انتظارات جوان

انتظارات جوان از جامعه
 

همان گونه که جوان انتظاراتی از خانواده دارد، از جامعه اسلامی نیز خواسته هایی دارد که حکومت اسلامی به عنوان مدیر جامعه، مسئول رسیدگی به حقوق جوانان است. انتظارات جوانان از جامعه در قالب حقوق ملت بر دولت قابل تبیین است که در بعضی روایات نیز آمده است. مهم ترین خواسته های جوان از جامعه عبارتند از:

الف) انتظارات فردی

انتظارات فردی جوان جنبه شخصی دارد؛ به این معنا که در صورت برآورده شدن آن انتظار، سود و نفعش در درجه اول به خود جوان برمی گردد و در درجه دوم ممکن است به اجتماع برسد.
 

یک _ زمینه سازی رشد استعدادهای جوان

رشد استعداد جوان تا حدودی فردی و مربوط به فعالیت خود اوست، ولی جامعه باید زمینه های آن را فراهم آورد؛ زیرا زمینه سازی پرورش استعدادهای جوان به فعالیت و هزینه فراوان نیاز دارد که از عهده نسل جوان و خانواده های آنان خارج است. برای مثال، برای شکوفا شدن استعداد ورزشی جوان، به سالن ورزشی، مربی ماهر و امکانات مختلف نیاز است و این کار از حکومت ساخته است، نه خانواده. جوان هم انتظار دارد که مسئولان امر آن را فراهم آورند. اگر استعداد جوان در دوره جوانی شکوفا نشود، این فرصت از دست می رود و در دوره پیری نمی توان آن را جبران کرد. علی(ع) می فرماید: «بَادرِ الفُرصَهَ قَبلَ أَن تَکُونَ غُصَّهً؛ فرصت را پیش از آن که اندوه گردد، دریاب.»(کمت نامه جوان، ص44.) در جمله دیگر می فرماید: «مَا أَقرَبَ الدُنیَا مِنَ الذَّهابِ و الشَّیبَ مِنَ الشَّبابِ؛ چه نزدیک است دنیا به نابودی و جوانی به پیری».( حکمت نامه جوان، ص44.)

شکوفا شدن استعدادهای جوان نیازمند زمینه سازی و برنامه ریزی درست و دقیق است. همه نیروهای فعال و تأثیرگذار در عرصه اجتماع می توانند دراین مورد سهیم باشند، ولی نقش حکومت دراین مسئله، بسیار چشمگیر است؛ زیرا دولت، صاحب اختیار همه منابع مادی و نیروهای انسانی جامعه است و می تواند با برنامه ریزی های مناسب، انتظارات نسل جوان را تأمین کند و توانایی های آنان را به فعلیت برساند.

امام علی(ع) خطاب به همه ملت می فرماید:

أیُّها النّاسُ إنَّ لِی عَلَیکُم حَقّاً و لَکُمْ عَلَی حقٌّ فَأمَّا حقُّکُم علَی فَالنَّصِیحَهُ و تَوفِیرُ فَیئکُم.( نهج البلاغه، ترجمه: دشتی، خطبه 33.)

ای مردم! مرا بر شما و شما را بر من حقی واجب شده است. حق شما بر من آن است که از خیرخواهی شما دریغ نورزم و بیت المال را میان شما عادلانه تقسیم کنم.

کلام علی(ع) در مورد حقوق رعیت، شامل جوانان نیز می شود و از جمله حقوق آنان بر حکومت، برخورداری از حق پیشرفت در عرصه های دینی، ارزشی، معنوی و تحصیلی است که باید در این موارد برنامه ریزی و تأمین اعتبار صورت گیرد.

نکته قابل توجه در گفتار امام علی(ع) آن است که حضرت در زمان تصدی حکومت اسلامی این سخن را بیان فرموده و حقوق ملت را بر دولت تثبیت کرده است؛ یعنی همه مردم (اعم از زن و مرد و پیر و جوان) حقوقی برعهده دولت دارند و نسل جوان گروه مهم جامعه را تشکیل

می دهند و ادای حقوق آنها لازم تر است. از این رو، توجه جدّی به نیازها و انتظارات آنان در شرایط امروزی از هر زمان دیگر ضروری تر می نماید.

