آزمایش و امتحان الهی

آیات و روایات  دو مورد کلی

الف) بلای تطهیر
گاهی بلا برای پاکسازی و تطهیر است. ممکن است از انسان مؤمن اعمال زشتی سر بزند که بلاء، کفاره‌ و جبران کننده‌ خطا و گناه اوست. حاصل فتنه‌ای که برای مؤمن پیش می‌آید جدا شدن او از گناهان، علاقه‌ها و موانعی است که بین او و خدا به وجود آمده است. در واقع بلاء موهبتی الهی است تا خطای بنده را در همین دنیا پاک کند و عقوبت آن به آخرت کشیده نشود، زیرا بلای دنیوی به مراتب از عذاب اخروی آسان‌تر است. امیرالمومنین علیه‌السلام در دعای کمیل به خدای متعال عرض می‌کند «عَلىٰ أَنَّ ذٰلِكَ بَلاءٌ وَمَكْرُوهٌ قَلِیلٌ مَكْثُهُ، یَسِیرٌ بَقاؤُهُ، قَصِیرٌ مُدَّتُهُ؛ فَكَیْفَ احْتِمالِى لِبَلاءِ الْآخِرَةِ وَجَلِیلِ وُقُوعِ الْمَكَارِهِ فِیها وَهُوَ بَلاءٌ تَطُولُ مُدَّتُهُ، وَیَدُومُ مَقامُهُ؛ با آنکه این غم و اندوه و ناگواری درنگش کم، بقایش اندک و مدّتش کوتاه است؛ پس چگونه خواهد بود تحملم در برابر بلای آخرت و فرود آمدن ناگواری‌ها در آن جهان بر جسم و جانم و حال آنکه زمانش طولانی و جایگاهش ابدی است.» بنابراین خدای متعال از باب لطفش بعضی گناهان را با توبه می‌بخشد و برخی را با بلای دنیوی پاک می‌کند تا به عذاب آخرت کشیده نشود.
یک لحظه داغم می‌کشی      یک دم به باغم می‌کشی
پیش چراغم می‌کشی         تا وا شود چشمان من

بنابراین این بلاها یک هشدار است تا چشمان ما را به روی حقایق پیرامون باز کند تا هیچ‌گاه دلبسته به دنیا نشویم. در روایات وجود دارد که هر بلایی بر سر شما می‌آید به خاطر خطایی است که مرتکب شده‌اید، حتی اگر پای شما به سنگ بخورد و رگ پایتان پاره شود. خداوند در قرآن می‌فرماید مصیبت‌ها به خاطر اعمال خودتان است، مضاف بر اینکه بسیاری از خطاها را قلم عفو می‌کشد: «وَ مَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَیْدِیكُمْ وَیَعْفُو عَنْ كَثِیرٍ؛ هیچ بلاء و مصیبتی بر شما نمی‌رسد الا اینکه به واسطه خودتان کسب می‌شود.» (شوری: 30)

ب) بلای رشد و ترفیع
قسم دیگری از بلا که ممکن است مؤمن به آن مبتلا شود، بلایی است که برای رشد و ترفیع درجه معنوی اوست؛ یعنی این‌طور نیست که همواره بلای مؤمن به خاطر خطای او باشد بلکه گاهی بلا می‌بیند تا مقامش نزد خدا بالا رود. در روایت آمده است «إِنَّ أَشَدَّ اَلنَّاسِ بَلاَءً اَلْأَنْبِیَاءُ ثُمَّ اَلَّذِینَ یَلُونَهُمْ ثُمَّ اَلْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ؛ گرفتارترین افراد در این دنیا انبیاء بودند و در درجه‌ی بعد آنهایی که دنبال انبیاء قرار داشتند، سپس کسی که از دیگران بهتر است.» (الکافی، ج2، ص252) این بلا، بلایی است که اولیاء را مبتلا می‌کند و برای آنها درجه و رشد می‌آورد و هرکه مقرب‌تر باشد خدای متعال بر او سخت‌تر می‌گیرد.
هرکه در این بزم مقرب‌تر است       جام بلا بیشترش می‌دهند

اگر کسی از خدا دور باشد، این بلاهایی که رشد می‌آورد و انسان را از تعلقات جدا می‌کند و به خدا نزدیک می‌کند، برای او کمتر است. بلای سنگین خدا از آن خوبان عالم است و آثار و برکاتش هم از آن خوبان است. نمونه‌های فراوانی در قرآن وجود دارد از جمله‌ آنها حضرت یوسف علیه‌السلام است که بلاهای زیادی مانند فراق پدر و خویشاوندان، آزار برادران، فروخته شدن به عنوان برده و زندانی شدن را متحمل شدند. حضرت یوسف علیه‌السلام فتنه‌ها را از سر گذراند، بلاها را تحمل کرد، اما در سایه‌ ابتلای ایشان، مردم مصر از سال‌های قحطی و گرسنگی و مردن نجات پیدا کردند. یکی از برکات بلای خوبان این است که موجب نزول رحمت بر عموم مخلوقات است.

