«کارکرد شناسی فرهنگی و تمدنی خانواده انگاری جامعه از دیدگاه قرآن» بررسی شد

حوزه/ کرسی علمی- ترویجی «کارکرد شناسی فرهنگی و تمدنی خانواده انگاری جامعه از دیدگاه قرآن» به همت گروه سیاست و تمدن اسلامی مرکز پژوهشی تمدن اسلامی و دین پژوهی پیامبر اعظم(ص) برگزار شد.

به گزارش خبرگزاری حوزه،کرسی علمی- ترویجی «کارکرد شناسی فرهنگی و تمدنی خانواده انگاری جامعه از دیدگاه قرآن»، محمد مصطفی اسعدی، استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی ایران به همت گروه سیاست و تمدن اسلامی مرکز پژوهشی تمدن اسلامی و دین پژوهی پیامبر اعظم(ص) برگزار شد.

در ابتدای این نشست که در قم برگزار شد، محمد مصطفی اسعدی با ذکر این مطلب که زیربنای فرهنگ در فرهنگ تمدن سازی قرآن به روشنی جلوه گر است گفت: فرهنگ‌سازی زیربنایی به صورت عمده ناظر بر ابعاد بینشی فرهنگی است که عمدتا در بخش توحید باوری و معادباوری تعریف می‌شود.

وی افزود: همچنین در بعد ارزش‌ها و گرایش‌ها این فرهنگ ابعاد زیربنایی را تعریف می‌کند مثلا در آیه ولایت و مودت گرایش به اولیای الهی را تعریف شده است.

استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی ایران ادامه داد: در کنار ساخت فرهنگ زیربنایی فرهنگ ایده‌آل جامعه نظام شریعت احکام و اخلاق هم رونمایی می‌شود تا روبنای فرهنگ جامعه نیز از حیث آداب و رسوم و مناسک همسو با زیر بناها شکل بگیرد؛ مثلا یکی از مقوله‌های خیلی روشن فرهنگی سبک پوشش است قرآن در کنار توجه به معنویت برای پوشش آحاد جامعه نیز ضوابط می‌دهد این شاهد توجه توأمان به روبناها و زیربناهای فرهنگی است.

وی اضافه کرد: حتی فراتر از این در مواردی که قرآن از حیث فرهنگی جایگاهی مشخص نکرده است باز این صحبت مطرح می‌شود؛ به عنوان مثال مسئله «زبان» یک مقوله روشن فرهنگی است که در قرآن مورد توجه است اما در قرآن اینکه زبان یک ملت چه باشد هیچ ارزشی ندارد، حتی اختلاف السنه نشانه الهی است.

اسعدی در ادامه گفت: یکی از موضوعاتی که در فرهنگ قرآنی و اسلامی این ویژگی را به صورت روشن بیان می‌کند موضوع خانواده‌انگاری است؛ وقتی ما انگاره را در بعد اجتماعی به کار می‌بریم یک مسئله فرهنگی می‌شود و به صورت دقیق ناظر به نظام باورهاست و منظور ما از خانواده‌انگاری افرادی است که پیوند سببی و نسبی ندارند.

وی با اشاره به اینکه «انگاره» را در لغت با کلمه «گمان» معنا می‌کنند، گفت: اما تلقی ذهنی به افراد را می‌توان نزدیک‌تر به معنای این واژه بیان کرد؛ تنوع این مسئله در قرآن بسیار جالب است؛ اینکه هم ناظر به مفهوم پدری این مسئله دیده می‌شود (مله ابیکم ابراهیم) و هم ناظر بر مفهوم مادری (ازواجه امهاتهم).

استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی ایران همچنین اظهار کرد: این مسئله ناظر به مفهوم برادری در ابعاد مختلف و همچنین بر مفهوم فرزندی (یا بنی آدم) نیز می‌باشد؛ همچنین به مسائلی که به چالش‌های جامعه مرتبط است (ابن سبیل) که تعبیری خانواده‌انگارانه برای فردی است که در جامعه دچار چالش شده است اشاره می‌شود.

وی اهمیت این مسئله را در دربرگیری تاریخ پیش از نزول، عصر نزول و فرجام تاریخ دانست و گفت: ادعای ما به عنوان مدعای این مسئله این است که خانواده انگاری در جامعه در بیان قرآن کریم یکی از روش‌های گفتمان‌ساز قرآن ذیل سیاست فرهنگی تمدنی جامعه اسلامی است که در قبال آن بعد تضعیف این مسئله عوامل انحطاط را تقویت می‌کند.

اسعدی در خصوص کارکردهای این موضوع توضیح داد: نخستین کارکردی که ما از این انگاره می‌بینیم پردازش و ایجاد یک هویت تاریخی برای یک جامعه اسلامی است. قرآن مسلمانان را در عصر خود تا انتهای تاریخ امت برتر معرفی می‌کند و در قبال آن یک درخواست دارد (از آیین پدرتان پیروی کنید).