حضرت در عهدنامه مالک اشتر نخعی _ که به منشور حکومتی ایشان معروف است _ به مالک می فرماید: «تَفَقَّد مِن اُمُورِهِم ما یَتفَقَّد الوَالدانِ مِن وَلَدهما؛ آن گونه درباره امور مردم بیندیش که پدر و مادر مهربان نسبت به فرزندشان می اندیشند و برای آینده او برنامه ریزی می کنند.»(نهج البلاغه، ترجمه: دشتی، نامه 53.) بررسی اوضاع جوانان به دلیل حساسیت دوره جوانی از هر کاری لازم تر است؛ زیرا رشد و تکامل ابعاد وجودی جوان از یک سو، به همت اولیا و مربیان و از سوی دیگر، به دستگاه حکومت بستگی دارد. ایجاد عرصه فعالیت در تمام فنون مورد نیاز جامعه از عوامل مؤثر در رشد اندیشه جوانان است. جوان تنها در صورتی به ابتکار و خلاقیت دست خواهد یافت که امکانات لازم برای به فعلیت رسیدن توانایی های فکری و هنری او فراهم باشد، چنان که جهانِ صنعتی از همین راه به فنون جدید دست یافته است. دنیای اسلام نیز اگر این مسیر را بپیماید، می تواند شاهد شکوفایی استعدادهای نسل جوان و دست یابی به نوآوری های جدید علمی باشد. براین اساس، خواسته مهم جوانان از جامعه، به ویژه نهاد حکومت آن است که عرصه های فعالیت علمی و فن آوری را برایشان آماده سازد. تجربه نشان داده حکومتی در دنیا موفق بوده است که نیروی های جوانش را به کار گرفته و شغل و حرفه مناسب برای آنان فراهم آورده است.

دو _ زمینه سازی ابتکار و خلاقیت جوان

نوآوری در عرصه های علمی و فرهنگی، از هدف های راهبردی همه حکومت هاست و خواسته هر دولتی است که به تکنیک های مدرن و پیشرفته روز دست یابد. آنها در این زمینه سرمایه گذاری می کنند و همواره در تلاش هستند تا به فن آوری های جدید علمی دست یابند، چنان که رقابت های نظامی و تسلیحاتی شرق و غرب از دیر زمان، با همین هدف قابل توجیه است.

میزان پیشرفت کشورها به برنامه ریزی های منظم و سامان دهی نیروهای کاری و هدایت نسل جوان بستگی دارد. نقش جوانان در نوآوری علمی و پیشرفت صنعت و فنون جدید، روشن است. کشوری دراین زمینه موفق تر است که شرایط ابتکار و خلاقیت را در جامعه فراهم آورد و نسل جوان را در جهت تحصیل دانش های رایج روز، هدایت کند. ابتکار و خلاقیت به علوم تجربی اختصاص ندارد، بلکه حوزه فرهنگ و تمدن دینی را نیز دربرمی گیرد؛ زیرا ممکن است برخی جوانان در قلمرو معارف اسلامی نیز راهکارهایی معرفی کنند که در اجرای دستورهای دینی کارسازتر باشد. برای مثال، در مورد علوم نرم افزاری به طرح ها و فرمول های تازه ای برسند و معارف اسلامی را به شیوه روز به جهان عرضه کنند.

انتظار زمینه سازی ابتکار و خلاقیت، با ویژگی نهفته در ذات جوان هماهنگ است؛ زیرا او طبع خلاق و بالنده دارد و همواره می خواهد به یافته های جدیدی در عرصه علم و عمل برسد. ازاین رو، توقع دارد زمینه بالندگی و شکوفایی توانایی هایش فراهم شود و این از انتظارات بر حق نسل جوان است.

شاید خانواده های ثروتمند بتوانند در برخی موارد، فضای محدودی را به منظور نوآوری علمی فراهم آورند، ولی در سطح عموم نمی توانند اثرگذار باشند. بنابراین، دولت باید در عرصه های گوناگون علم و صنعت، زمینه ابتکار و خلاقیت جوانان را به وجود آورد. جوانان نیز باید همت کنند، از بیکاری و تنبلی دست بردارند، با جدّیت و پشتکار به تحصیل دانش بپردازند و به خلاقیت و نوآوری دست یابند.