مطابق آیات قرآن و روایات اسلامی، گرفتاری های مختلفی كه در دنیا به سراغ انسان های مختلف می آید، دلایل متعدّدی دارد كه به برخی از آنها اشاره می كنیم:

فلسفه بلایا و سختی‌ها در منابع اسلامی:
با توجه به مطالب یاد شده به طور اختصار می‌توان برای وجود مصیبت و سختی‌ها در زندگی علت‌هایی را برشمرد:
1-امتحان و آزمایش: با توجه به آیات الهی می‌توان یکی از علل و عوامل نزول مصیبت در زندگی را امتحان الهی برشمرد، موضوعی که نمونه بارز آن در زندگی حضرت ایوب نبی(علیه السلام) متبلور بوده است: «[انبیاء/83] و ایّوب را (به یاد آور) هنگامى که پروردگارش را خواند(و عرضه داشت): «بد حالى و مشکلات به من روى آورده و تو مهربانترین مهربانانى!.» شدت مصیبت و بلای وارد شده بر ایوب نبی(علیه السلام) را علامه طباطبایی در ذیل این آیه شریف این چنین بیان می‌کند: «ایوب(علیه السلام) مورد هجوم انواع بلاها قرار گرفت، اموالش همه از دست برفت، و اولادش همه مردند. مرض شدیدى بر بدنش مسلط شد و مدتها او را رنج می‌‏داد تا آنکه دست به دعا بلند کرد و حال خود را به درگاه او شکایت کرد. خداى تعالى، دعایش را مستجاب کرد و از مرض نجاتش داد و اموال و اولادش را با چیزى اضافه‏ تر به او برگردانید.»

2-عاملی برای تذکر و بازگشت: گاهی علت بروز سختی در زندگی به خاطر آن است که انسان مسیر صحیح درست زندگی را با رجوع و بازگشت به سوی خدای متعال پیدا کند از این رو در روایات اسلامی از امام صادق(علیه السّلام) این چنین بیان شده است: «بر مؤمن چهل شب نگذرد، جز این که پیش آمدی برایش شود، که غمگینش سازد تا موجب تذکرش شود.»

3-ارتقای درجه در دنیا و آخرت نزد باری تعالی: یکی دیگر از علل و عواملی که خدای متعال بر مخلوقات خود مصیبت و سختی نازل می‌کند، ارتقای درجه آنان است. در واقع خدای متعال با این سختی‌ها، بنده خود را از بهترین و بالاترین نعمت‌های آخروی متنعم می‌سازد، در روایتی دیگر از منابع روایی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: « در بهشت مقامی است که هیچ بندهای به آن نرسد جز با بلایی که در دنیا به او رسیده است.»

1. آزمایش و امتحان الهی

یكی از حكمت های رنج و گرفتاری اینست كه خداوند با سختی ها و بلایا بندگانش را آزمایش كند؛ بنابراین خداوند می فرماید: «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَیءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ»[1]؛ (قطعاً همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و كاهش در مالها و جانها و میوه ها، آزمایش می كنیم و بشارت ده به استقامت كنندگان).

امتحان الهی كه گاهی با گرفتاری و رنج نمود پیدا می كند، آثار متعدّدی می تواند داشته باشد؛ آثاری مانند:

الف) تكامل و شكوفایی استعدادها: مصیبت ها و رنج ها می تواند استعدادهای نهفته انسان را شكوفا سازد. امام علی(علیه السلام) می فرماید: «وَ فِی تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَال»[2]؛ (در دگرگونی احوال، گوهر مردان معلوم شود). شهید مطهری در كتاب عدل الهی می فرماید: «مصیبت ها و شدائد برای تكامل بشر ضرورت دارند و اگر محنت ها و رنج ها نباشد بشر تباه می گردد».[3]

ب) اصلاح و تقویت ایمان: یكی دیگر از محاسن بلایا و مصائب، اصلاح و تقویت ایمان است؛ چنانچه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: جبرئیل گفت كه خداوند متعال می فرماید: «إِنَّ مِنْ عِبَادِی الْمُؤْمِنِینَ لَمَنْ لَا یصْلُحُ إِیمَانُهُ إِلَّا بِالْفَقْرِ وَ لَوْ أَغْنَیتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِك وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِی الْمُؤْمِنِینَ لَمَنْ لَا یصْلُحُ إِیمَانُهُ إِلَّا بِالْغِنَی وَ لَوْ أَفْقَرْتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِك وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِی الْمُؤْمِنِینَ لَمَنْ لَا یصْلُحُ إِیمَانُهُ إِلَّا بِالسُّقْمِ وَ لَوْ صَحَّحْتُ جِسْمَهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِك وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِی الْمُؤْمِنِینَ لَمَنْ لَا یصْلُحُ إِیمَانُهُ إِلَّا بِالصِّحَّةِ وَ لَوْ أَسْقَمْتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِك إِنِّی أُدَبِّرُ عِبَادِی بِعِلْمِی بِقُلُوبِهِمْ فَإِنِّی عَلِیمٌ خَبِیرٌ»[4]؛ (در بین بندگان مؤمنم، كسی هست كه به جز فقر و تهیدستی چیزی ایمانش را اصلاح نمی كند، چنانكه ثروتمندش نمایم، همین ثروت موجب فساد و تباهی ایمانش می شود. و در بین بندگان مؤمنم، كسی هست كه جز با ثروت، ایمانش اصلاح نمی شود و اگر تهیدستش نمایم، فقر و تهیدستی باعث فساد و تباهی ایمانش می گردد. و در میان بندگان مؤمنم، كسی هست كه جز با مریضی، ایمانش اصلاح نمی گردد و اگر جسمش را سالم كنم همین سلامتی، ایمانش را از بین می برد و در بین بندگان مؤمنم، كسی هست كه جز با سلامتی و صحت، ایمانش اصلاح نمی شود چنانكه مریضش كنم، همین مریضی، ایمانش را تباه می كند. من بواسطه علمی كه به درون و قلوب بندگانم دارم [امور] آنها را تدبیر می كنم. بدرستی كه من دانا و آگاهم).