وی در ادامه گفت: قرآن بیان می‌کند که هرچند در یک بازه زمانی دین ما متولد شده اما قدمت هویت فرهنگی ما به قدمت حیات چند هزار ساله ابراهیم است فارغ از اینکه ابعاد ارزشی دیگری هم دارد که در سبک زندگی اسوه باشند.

استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی ایران بیان کرد: برخی از مفسرین معاصر مطرح کردند که چرا قرآن به ابراهیم پدر می‌گوید و در پاسخ بیان شده به این دلیل است که اعراب این منطقه غالبا از نسل ابراهیم و اسماعیل بودند.برخی گفتند ابراهیم یک پدر معنوی و روحانی برای مسلمانان است؛ این تفاسیر دچار چالشی هستند زیرا در این صورت انگاره خانوادگی را باید منحصر به عصر یا منطقه نزول دانست و مسلمانان مناطق مختلف با این تفسیر نمی‌توانند ابراهیم را پدر خود بدانند در حالیکه رویکرد قرآن رویکرد جهانی است.

وی با بیان اینکه خانواده‌انگاری در ادبیات نبوی در مفهوم ولایت، نبوت و امامت تکمیل گزاره‌های قرآنی می‌شود، گفت: بخش دیگری به همسران پیامبر اشاره دارد که دارای دو کارکرد است؛ یک کارکرد تشریعی دارد در تحریم نکاح و دیگری احترام و اکرامی است که آن‌ها به علت انتساب به شخص نبوت وظیفه دیگری در جامعه مسلمانی دارد که در جامعه ما مشابه جایگاه سادات است.

اسعدی همچنین ابراز کرد: ابعاد مختلفی از کارکردهای این موضوع دیده می‌شود که به مسائل اعتلای تمدن و انحطاط آن ارتباط پیدا می‌کند مانند همبستگی اجتماعی که در آیه اعتصام به آن اشاره شده است یا تعاون اجتماعی، ایتام و تاب‌آوری اجتماعی.

وی تصریح کرد: مسئله دیگر مسئله اصلاح خرده فرهنگ‌هاست که ناهمسو با فرهنگ اسلامی ایجاد می‌شوند و مواجهه با ضد فرهنگ‌ها نیز به عنوان جریان‌های ناهمسو با فرهنگ‌های دینی تعبیر خانواده‌انگارانه اخوت دیده می‌شود.

استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی ایران اضافه کرد: بنابراین بررسی تجمیعی تمام کارکردهای خانواده‌انگاری ما را به این نتیجه می‌رساند که قرآن کریم تمام ابعاد جامعه، فرهنگ و تاریخ را مورد توجه قرار داده است؛ از نمونه‌های ابعاد فرهنگ می‌توان به ابعاد نگرشی، گرایشی و رفتاری فرهنگ اشاره کرد؛ پس از آن مسئله عرصه‌های تاریخی مرتبط می‌شود، عرصه تاریخی قبل از نزول، تاریخ انبیا و اخوت پیامبران با برخی از اقوام است.

وی بعد سوم این مبحث را گونه‌های اجتماعی دانست و گفت: بنابراین به صورت خلاصه می‌توان گفت خانواده‌انگاری یک جامعه هم برای مسلمانان تقویت رویکرد ارزشی است و هم تذکر و هشداری نسبت به جریان‌های ضدارزشی چه در ابعاد دینی و چه در زندگی اجتماعی.

برخی مباحث طرح ارائه شده ملموس نیست

در ادامه این نشست در نقد و بررسی طرح ارائه شده، غلامرضا ویسی، استادیار مرکز پژوهشی تمدن اسلامی پیامبر اعظم(ص) بیان کرد: یکی از نکات مثبت این طرح این است که این موضوع نسبتا کاربردی است و قرار است ایده‌هایی که در نشست‌ها مطرح می‌شود کمک کند که بحث تمدن شکل گیرد.

وی افزود: در دیدار تمدن پژوهان با مقام معظم رهبری در سال ۹۷ نیز تأکید بر همین موضوع شکل‌گیری تمدن بود، لذا خوانش تمدنی از موضوع اجتماع و خانواده نکته مثبتی است که دکتر اسعدی پیش گرفته‌اند.

ویسی ادامه داد: مسئله مهم دیگری که در این میان وجود دارد این است که اگر قرار است این مباحث به مرحله اندیشه برسد و ایده‌ای از آن گرفته شود باید موضوعات کاربردی باشد و باید دید کدام مراکز می‌توانند این ایده‌ها را یک گام جلوتر ببرند؛ این مسئله باید رویکرد مرکز قرار گیرد.