خداوند در یک دستور کلی به جوامع اسلامی می فرماید:

وَ اَعِدُّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّهٍ وَ مِنْ رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّاللهِ وَ عَدَّوُکَم و آخرین مِنْ دونِهم. (انفال:60) و هرچه در توان دارید از نیرو و اسب های آماده بسیج کنید تا با این تدارکات، دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] دیگری را جز ایشان _ که شما نمی شناسیدشان و خدا آنان را می شناسد _ بترسانید.

یعنی با همه امکانات به میدان وارد شوید و نیروهای جوان را به کار بگیرید و در تمامی شئون زندگی به نوآوری برسید تا در برابر دشمنان خدا و دشمنان خود شکست نخورید. این فرمان الهی، می طلبد که همه جوانان در صحنه های مختلف دینی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و نظامی، ابتکار و خلاقیت خود را نشان دهند. دولت نیز باید در همه زمینه ها همکار و پشتیبان آنها باشد تا ظرفیت های وجودی شان به شکوفایی برسد.

ب) انتظارات علمی و فرهنگی

جوان، در زمینه علمی و فرهنگی نیز انتظاراتی از جامعه دارد که به این نوع مطالبات آنان هم باید توجه کرد. پیشرفت علمی و فرهنگی جوان، جنبه فردی دارد و تا حدودی مربوط به رشد شخص وی است، ولی نتیجه تحصیلات جوانان به طور مستقیم متوجه جامعه می شود و هر کار علمی و فرهنگی انجام دهد، به جامعه ای متعلق است که در آن زندگی می کند.

یک _ زمینه سازی تحصیل جوانان

علم آموزی خواسته هر انسان عاقل و صاحب اندیشه است که همواره در جهت آن حرکت می کند. تحصیل دانش از منظر اسلام، مهم ترین برتری بر دیگر انسان ها به شمار می رود. خداوند در قرآن می فرماید: «هَل یَستَوی الَّذینَ یَعلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعلَمُونَ؛ آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند، یکسانند.» (زمر:9) چنین نیست؛ زیرا عالمان چیزی (علم) دارند که نادانان از آن محروم هستند. علم به مفهوم عام آن، همه دانش های رایج بشری را در برمی گیرد؛ یعنی هر دانشمندی نسبت به کسی که از دانش او بی بهره است، برتری خواهد داشت. از منظر قرآن و روایات اسلامی، علم در مفهوم خاص آن، علوم دینی است و پاداشی که در متون، به آن وعده داده شده، برای علم به معارف الهی و عالم به آن است. ازاین رو، معارف اسلامی، مهم ترین مواد آموزشی نسل جوان را تشکیل می دهد.

علی(ع) در نامه ای به فرزندش امام حسن(ع) فرمود:

وَ أَن أَبتَدئَکَ بِتَعلیِمِ کِتابِ الله عَزَّوَجَلَّ وَ تَأویلِهِ وَ شَرایِعِ الاِسلامَ وَ اَحکامِهِ وَ حَلالِهِ وَ حَرامِهِ وَ لا أُجاوِزُ ذلِکَ بِکَ اِلَی غَیرِهِ.(نهج البلاغه، ترجمه: دشتی، نامه 31.)

در آغاز تربیت، تصمیم گرفتم کتاب خدای توانا و بزرگ را همراه تفسیر آیات، به تو بیاموزم و شریعت اسلام و احکام آن از حلال و حرام را به تو تعلیم دهم و به چیز دیگری نپردازم.

چند نکته آموزشی از این کلام علی(ع) به دست می آید: اول، چگونگی محتوای آموزشی جوانان باید با قرآن و شریعت اسلامی و حلال و حرام الهی آغاز شود. دوم، پدر و مادر خود باید به آموزش جوانان اقدام کنند. سوم، حاکم اسلامی باید با تعلیم و تربیت نسل جوان ارتباط مستقیم داشته باشد و در حد امکان، خود، به آنان آموزش دهد.