قرآن كریم با اشاره به این مطلب می فرماید: «وَ عَسی أَنْ تَكرَهُوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَكمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكمْ وَ اللَّهُ یعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون»[5]؛ (چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید، حال آن كه خیرِ شما در آن است. و یا چیزی را دوست داشته باشید، حال آنكه شرِّ شما در آن است؛ و خدا می داند و شما نمی دانید).

ج) ترفیع درجه: گاهی نیز خداوند برای این كه درجه كسی را بالا ببرد، او را مبتلا می سازد. امام جعفر صادق(علیه السلام) در كلامی گهربار می فرماید: «إِنَّ الْعَبْدَ لَیَكُونُ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ الدَّرَجَةُ لَا یَبْلُغُهَا بِعَمَلِهِ فَیَبْتَلِیهِ اللَّهُ فِی جَسَدِهِ أَوْ یُصَابُ بِمَالِهِ أَوْ یُصَابُ فِی وُلْدِهِ فَإِنْ هُوَ صَبَرَ بَلَّغَهُ اللَّهُ إِیَّاهَا»[6]؛ ([ممكن است] برای بنده ای در نزد خدا درجه و رتبه ای باشد كه از طریق عملش به آن درجه نمی رسد، پس خداوند او را به بلا و مصیبتی در بدن و یا مال و یا مصیبت فرزند مبتلا می سازد تا اگر صبر و تحمّل نماید خداوند او را به آن درجه برساند).

راز ابتلای انبیا و اولیای الهی نیز همین است. بلاها برای آنان كه از مقام عصمت برخوردارند، پاك كننده نیست، ترفیع دهنده است. بر همین اساس در روایتی حضرت علی(علیه السّلام) می فرماید: «إِنَّ الْبَلَاءَ لِلظَّالِمِ أَدَبٌ وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحَانٌ وَ لِلْأَنْبِیاءِ دَرَجَةٌ وَ لِلْأَوْلِیاءِ كرَامَةٌ»[7]؛ (همانا بلاها و گرفتاری ها برای ظالم تأدیب است، و برای مؤمن امتحان، و برای پیامبران درجه، و برای اولیاء كرامت و مقام است).
2. كفاره و تطهیر گناهان

از دیگر حكمت های رنج و گرفتاری، جبران خطا و لغزش انسان مؤمن است. امام باقر(علیه السلام) می فرماید: وقتی آیة «مَنْ یعْمَلْ سُوءاً یجْزَ بِه»[8]؛ (هركس عمل بدی انجام دهد كیفر آن را می بیند) نازل شد، بعضی از اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله) گفتند: آیه ای از این سخت تر نیست! پیامبر(صلی الله علیه و آله) به آنان فرمود: آیا در خانواد، اموال و جانهایتان دچار مصیبت نمی شوید؟ گفتند: بله. حضرت فرمود: این از آن چیزهایی است كه خداوند به وسیله آن، برای شما حسنه می نویسد و به وسیلة آن بدی ها را محو می كند.[9]

حضرت علی(علیه السلام) نیز می فرماید: «مَا مِنَ الشِّیعَةِ عَبْدٌ یُقَارِفُ أَمْراً نَهَیْنَاهُ عَنْهُ فَیَمُوتُ حَتَّی یُبْتَلَی بِبَلِیَّةٍ تُمَحَّصُ بِهَا ذُنُوبُهُ إِمَّا فِی مَالٍ أَوْ فِی وَلَدٍ وَ إِمَّا فِی نَفْسِهِ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا لَهُ ذَنْبٌ وَ إِنَّهُ لَیَبْقَی عَلَیْهِ الشَّیْ ءُ مِنْ ذُنُوبِهِ فَیُشَدَّدُ بِهِ عَلَیْهِ عِنْدَ مَوْتِهِ»[10]؛ (اگر بنده ای از شیعیان، گناهی كه ما او را از آن نهی كرده ایم مرتكب شود، قبل از اینكه از دنیا برود به یك گرفتاری مبتلا می شود كه گناهانش بوسیله آن گرفتاری پاك گردد. [این گرفتاری] یا در مال و یا در فرزند و یا در خودش [ظاهر] می گردد. تا هنگامی كه خداوند را ملاقات كند، برایش گناهی نباشد و اگر گناهی از وی باقی مانده باشد، هنگام مرگ بر وی سخت گرفته می شود [تا گناهانش آمرزیده گردد]).
3. سهل انگاری های انسان

برخی از رنج ها و گرفتاری های انسان نیز در اثر بی تدبیری، عدم مشورت و سهل انگاری در امور حاصل می شود كه ارمغان تكوینی و طبیعی اعمال خود انسان است. خداوند در قرآن می فرماید: «وَ ما أَصابَكمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما كسَبَتْ أَیدیكمْ وَ یعْفُوا عَنْ كثیرٍ»[11]؛ (هر مصیبتی به شما رسد، بخاطر اعمالی است كه انجام داده اید، و بسیاری را نیز عفو می كند).