استادیار مرکز پژوهشی تمدن اسلامی پیامبر اعظم(ص) با بیان اینکه باید دید ایده‌هایی که داده می‌شود آیا واقعا در برابر نگاه مسئولان‌مان هست یا نه، گفت: نکته بعد اینکه متغیرهایی است که مرکز باید بیشتر روی آن‌ها کار کند مانند جامه ایمانی؛ تفاوت اصلی تمدن غربی و نوین این است که مبنای تمدن غرب قانون است و مبنای تمدن نوین اخلاق که باید روی آن بسیار کار شود و جای تقویت شدن دارد.

ویسی در خصوص نکات منفی این طرح نیز تصریح کرد: این ایده‌ها باید طوری مطرح شود که مخاطبانی که این تمدن را نمی‌شناسند و کمتر قرآن می‌دانند نیز متوجه این مسئله شوند؛ نکته دیگر اینکه وقتی می‌خواهیم جامعه را انگاره به کار ببریم مدل مقایسه بسیار مهم است بنابراین در این مسئله بهتر بود با کارشناس خانواده نیز مشورت‌هایی صورت گیرد.

وی اضافه کرد: مسئله دیگر اینکه برخی نکات گفته شده در این بحث ملموس نیست بنابراین باید مثال‌هایی زده شود که مطابق با مباحث روز باشد.

منتقد طرح ارائه شده بیان کرد: تمام نکته‌های بنده به عنوان مسئله برمی‌گردد؛ اولین کاری که یک محقق باید انجام دهد تحدید موضوع است یعنی واضح مشخص کند موضوع در چه مورد است.

استادیار مرکز پژوهشی تمدن اسلامی پیامبر اعظم(ص) افزود: یکی از معضلاتی که در بحث‌های علمی داریم این است که مسئله را خیلی گسترده می‌گیریم درصورتی که غربی‌ها ریز می‌گیرند اما تا عمق مسئله پیش می‌روند، اینجا یک بحث گسترده مطرح شده که می‌توان آن را به مباحث کوچک‌تر تبدیل کرد.

عنوان «خانواده پنداری» مناسب‌تر بود نه «خانواده انگاری»

ویسی ادامه داد: از نظر بنده عنوان ‌«خانواده‌انگاری» برای این بحث پربار نیست و بهتر بود خانواده‌پنداری برای این موضوع انتخاب می‌شد، زیرا پنداشتن بیشتر به بعد عقلانیت می‌خورد.

وی نقد دیگر را عدم بیان مسئله به صورت صریح و واضح دانست و گفت: مسئله دیگر اینکه مباحثی که در این بحث مطرح شد مانند تعاون اجتماعی بسیار گسترده است و هرکدام بحث بسیاری را می‌طلبد؛ در اینجا بهتر بود نقش‌های خانواده تبیین می‌شد و همین‌ها محور کار قرار می‌گرفت.

استادیار مرکز پژوهشی تمدن اسلامی پیامبر اعظم(ص) در بیان نقد دیگری نسبت به این طرح، اظهار کرد: نکته دیگر اینکه همه ما از خانواده ذهنیت مثبت داشته و آن را ارزش می‌دانیم، بنابراین در اینجا بهتر بود مباحث غیر ارزشی مطرح نمی‌شد تا شاید بتوان اطلاعات دقیق‌تر بهتر و مناسب‌تری ارائه داد.

وی همچنین یادآور شد: در مدل ارائه نگرش‌ها، گرایش‌ها و رفتارها مطرح شد اما این نگرش‌ها در کارکردهای خانواده تبیین نشده است، در حالی که باید به هرکدام گریزی زده می‌شد اما در کل این مسئله می‌تواند مبنای مطالعه دقیقی باشد.

محمد اسماعیل رستمی‌نیا دبیر علمی جلسه در ادامه، گفت: خوانش تمدنی از موضوع اجتماع و خانواده نکته مثبتی است که در این طرح به آن پرداخته شده است؛ این موضوعات مطرح شده علمی باید به دست تصمیم‌گیران برسد؛ از این مطالب ایده گرفته شود و مبنای تصمیمات فرهنگی قرار بگیرد و این نشست‌ها را باید به معنای واقعی کاربردی کرد و از مراکزی که این ایده‌ها را یک گام برای کاربردی شدن و اجرایی شدن جلوتر می‌برند کمک بگیریم.

موضوع هر چه محدودتر باشد پذیرفتنی‌تر است

حسین تلاشان محقق و پژوهشگر نیز در این نشست اظهار کرد: اولین انتقاد بنده به موضوع است و به نظر بیان یکی از کلمات فرهنگی یا تمدن کافی بود و از نظر علمی موضوع هر چه محدودتر باشد پذیرفتنی‌تر است.