علوم غیر دینی را که در مسیر تکامل معنوی انسان و خدمت به مردم قرار می گیرند و در راستای سربلندی جامعه اسلامی به کار می روند، می توان جزو علم به معنای خاص قرار داد. صاحبان آن دانش هم از پاداش های موعود در آیات و روایات بهره مند خواهند شد؛ چون نتیجه این گونه دانش ها موجب تقویت نظام اسلامی و سبب اعلای کلمه توحید می شود و این کار در شرایط امروز، باارزش ترین عمل به شمار می آید. افزون براین، نوآوری در عرصه علم و صنعت و تجهیزات نظامی به ایجاد امنیت، اقتدار ملی و جهانی، استقلال کشور و سیاست گذاری خارجی کمک می کند.

منظور از زمینه سازی تحصیل جوانان در حوزه علوم دینی و غیردینی، هم آموزش در عرصه علوم اسلامی و هم آموزش در فضای علوم روز و رشته های رایج در مراکز علمی جهان، به ویژه علوم انسانی است. تحصیل در دوره جوانی چیزی است که در عرف خردورزان و متون دینی بر آن تأکید بسیار شده است؛ چراکه جوان در مقایسه بزرگ سالان از توان و قدرت یادگیری بالایی برخوردار است و باید از این فرصت جوانی استفاده کند.

انتظار نسل جوان از جامعه و در رأس آن، نهاد حکومت است که مقدّمات تحصیل، نظیر تأسیس مراکز آموزشی، متون درسی، تهیه امکانات

تحصیلی و به کارگیری استادان شایسته را برایشان پدید آورند و آنان بتوانند با همت عالی و تلاش روزافزون، به سطوح عالی دانش دست یابند. علی(ع) در خطبه 34 نهج البلاغه، تعلیم و تربیت نسل جوان را بر عهده حاکم اسلامی دانسته است و می فرماید:

فَأَمَّاَ حَقََّکُم عَلَیَّ فَالنَصیحَهٌ لَکُم وَ تَوفِیرُ فَیئِکُم عَلَیکُم و تَعلِیمِکُم کَی لا تَجهَلُوا و تأدیبِکُم کَیما تَعلَمُوا.

حق شما بر من آن است که از خیرخواهی شما دریغ نورزم و بیت المال را میان شما عادلانه تقسیم کنم و شما را آموزش دهم تا بی سواد و نادان نباشید و شما را تربیت کنم تا راه و رسم زندگی را بدانید.

سیره علی(ع) در تربیت فرزند، این امر را نشان می دهد که در کنار زمینه سازی مقدّمات تحصیل، خود نیز به این امر اهتمام می ورزید. از این گفتار برمی آید که سیره علی(ع) در تعلیم فرزند، آموزش دستورهای اسلام و معارف قرآن بود، نه چیزی دیگر؛ زیرا آن حضرت، روش تربیت فرزند را در نامه 31 نهج البلاغه به خوبی بیان کرده و راهکار ها و محتوای آموزشی را معیّن فرموده است در کلام ایشان بیان شده است که چه علمی را چگونه باید به فرزندان آموزش داد.

نسل جوان جویای تحصیل هستند و انتظار دارند نظام حاکم بر جامعه، به مطالبه آنان توجه کند و شرایط تحصیل را برایشان فراهم سازد. بسیاری از حکومت ها نیز در عمل نشان داده اند که درصدد تحقق شایسته این خواسته جوانان بوده و هستند و بیشترین سرمایه دولت را در زمینه تحصیلات عمومی و عالی کشور هزینه می کنند. البته، تنها هزینه مالی کارساز نیست. آنچه مهم تر به نظر می رسد، برنامه ریزی درست و دقیق است

که باید از متخصصان هر رشته تحصیلی برای رشد کمّی و کیفی آن رشته بهره جست.

بدین ترتیب، تخصص در فنون مختلف، جایگاه ویژه خود را پیدا می کند و صاحبان فن بالاترین امتیاز را به دست می آورند. برنامه سازان صداوسیما می توانند دراین زمینه تأثیرگذار باشند و با راهنمایی درست جوانان، آنان را با رشته های گوناگون علمی آشنا سازند تا هنگام انتخاب گرایش، مناسب ترین گزینه را برگزینند.
 