بنابراین گرفتاری های ما در طول زندگی، حكمت های مختلفی می تواند داشته باشد؛ هم می تواند امتحان و آزمایش الهی باشد؛ و هم می تواند به خاطر گناهان یا دیگر اعمال انسان باشد؛ و هم می تواند ثمره سهل انگاری های انسان در زندگی باشد.[12]

چرا باید انسان دچار بلاهای اینچنینی شود و در واقع نتیجه این بلا و آزمایش‌ها برای انسان چیست؟

بحث بر سر این است که آیا این سختی‌هایی که بر انسان عارض می‌شود، نتیجه‌ای هم دارد یا خیر؟ طبیعی است بر اساس فلسفه بلاها خداوند متعال هم برای انسان‌های مؤمن بلا در نظر می‌گیرد هم برای انسان کافر. برای انسان مؤمن از این جهت است که او را پاک می‌کند یا درجه بالایی به او عنایت کند اما بلا برای انسان کافر فقط برای این است که او را مجازات کند.

در همین جریان بیماری کرونا که عالم‌گیر است یقینا برای برخی، این بلای مجازاتی است چراکه ظلم‌های بشری کم نبوده است، به عنوان مثال امروز ما وضعیت یمن و مظلومیت مردم و کودکان یمن را می‌بینیم،  وضعیت غزه و فلسطین را می‌بینیم، حمله‌هایی که به کشورهای منطقه می‌شود، ظلم‌هایی که به مردم ایران شد و می‌شود و تحریم‌هایی که بر ملت ما تحمیل کردند، لذا جامعه بشری باید مجازات شود.

اما ممکن است همین بلا برای ما جنبه ترفیعی داشته باشد، البته همه بلاها برای انسان ها ممکن است به وجود بایید و اینطور نیست که بگوییم چون بلا در غرب آمده است در کشور ما نباید بیاید. طبق حدیثی از امام باقر علیه‌السلام  «انسان مومن به هر بلایی ممکن است گرفتار شود» لذا بلا در هر جامعه‌ای وجود دارد اما مهم این است که ما چطور در مقابل این بلا برخورد کنیم.

برای مؤمنین بعد از گرفتاری، گشایش است

ما انسان‌های مسلمان یک نقطه امیدی داریم و آن اینکه «ان مع العسر یسرا» در پرتو سختی‌ها قطعا گشایش‌ها وجود دارد قرآن دوبار بیان می‌کند «ان مع العسر یسرا». بنابراین ما منتظر آن گشایشیم و گشایش هم الزاما نه به معنای فرج حضرت ولی عصر (عج) که برخی بخواهند سوئستفاده کنند ممکن است آن باشد ممکن است هم غیر آن باشد.

ما سختی‌هایی که در دوران دفاع مقدس دیدیم سختی‌های بزرگی بود اما گشایش‌های در پرتو تاب‌آوری جامعه‌مان در دفاع مقدس هم گشایش‌های فراوانی بود. مردم ما در دوران تحریم تاب‌آوری بالایی را از خودشان نشان دادند اما این تاب‌آوری باعث شد تا تکنولوژی، علم، توسعه داخلی و پیشرفت‌ها افزایش پیدا کند به‌طوری‌که حتی غربی‌ها نسبت به پیشرفت ملت ایران در عرصه‌های مختلف علمی، تکنولوژی، پزشکی و... ابراز شگفتی کرده‌اند.بلا را باید برای خودمان یک سنت الهی به معنای گرفتاری بدانیم، اما باید بدانیم برای انسان مؤمن در پرتو بلا گشایش هم وجود دارد، مبادا ما در این بلاها احساس ناامیدی کنیم؛ ما صاحب داریم، کشورمان صاحب دارد یقین داریم امام زمان (عج) جامعه‌ای را که نسبت به او اظهار محبت می‌کند تنها نخواهد گذاشت.

یقین داریم دشمنان ما در مقابل آن حضرت ناتوان هستند، یقین داریم خداوند متعال به وعده خودش عمل می‌کند که «ان مع العسر یسرا»؛ فقط آنچه که وظیفه ما است امروز عبارت است از مواسات نسبت به یکدیگر نگاه به نقطه امید و انسجاد و همدلی با هم.ما در تاریخ اسلام شعب ابی‌طالب را داریم فتح اندلس را هم داریم و واقعا وضعیت شعب ابی‌طالب کجا و شرایط فتح اندلس کجا. یعنی این نتیجه تاب‌آوری مسلمانان صدر اسلام بود.البته ممکن است زمان ببرد، مثل دعا است در دعا هم اینگونه نیست که ما هرچه را خواستیم، بلافاصله به هدف‌مان برسیم دعا هم مراتبی دارد؛ ممکن است برخی دعاها در همین دنیا به هدف اجابت برسد و برخی دعاها موجب ترفیع ما شود. ممکن است برخی دعاها زمان زیادی ببرد و بعد از سال‌ها مستجاب شود و اصلا ممکن است برخی دعاها اجر اخروی محض داشته باشد اما به هر حال در دعا نکته مثبتی نهفته است که ما نمی‌توانیم آن را نادیده بگیریم بلا هم اینچنین است برای انسان  نکته‌های مثبتی در آن نهفته است.

از آن جایی که آزمایش یک سنت همگانی الهی است و تأثیر بسزایی در سعادت و شقاوت و پاداش و کیفر انسان ها دارد، لازم است که زوایای این بحث از نظر قرآن بررسی شود تا همة انسان ها از حقیقت آزمایش آگاه و با راه های صحیح برون رفت از آزمایش الهی آشنا گردند. به خاطر همین مهم بر آن شدیم که آیات کریمة مربوط به آزمایش را جمع کنیم و پاسخ سؤالات مذکور را از قرآن به دست بیاوریم تا زمینة آگاهی و شناخت همگان فراهم آید.

