیری روش‌های گوناگون: قرآن کریم از روش‌های متنوعی برای بیان یک موضوع استفاده کرده است. گاهی از مثال و گاهی از داستان استفاده می‌کند. بعضی‌اوقات انذار می‌دهد و برخی مواقع تبشیر (تشویق) می‌کند.

۳ -تکرار مطالب: یکی از تکنیک‌های تبلیغاتی، تکرار یک پیام برای تثبیت آن در ذهن مخاطب است. قرآن کریم نیز از این روش بهره برده است. به‌عنوان‌مثال؛ سرگذشت حضرت موسی (ع) در سوره‌های مختلف قرآن، هر بار با بیانی ویژه و به‌منظور خاصی مطرح‌شده است. تکرار این مطلب سبب تثبیت آن در ذهن مخاطب شده و او را به فکر وامی‌دارد تا هدف این تکرار را دریابد.

۴ -توجه به شرایط جامعه و نیاز مخاطب: همان‌گونه که بیان شد، قرآن از طریق دگرگونی باورها و ارزش‌ها به مهندسی فرهنگی جامعه می‌پردازد. مثلاً در زمان جاهلیت، دختران زنده‌به‌گور می‌شدند؛ زیرا داشتن فرزند دختر مایه‌ی ننگ آنان و ضد ارزش محسوب می‌شد. نزول آیات سوره‌ی تکویر* وَ اِذَا المَوُودَهُ سُئِلَت، بِأَیِّ ذَنبٍ قُتِلَت. (وهنگامی که از {دختر} زنده‌به‌گور می‌پرسند، به کدام گناه کشته شد) *۲ سبب شد که آن‌ها به بزرگی این گناه پی برده و بدانند که در قیامت در مورد آن بازخواست خواهند شد. به‌علاوه پیامبر اکرم (ص) و ائمه‌ی اطهار (ع) همواره در بیانات خود به بزرگداشت و احترام دختران می‌پرداختند. ازجمله؛ امام صادق (ع) در حدیثی می‌فرمایند: پسران نعمت‌اند و دختران حسنه و نیکی. خداوند از نعمت‌ها سؤال می‌کند ولی بر نیکی‌هایش پاداش می‌دهد.۳. این عوامل سبب تغییر نگرش و باور افراد نسبت به جایگاه فرزند دختر در خانواده شد.

۵- ارائه‌ی الگوی عملی: پیامبر اکرم (ص) در عمل، اسوه و الگوی مسلمانان بود؛ چنانکه خلق نیکوی پیامبر (ص) سبب جذب و روآوری افراد، حتی دشمنان به ایشان بود. خداوند او را این‌گونه معرفی می‌کند: * وَ اِنَّکَ لَعَلیَ خُلُقٍ عَظیمٍ؛ و یقیناً تو بر بلندای سجایای اخلاقی عظیمی قرار داری.* ۴ به‌عنوان مثال: تکریم حضرت فاطمه (س) و بوسیدن ایشان از جمله سیره‌های عملی پیامبر بود. ایشان همواره می‌فرمودند: فاطِمهُ بِضعَهُ مِنّی. فاطمه پاره‌ی تن من است. رفتار نیکوی پیامبر (ص) سبب شد که خداوند ایشان را الگو و اسوه‌ی مسلمانان بنامد * لَقَد کانَ لَکُم فِی رَسوُلُ اللهِ اُسوَهٌ حَسَنَهٌ، یقیناً برای شما در {روش و رفتار} پیامبر خدا الگوی نیکویی است.*۵

۶ -ارائه‎‌ی دلیل منطقی: درآیاتی از سوره‌ی انعام، داستان حضرت ابراهیم بیان شده است. او برای نفی بت‌پرستی از روش احتجاج و آوردن دلیل استفاده می‌کند. او پرستش ستارگان و ماه و خورشید را رد می‌کند و برای هرکدام دلیلی منطقی ذکر می‌کند. مثلاً در مورد ستارگان می‌فرماید: *فَلَمّا اَفَلَ قالَ لا اُحِبُّ الافِلینَ، هنگامی‌که ستاره غروب کرد گفت: من غروب کنندگان را دوست ندارم.*۶؛ کنایه از این‌که معبودی قابل‌پرستش است که نابودی و زوال در او راه نداشته باشد.

بنابراین، در جامعه‌ی کنونی که به سمت فرهنگ سکولار و ماتریالیستی در حال حرکت است، شایسته است با الگوگیری از روش اصلاحات فرهنگی قرآن، جامعه را به سمت فرهنگ قرآنی هدایت و سبک زندگی غربی را به سبک زندگی اسلامی تبدیل کرد.

استفاده از جذابیت‎‌های دیداری ازجمله کلیپ، عکس نوشته و گرافیک، فیلم و سریال‌های قرآنی و مذهبی روش خوبی برای جذب جوانان امروزی است.

از سوی دیگر، امروزه فضای مجازی عرصه‌ی تبادلات فرهنگی گسترده‌ای را فراهم نموده است؛ بنابراین نشر این مطالب در فضای مجازی می‌تواند باورهای دینی را در جوانان تعمیق بخشد و ارزش‌های الهی را به آنان یادآور شود.

همچنین تکرار مطالب در موقعیت‌ها و مناسبت‌های مختلف، به‌ویژه ایام ماه رمضان و محرم و صفر، سبب تثبیت آن در ذهن مخاطب شده تا جایی که ملکه‌ی ذهن آنان گردد.

توجه به نیاز مخاطب و شرایط جامعه از اهمیت بسیاری برخوردار است. شایعات فضای مجازی، محتواهای شهوت‌انگیز، ترویج فساد و فحشا، مسائلی است که امروزه گریبان‌گیر نسل جوان جامعه است؛ برای مقابله با این تهاجم فرهنگی سزاوار است فعالان فرهنگی با ساخت فیلم و سریال و... به معرفی الگوهای شاخص مانند شهدای جنگ تحمیلی و مدافع حرم پرداخته و با ذکر ویژگی‌های شخصیتی آنان، فرهنگ ایثار و شهادت را در جامعه ترویج دهند. این امر سبب می‌شود جوانان دریابند حتی در شرایط فعلی نیز امکان اینکه یوسف‌گونه زندگی کرد و علی‌اکبروار به شهادت رسید، وجود دارد.

جوان امروزی برای هر مطلب یا دستوری درجستجوی دلیل منطقی است؛ بنابراین بهتر است کارشناسان مذهبی در ارائه‌ی مسائل اعتقادی از ادله‌ی عقلی استفاده کنند؛ تا شبهاتی که دین‌ستیزان در ذهن آنان ایجاد می‌کنند برطرف شود.

فطرت خداجو و کمال‌گرای انسان سبب می‌شود، گاهی حتی یک جرقه موجب بیداری او گشته و از سردرگمی و گمراهی نجات یابد؛ بنابراین با مهندسی فرهنگ جامعه می‌توان زمینه‌ی هدایت و اصلاح آن را فراهم نمود.

پی نوشت ها:

۱_تعریف‌ها و مفهوم فرهنگ، ص، ۱۱۳

۲_سوره‌ی تکویر، ۸-۶

۳_ الکافی، جلد ۶، ص ۵

۴_ قلم، ۴

۵_احزاب، ۲۱

۶_انعام، ۷۶

الهه دهقانی، عضو گروه نویسندگی صریر