دو _ زمینه سازی مشارکت جوانان در امور فرهنگی و تربیتی

فرهنگ سازی، از امور مهم در جامعه اسلامی است و کاری باید کرد که فرهنگ جامعه، فرهنگ دینی شود. امام خمینی رحمه الله دراین زمینه می فرماید:

کوشش کنید که فرهنگ را فرهنگ اسلامی درست کنید. ]چون[ جوان هایی که در این فرهنگ تربیت می شوند، همان هایی هستند که مقدرات کشور در دست آنهاست. اگر اینها درست بار بیایند ]و[ همه خدمت گزار مردم و امین بیت المال باشند، سعادت جامعه تأمین می شود و همه اینها تحت رهبری اسلام تحقق پیدا می کنند.(صحیفه امام، ج 8، ص 89.)

همچنین ایشان در سخنان دیگر می فرماید:

باید کوشش کنید مفاسد فرهنگ حاضر را بررسی کرده و به اطلاع ملت ها برسانید و با خواست خداوند متعال آن را عقب زده، به جای آن، فرهنگ اسلامی _ انسانی را جای گزین کنید تا نسل های آینده با روش آن که روش انسان سازی و عدل پروری است، تربیت شوند.(صحیفه نور، ج 1، ص 300.)

اهمیت فرهنگ سازی و لزوم رشد معنوی جامعه از این فرازهای گفتار امام راحل رحمه الله به خوبی روشن می شود و پرسش این است که این امر چگونه تحقق می پذیرد؟

به نظر می رسد، از راهکارهای دست یابی به این مهم، مشارکت دادن جوانان در کارهای فرهنگی و تربیتی جامعه است که این کار بسیار اثربخش خواهد بود؛ زیرا برنامه ریزی و اجرای طرح های فرهنگی در اجتماع به نیروی های فعال و باذوق و سلیقه هنری نیاز دارد تا آن نیروها بتوانند در جهت رشد و شکوفایی فرهنگ جامعه وارد عمل شوند. نسل جوان، تنها گروهی هستند که می توانند گام های مؤثری دراین زمینه بردارند و منادیان فرهنگ اسلام و قرآن باشند. تبلیغات اسلامی در شهر و روستا، برگزاری مراسم اعیاد و وفات معصومان(ع)، شرکت در مراسم نمازهای جمعه و جماعت به صورت هماهنگ و باشکوه، از نمادهای مشارکت جوانان در امور فرهنگی و تربیتی است. جوانان انتظار دارند که جامعه اسلامی زمینه مشارکت آنان را دراین گونه برنامه ها فراهم سازد.

سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت(ع)، ضرورت مشارکت دادن نسل جوان در امور فرهنگی و تربیتی جامعه را روشن می کند. بررسی سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله در مکه و مدینه، به خوبی نشان می دهد که آن حضرت در همه عرصه های فرهنگی، تبلیغی، تربیتی و رزمی از نیروهای جوان بهره می بردند. داستان هجرت جمعی از یاران پیامبر به سرپرستی جعفر بن ابی طالب، برادر علی(ع)، به حبشه و تبلیغات دینی و فرهنگی آنها در آن سرزمین، سبب نشر

معارف اسلام و درنهایت، موجب مسلمان شدن نجاشی (رئیس حکومت) و عده ای از مردم حبشه شد.( جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، 1382، ج 1، ص309.)

ملاقات مسلمانان با پادشاه حبشه و گفت وگوی رودررو با نمایندگان قریش و سخنان قوی و منطقی جعفر، چنان حاکمان حبشه را تحت تأثیر قرار داد که بی درنگ از آنان طرفداری کردند و به ایشان پناه دادند.(فر سبحانی، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، 1382، ج 1، ص 315.) امروزه نیز اگر به جوانان میدان داده شود و زمینه فعالیت آنان فراهم گردد، همان نقشی را که جوانان صدر اسلام در انتشار معارف الهی داشتند، نسل جوان کنونی هم در نشر تعالیم اسلام و عزت و اقتدار جامعه اسلامی ایفای نقش خواهند کرد.