ابتلاء و امتحان در قرآن
با دقت در آیات کریمه، واژه هایی که در قرآن کریم معادل آزمایش و امتحان استعمال شده است، عبارتند از: بَلاء، فتنه و امتحان. از میان این سه واژه، بیشترین استعمال مربوط به واژة فتنه با مشتقاتش می باشد و کمترین آن مربوط به واژة امتحان است که حداکثر3 مورد در قرآن استعمال شده است.
ابتلاء در کاربرد لغت
کلمة «ابتلاء» مصدر ثلاثی مزید است از باب افتعال از ریشة «بلاء». این واژه و مشتقات آن در قرآن کریم37 بار در ضمن 34 آیه به کار رفته است. (موسوی نسب،/15)
در لغت، کلمة «ابتلاء» به معنای آزمون، تجربه و کشف کردن به کار می رود؛ یقال بلاه و ابتلاء اذا اختبره و امتحنه.
بعضی در معنای لغوی گفته اند: بلی بر وزن «علم» کهنه شدن گویند: «بلی الثوب بلی و بلاء»؛ یعنی لباس کهنه شد.
به غم و اندوه از آن سبب بلاء گویند که بدن را کهنه و فرسوده می کند.(قریشی، 1/291)
و گفته اند: «ان الاصل الواحد فیها هو ایجاد التحول، ای التقلب و التحویل و هذا المعنی ینطبق بجمیع موارد ها و مصادیقها من دون ای تجوز او یتکلف فیها و اما الامتحان و الاختبار والابتلاء والتجربه .......... فکل هذه من معانی مجازیه و من لوازم الاصل و آثاره بحسب الموارد( مصطفوی،1/318)
خلاصه آنکه در معنای اصلی واژة بلاء اختلاف است؛ گروهی مثل ابن منظور و صاحب قاموس گویند معنای اصلی آن آزمایش و اختیار است و گروهی دیگر مثل مصطفوی و راغب گویند معنای اصلی آن دگرگونی و کهنه شدن است. اما معنای آزمایش و اختبار از لوازم معنای اصلی هستند.
فتنه در لغت و اصطلاح
«فتنه» در اصل به معنای آزمایش است. کلمة «فتنه» همان مفهوم امتحان و آزمایش را دارد، البته «فتنه» را از این جهت فتنه گویند که چیزی است که انسان را به خود مشغول می کند و امتحان بودنش به همین است.( مطهری، آشنایی با قرآن، ج7، ص182)
و نیز گفته شده است «فتنه» در اصل به معنی قرار دادن طلا در کوره است. آزمایشی برای تصفیه از ناخالصی هاست. پس به هر گونه امتحان و آزمایشی که برای آزمودن میزان اخلاص انسان ها انجام می گردد، اطلاق شده است. (مکارم شیرازی،21/167)
امتحان
مشتقات این واژه در قرآن کریم دو مرتبه آمده است: 1. سورة ممتحنه آیة10. 2. سورة حجرات آیة 3 که با واژة «امتحن» و «فامتحوهنّ» استعمال شده است.
«امتحن» از مادة امتحان در اصل به معنی ذوب کردن طلا وگرفتن ناخالصی آن است، و گاه به معنی گستردن چرم نیز آمده، ولی بعداً در معنی آزمایش به کار رفته است؛ مانند آیة 3 حجرات، آزمایشی که نتیجة آن خلوص قلب و گستردگی آن برای پذیرش تقواست.
ابتلاء و آزمایش در فرهنگ قرآنی
مراد از واژة «ابتلاء» در اصطلاح قرآن، با توجه به ریشة لغوی کلمه که در بردارندة معنای تداوم و تکرار است، عبارت است از مجموعة برنامه های مستمر و مداوم که در رابطه با انسان و عملکرد و رفتار وی جاری است. (موسوی نسب،/17) مفهوم قرآنی «امتحان» و «فتنه» نیز همین است.
بلاء
بلاء در قرآن به سه معنا آمده است: (تفلیسی،/49)
1. آزمایش؛( إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ)( صافات/106)
2. نعمت؛(وَفِی ذَلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ )( بقره/49) یعنی نعمة عظیمة من ربِّکم
3. محنت؛(وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّیِّئَاتِ)(اعراف/168) (وَنَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَةً)(انبیاء/ 35)
فتنه
در قرآن واژة فتنه در پانزده معنا استعمال شده است. (تفلیسی،/217-218)
1. آزمایش؛ (الم*أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا یُفْتَنُون)(عنکبوت/ 1-2) (وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْن)(دخان/ 17)
2. شرک؛ (وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَة)(بقره/ 193)(الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْل)( بقره/ 191)
4. کفر؛ (آل عمران/7 )، (توبه /48)
5. بزه. (توبه/ 49)
6. عذاب کردن. (نحل/110)، (عنکبوت/10)
7. کشتن. (نساء/101)، (یونس/83)
8. سوختن. (ذاریات/ 16)، (بروج /10)
9. گم راه شدن. (مائده/41)، (صافات/ 162)
10. برگردانیدن. (مائده/ 49)
11. دیوانه شدن (قلم/ 6)
12. لغزانیدن. (بنی اسرائیل/73)
13. عبرت. (یونس/85)، (ممتحنه/ 5)
14. عذر. (انعام/23)
15. خواسته و فرزند. (تغابن/ 15)
امتحان در قرآن در دو به کار رفته است
1. خالص نمودن. (حجرات/3)
2. آزمایش نمودن. (ممتحنه/10)
ابعاد عام سنت آزمایش ( ابتلاء)
الف: گستردگی زمانی ـ مکانی
آزمایش الهی از نظر زمان و مکان، یک امر مقطعی و منطقه ای نیست که مخصوص دوره و زمان خاصی باشد و یا به منطقه و کشور خاصی محدود شود و ساکنان نقاط دیگر از قلمرو آزمایش الهی خارج شوند، بلکه نسبت آزمایش و امتحان از این نظر، دائمی و جهان شمول است. تا روزی که دنیایی وجود دارد و در آن نوع بشر زندگی می کند، آزمایش الهی هم وجود دارد.
بعضی از آیات دلیل بر این مطلب است که عبارتند از:
1.(أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا یُفْتَنُون)(عنکبوت/2)
« آیا مردم گمان کردند به حال خود رها می شوند و آزمایش نمی شوند.»
2.(وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِین)(عنکبوت/3)
« ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم.»
ب: فراگیری انسانی
با توجه به بعضی از آیات کریمه، همة انسان ها در معرض قانون آزمایش الهی قرار دارند و هیچ فردی از نوع بشر از آزمایش الهی مستثنی نیست. بعضی از این آیات عبارتند از:
1.(إِنَّا خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیه)(انسان/2)