وی افزود: مسئله دیگری که جای تذکر دارد این است که وقتی شما تصمیم دارید در قرآن کریم قضیه خانواده انگاری را بررسی کنید لازم است حداقل به عنوان یک اولویت شاخصه‌ها و عناصری که از قبل تایید شده یا الزامات تمدن گفته و مشخص شود سپس در موارد مختلف الزامات خانواده انگاری منظور شود.

تلاشان بیان کرد: نکته دیگر این است که ما اگر ثابت کردیم قرآن کریم خانواده انگاری داشته باید اثبات کنیم که آیا در تمدن سازی تاثیر داشته و کجا بوده است.

دبیر جلسه در ادامه گفت: تصور ما از نقش خانواده شبیه کوهنورد خوب است که مابقی را بتواند به قله ببرد؛ باید ببینیم خانواده ایمانی و جامعه ایمانی که نگاه مثبت ما است چطور خانواده غیرایمانی را به قله تمدن نوین می‌برد.

نقشه راه متولیان حوزه خانواده یکسان نیست

مرتضی شیرودی، پژوهشگر عرصه تمدن اسلامی در ادامه نشست گفت: واقعیت این است با توجه به اینکه مبحث خانواده متولیان زیادی دارد، اما نقشه راه یکی نیست و هر کسی به سهم خودش کار می‌کند اما نتیجه چندانی حاصل نمی‌شود.

وی با اشاره به اهمیت کاربردی کردن مباحث مختلف در کشور، ادامه داد: یک زمانی ما مبنا را برای تمدن عقل، نظم و قانون می‌گیریم و اتفاقاتی در غرب افتاد؛ اما یک زمانی مبنا را اخلاق و عرفان می‌گیریم اما زمانی هم خانواده را مبنا قرار می‌دهیم به دلیل ضرورت‌هایی که خانواده در هر جامعه‌ای دارد؛ شاید اگر خانواده‌ها را قوی و اجتماعی کنیم بتوانیم به نتایج موفقی در بحث تمدن برسیم.

شیرودی بیان کرد: ما خانواده‌های موفق زیاد داریم اما در جامعه‌ای زندگی می‌کنند که جامعه ضعیف و ناموفق است و در این جمع قرار می‌گیرد دست و پایش را گم نمی‌کند.

وی با اشاره به اینکه خانواده مفهوم کمی ندارد و نیازی نیست خانواده را در شکل خاصی ترتیب بدهیم، اضافه کرد: امروزه خانواده‌ها به سمت اتُمیک شدن پیش می‌روند برخلاف آنچه ما در گذشته چیزی به عنوان خانواده داشتیم و همه دور هم دیگر؛ لذا خانواده می‌تواند مفهوم جدیدی ایجاد کند و مفهوم جدید توسعه و تحول را به ارمغان بیاورد.

گفتمان‌سازی در موضوع خانواده یک کارکرد است

در بخش پایانی کرسی علمی- ترویجی «کارکرد شناسی فرهنگی و تمدنی خانواده انگاری جامعه از دیدگاه قرآن» محمد مصطفی اسعدی ارائه دهنده این طرح در پاسخ به سوالات و نقد افراد حاضر در این نشست، گفت: درست است که کلمه خانواده در عنوان آمده اما رویکرد بحث کارکردشناسی تمدنی و فرهنگی جامعه است؛  ادبیاتی در قرآن وجود دارد که این ادبیات چارچوبی را تعریف می‌کند و در  این چارچوب ادبیات خانوادگی در حوزه مباحث اجتماعی قرار گرفته است.

استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی ایران با اشاره به مبحث تحدید موضوع، ادامه داد: جنس مباحث تمدنی را نمی‌توانیم از کلان‌نگری جدا کنیم، بحث تمدن باید جزئی باشد اما خود تمدن یک مبحث کلان است و نمی‌توانم یک بخش و طیفی از جامعه کنار بگذارم و بگویم نگاه تمدنی دارم.

وی اضافه کرد: کلان نگری در مباحث تمدنی اقتضا می‌کند که شما تمام ابعاد جامعه را ببینید هر چند روی یک مسئله جزئی خاص باشد و این مسئله جزئیِ خاص «انگاره» است؛ گفتن انگاره یا پندار در واقع دعوای الفاظ است.

اسعدی با اشاره به اینکه قرآن یک سیاست گفتمان‌سازی ایجاد می‌کند، گفت: گفتمان‌سازی یعنی اینکه در فضای عمومی جامعه یک ادبیاتی، دغدغه عمومی جامعه شود؛ گفتمان سازی در موضوع خانواده یک کارکرد است.

استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی ایران با اشاره به اینکه یکی از پژوهشگران حاضران در جلسه در مورد منقضی شدن مثال‌های بحث مطرح شده، افزود: قرآن فرا تاریخی است و باید به تمام مثال‌های آن توجه کرد و مبنا قرار داد و کاربرد داشته باشد.