دو ـ زمينه‌سازي مشاركت جوانان در امور فرهنگي و تربيتي

فرهنگ‌سازي، از امور مهم در جامعه اسلامي است و كاري بايد كرد كه فرهنگ جامعه، فرهنگ ديني شود. امام خميني رحمه الله دراين‌زمينه مي‌فرمايد:
كوشش‌كنيد كه فرهنگ را فرهنگ اسلامي درست كنيد. ]چون[ جوان‌هايي‌ كه در اين فرهنگ تربيت مي‌شوند، همان‌هايي هستند كه مقدرات كشور در دست آنهاست. اگر اينها درست بار بيايند ]و[ همه خدمت‌گزار مردم و امين بيت‌المال باشند، سعادت جامعه تأمين مي‌شود و همه اينها تحت رهبري اسلام تحقق پيدا مي‌كنند.1
همچنين ايشان در سخنان ديگر مي‌فرمايد:
بايد كوشش كنيد مفاسد فرهنگ حاضر را بررسي كرده و به اطلاع ملت‌ها برسانيد و با خواست خداوند متعال آن را عقب زده، به ‌جاي آن، فرهنگ اسلامي‌ ـ انساني را جاي‌گزين كنيد تا نسل‌هاي آينده با روش آن كه روش انسان‌سازي و عدل پروري است، تربيت شوند.2
اهميت فرهنگ‌سازي و لزوم رشد معنوي جامعه از اين فرازهاي گفتار امام راحل رحمه الله به خوبي روشن مي‌شود و پرسش اين است كه اين امر چگونه تحقق مي‌پذيرد؟
به‌نظر مي‌رسد، از راهكارهاي دست‌يابي به اين مهم، مشاركت دادن جوانان در كارهاي فرهنگي و تربيتي جامعه است كه اين ‌كار بسيار اثربخش خواهد بود؛ زيرا برنامه‌ريزي و اجراي طرح‌هاي فرهنگي در اجتماع به نيروي‌هاي فعال و باذوق و سليقه هنري نياز دارد تا آن نيروها بتوانند در جهت رشد و شكوفايي فرهنگ جامعه وارد عمل شوند. نسل جوان، تنها گروهي هستند كه مي‌توانند گام‌هاي مؤثري دراين‌زمينه بردارند و مناديان فرهنگ اسلام و قرآن باشند. تبليغات اسلامي در شهر و روستا، برگزاري مراسم اعياد و وفات معصومان(ع)، شركت در مراسم نمازهاي جمعه و جماعت به‌صورت هماهنگ و باشكوه، از نمادهاي مشاركت جوانان در امور فرهنگي و تربيتي است. جوانان انتظار دارند كه جامعه اسلامي زمينه مشاركت آنان را دراين‌گونه برنامه‌ها فراهم سازد.
سيره پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله و اهل‌بيت(ع)، ضرورت مشاركت‌دادن نسل جوان در امور فرهنگي و تربيتي جامعه را روشن مي‌كند. بررسي سيره رسول خدا صلی الله علیه و آله در مكه و مدينه، به‌خوبي نشان مي‌دهد كه آن حضرت در همه عرصه‌هاي فرهنگي، تبليغي، تربيتي و رزمي از نيروهاي جوان بهره مي‌بردند. داستان هجرت جمعي از ياران پيامبر به سرپرستي جعفر بن ابي‌طالب، برادر علي(ع)، به حبشه و تبليغات ديني و فرهنگي آنها در آن سرزمين، سبب نشر معارف اسلام و درنهايت، موجب مسلمان شدن نجاشي (رئيس حكومت) و عده‌اي از مردم حبشه شد.3
ملاقات مسلمانان با پادشاه حبشه و گفت‌وگوي رودررو با نمايندگان قريش و سخنان قوي و منطقي جعفر، چنان حاكمان حبشه را تحت تأثير قرار داد كه بي‌درنگ از آنان طرفداري كردند و به ايشان پناه دادند.4 امروزه نيز اگر به جوانان ميدان داده شود و زمينه فعاليت آنان فراهم گردد، همان نقشي را كه جوانان صدر اسلام در انتشار معارف الهي داشتند، نسل جوان كنوني هم در نشر تعاليم اسلام و عزت و اقتدار جامعه اسلامي ايفاي نقش خواهند كرد.
 

پی نوشت:

1. صحيفه امام، ج 8، ص 89.
2. صحيفه نور، ج 1، ص 300.
3. جعفر سبحاني، فروغ ابديت، قم، بوستان کتاب، 1382، ج 1، ص309.
4. همان، ص 315.

منابع:

احسانی، محمد، 1341، جوان، انتظارات و مسولیت ها،قم: -مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.-دفترعقل،1388.

http://pajuhesh.irc.ir/product/book/show.text/id/1491/order/63