«ما انسان را از نطفة مختلطی آفریدیم و او را می آزماییم.»
2.(الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُم)(ملک/2)
« آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید.»
3.(هُنَالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالا شَدِیدًا)(احزاب/11)
«در آن جا مؤمنان آزمایش شدند و تکان سختی خوردند.»
آیة فوق اشاره به آزمایش مؤمنان در جنگ احزاب دارد.
4.(أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا یُفْتَنُون)(عنکبوت/2)
«آیا مردم گمان می کردند به حال خود رها می شوند و آزمایش نخواهند شد؟»
ج: عمومیت از نظر اسباب و عوامل
کثرت و گستردگی اسباب و عوامل آزمایش به حدی است که نمی توان آمار مشخصی برای آن ذکر نمود. اما به طور خلاصه می توان گفت هر که به نحوی با شئون ارادی انسان در ارتباط است و در انتخاب و گزینش انسان مؤثر است، می تواند از عوامل آزمایش به شمار رود.
در آیات قرآن نیز، کثرت و وسعت عوامل ابتلاء با تعبیرات مختلف بیان شده است:
1.(وَهُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ الأرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِیَبْلُوَکُمْ فِی مَا آتَاکُمْ) (انعام/165)
«او کسی است که شما را جانشینان (و نمایندگان) خود در زمین ساخت، و درجات بعضی از شما را بالاتر از بعضی دیگر قرار داد تا شما را به وسیله آنچه در اختیارتان قرار داده بیازماید..»
کلمه ( ما) در آخر آیه شامل همه نعمت های مادی و معنوی می شود. (موسوی نسب،/26)
2.(وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأمْوَالِ وَالأنْفُسِ وَالثَّمَرَات) (بقره/155)
« قطعاً همة شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و کاهش در مالها و جانها و میوه ها، آزمایش می کنیم.»
در این جا نیز کلمه (شئ) عام است، شامل هر نوع اسباب مادی و معنوی می شود. کلمه (مِن) بعد از آن، برای بیان مفهوم «شیء» نیست تا اختصاص به موارد مذکور داشته باشد، بلکه برای بیان مصادیق بارز (شئ) است. (موسوی نسب، /26)
3. (إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الأرْضِ زِینَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلا) (کهف/7)
«ما آن چه را روی زمین است زینت آن قرار دادیم تا آن ها را بیازماییم کدامینشان بهتر عمل می کنند.»
کلمة (ما) در آخر آیه شامل هر عطای خداوندی می شود.
ابزارهای آزمایش در قرآن
اگر چه با استفاده از آیة 165 انعام و7 کهف و 155 بقره، ابزار آزمایش الهی عمومی است و منحصر به ابزار خاصی نیست، ولی از آن جا که ذکر آن برای آگاهی و تنبیه مردم است، به بعضی از ابزار آزمایش اشاره نموده است که عبارتند از:
1. تعداد مأموران دوزخ
مأموران دوزخ را جز فرشتگان (عذاب) قرار ندادیم و تعداد آنها را جز برای آزمایش کافران معین نکردیم. (مدثر/31)
این آزمایش از دو جهت بود: نخست از این جهت که آن ها استهزاء می کردند که چرا از میان تمام اعداد، عدد نوزده انتخاب شده، در حالی که هر عدد دیگری انتخاب شده بود جای همین سئوال وجود داشت.
از سوی دیگر این تعداد را کم می شمردند و از روی سخریه می گفتند: ما در مقابل هر یک از آن ها ده نفر قرار می دهیم تا آن ها را در هم بشکنیم! در حالی که فرشتگان خدا چنان هستند که به گفتة قرآن چند نفر از آن ها مأمور هلاکت قوم لوط می شوند و شهرهای آباد را از زمین برداشته زیر و رو می کنند. (مکارم شیرازی،25/239-240)
2. کشتن پسران و زنده نگاه داشتن دختران توسط فرعونیان
(یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءَکُمْ وَفِی ذَلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیم)(بقره/49) و به همین مضمون(اعراف/141) و( ابراهیم/61)
«پسران شما را سر می بریدند و زنان شما را (برای کنیزی) زنده نگاه می داشتند. و در اینها آزمایش بزرگی از طرف پروردگارتان برای شما بود.»
3 و4. اموال و فرزندان
(إِنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلادُکُمْ فِتْنَة)(تغابن/15)
«اموال و فرزندانتان فقط وسیلة آزمایش هستند.
5. ناقة صالح
(إِنَّا مُرْسِلُو النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ)(قمر/27)
«ما (ناقه) را برای آزمایش آن ها می فرستیم.»
6. مجسمة گوساله
(قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِی)(طه/85)
«فرمود: ما قوم تو را بعد از تو آزمودیم و سامری آن ها را گمراه ساخت.»
7. نعمت های مادی
(وَلا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا لِنَفْتِنَهُمْ فِیه)(طه/131)
«و هرگز چشمان خود را به نعمت های مادی که به گروه هایی از آنان داده ایم میفکن، این ها شکوفه های زندگی دنیاست تا آنان را در آن بیازماییم.»
8 . فقر و نداری
(وَکَذَلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ....)(انعام/53)
«و این چنین بعضی از آن ها را با بعض دیگر آزمودیم.»
9. نعمت
(فَإِذَا مَسَّ الإنْسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُون)(زمر/49)
«هنگامی که انسان را زیانی رسد ما را (برای حل مشکلش) می خواند، سپس هنگامی که از جانب خود به او نعمتی دهیم، می گوید: «این نعمت را به خاطر کاردانی خودم به من داده اند» ولی این وسیلة آزمایش (آن ها) است، اما بیشترشان نمی دانند.»
10. درخت زقوم
(إِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَةً لِلظَّالِمِین)(صافات/63)
«ما آن را مایة درد و رنج ظالمان قرار دادیم.»
«فتنه» در آیه ممکن است به معنی رنج و عذاب باشد و ممکن است به معنی آزمایش باشد، اشاره به این که آن ها هنگامی که نام زقوم را شنیدند، به سخریه و استهزا پرداختند و از این رو وسیله ای برای آزمایش این ستمگران شد. ( مکارم شیرازی، 19/71)
11. نهر آب
(قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَمَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی)(بقره/249)
«به آن ها گفت: خداوند شما را به وسیلة یک نهر آب آزمایش می کند آن ها (که به هنگام تشنگی،) از آن بنوشند، از من نیستند و آن ها که جز یک پیمانه با دست خود، بیشتر از آن نخورند، از من هستند.»
12. زینت زمین (همة موجودات)
(إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الأرْضِ زِینَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ)(کهف/7)
«ما آن چه را روی زمین است زینت آن قرار دادیم تا آن ها را بیازماییم.»
13. ذبح فرزند
(إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِین)(صافات/106)
«این مسلماً امتحان آشکار است.»
14. دستورات الهی
(وَاصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنَا وَوَحْیِنَا وَلا تُخَاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُون)(هود/37)
«ما به نوح وحی کردیم که کشتی را در حضور ما بساز ... (آری) در این ماجرا (برای صاحبان عقل و اندیشه) آیات و نشانه هایی است و ما مسلماً همگان را آزمایش می کنیم.»
15. شر و خیر
(وَنَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَة) (أنبیاء/35)
«و ما شما را با بدی ها و خوبی ها آزمایش می کنیم.»
در حدیثی از امام علی(ع)می خوانیم که امام بیمار شده بود. جمعی از برادران (یاران) به عیادتش آمدند. عرض کردند: کیف نجدک یا امیرالمومنین؟ قال: بالشر؛ حالتان چطور است ای امیرمومنان؟ فرمود: شرّ است. گفتند این سخن شایسته مثل شما نیست. قالو ما هذا کلام مثلک. امام فرمود: ان الله تعالی یقول: و نبلوکم بالشر و الخیر فتنه. فالخیر: الصحه و الشّرُ: المرض و الفقر.(مکارم شیرازی،13/405)
16. خلقت خدا
(وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِیَبْلُوَکُمْ)(هود/7)
«او کسی است که آسمان ها و زمین را در شش روز [شش دوران] آفرید و عرش (حکومت) او، بر آب قرار داشت (به خاطر این آفرید) تا شما را بیازماید.»
17. عهد و پیمان
(وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ... یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ ...)(نحل/92-91)
«خدا می خواهد شما را با این وسیله آزمایش کند.»
18. تنگی روزی
(وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَه)(فجر/16)
«و امّا هنگامی که برای امتحان روزیش را برای او تنگ می گیرد.»
19. گرسنگی، ترس، نقص اموال و انفس و ثمرات
(وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأمْوَالِ وَالأنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِین)(بقره/155)
«قطعاً همة شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و کاهش در مال ها و جان ها و میوه ها، آزمایش می کنیم.»
پیامبران و آزمایش
خداوند در قرآن کریم علاوه بر آن که به عمومیت ابتلاء در نوع بشر تصریح کرده است، به آزمایش نمودن بعضی از پیامبران الهی و قوم آنها هم اشاره نموده است که به نظر می رسد بیان این مطلب، قوّت قلب و تسکین مردم باشد که بدانند آزمایش الهی همگانی است و بتوانند همچون پیامبران با استفاده از عوامل موفقیت برون رفت، از آزمایش الهی سربلند بیرون آیند.
1. حضرت ابراهیم
(وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ ...)(بقره/124)
«(به خاطر بیاورید) هنگامی که خداوند ابراهیم را با وسایل گوناگونی آزمود.»
2. حضرت سلیمان
(وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمَان) (ص/34)
«ما سلیمان را آزمودیم.»
(قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی)(نمل/40 )
«این از فضل پروردگار من است تا مرا آزمایش کند.»
3. حضرت موسی(ع)
(وَفَتَنَّاکَ فُتُونًا)(طه/40)
«و تو (موسی) را بارها آزمودیم»
اقوامی که آزمایش شده اند
قرآن، علاوه بر آن که آزمایش شدن مردمان عصر قبل از پیامبر اسلام را به طور کلی ذکر می کند و می فرماید:(وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ)(عنکبوت/3)
«ما کسانی را که پیش از شما بودند آزمایش نمودیم.»
آزمایش شدن بعضی از اقوام گذشته را نیز صراحتاً قید نموده است که عبارت است از:
1. قوم صالح(إِنَّا مُرْسِلُو النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ) (قمر/27)
«ما (ناقه) را برای آزمایش آن ها می فرستیم. »
2. قوم فرعون
(وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَجَاءَهُمْ رَسُولٌ کَرِیم)(دخان/17)
«ما قبل از این ها قوم فرعون را آزمودیم و رسول بزرگواری به سراغ آن ها آمد.»
3. بنی اسرائیل
(وَإِذْ نَجَّیْنَاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذَابِ یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءَکُمْ وَفِی ذَلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیم) (بقره/49)
«پسران شما را سر می بریدند و زنان شما را (برای کنیزی) نگه می داشتند، و در این آزمایش سختی از طرف پروردگار برای شما بود.»
4. پیروان طالوت
(فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَر ...)(بقره/249)
«و هنگامی که طالوت (به فرماندهی لشکر بنی اسرائیل منصوب شد) و سپاهیان را با خود بیرون برد، به آنها گفت خداوند شما را به وسیلة یک نهر آب آزمایش می کند.»
5. پیروان پیامبر اسلام (ص)
(وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْنَاکَ إِلا فِتْنَةً لِلنَّاس)(أسراء/60)
«ما آن رؤیایی را که به تو نشان دادیم فقط برای آزمایش مردم بود.»
این آیه اشاره به جنگ احد است.

فلسفة آزمایش الهی
قبل از بیان فلسفه و علت آزمایش، ذکر اهداف آزمایش ضروری به نظر می رسد.
اهداف آزمایش
نوع اول: گاهی امتحان و آزمایش برای شناختن است، به این معنی که شخص امتحان کننده وقتی می خواهد مجهولی را تبدیل به معلوم کند، آن را آزمایش می کند. مثلاً مواد غذایی را به آزمایشگاه می برند برای این که ببینند سالم است یا نه. این امتحانی است که هدف امتحان کننده از آن این است که می خواهد حقیقتی را کشف کند. در مورد خداوند نسبت به بندگان چنین امتحانی معنی ندارد.
نوع دوم: گاهی آزمایش برای اتمام حجت است؛ یعنی برای این است که به خود امتحان شونده امری را ثابت کند. یک معلم که در طول سال با دانش آموز کار می کند، خودش می داند که به کدام دانش آموز باید نمرة قبولی بدهد و به کدام نمرة رد بدهد. به کدام یک باید بیست بدهد، به کدامیک نمرة نوزده و به کدام چهارده. ولی مسلم است که اگر امتحان نکرده بخواهد این نمره ها را بدهد، غیر از آن کسی که بیست می گیرد همه اعتراض می کنند. او آن ها را امتحان می کند، تا بر همه روشن شود که نمره هایی که می خواهد بدهد همه درست است. امتحان به این معنی در مورد خدای متعال معنی دارد. ممکن است خدای متعال بنده ای را مورد امتحان قرار بدهد برای این که حجت بر آن بنده تمام شود.
نوع سوم: گاهی امتحان برای تمرین امتحان شونده است؛ یعنی خداوند متعال ـ که البته در مورد غیر خداوند متعال هم صدق می کند ـ انسان را مورد آزمایش قرار می دهد برای این که در طی آن آزمایش استعدادهای درونی او به فعلیت برسد. مثل آدمی که خودش یا دیگری را به آب می اندازد برای این که شنا یاد بگیرد. این نوع امتحان، نوعی عمل و رفتار برای کمال یافتن است. بر اثر تلاش کردن در آب است که انسان شناگر می شود.
امتحان های الهی برای این جهت است که انسان در خلال آن گرفتاری ها، کمال یابد. (مطهری، آشنایی با قرآن، ج7 ص183)
قرآن مجید به این حقیقت تصریح دارد؛ او آنچه را شما در سینه دارید می آزماید تا دل های شما کاملاً خالص گردد و او به همة اسرار درون شما آگاه است. (آل عمران/154)
به تعبیر دیگر در سر دو راهی ها و سختی ها قرار دادن، برای آن که استعدادهای درونی اش بروز و ظهور کند، یعنی اگر این آزمایش نباشد، او در حد خامی و در حد بالقوه می ماند، این آزمایش است که تکمیل کننده است. نوع سوم آزمایش یعنی آزمایش تکمیل کننده. آزمایش الهی دربارة بندگان همان خصلت تکمیل کنندگی را دارد. (مطهری، آشنایی با قرآن، ج 8 ، ص135)

فلسفه آزمایش الهی
بعد از روشن شدن مفهوم آزمایش الهی، این سؤال را باید از نگاه آیات کریمه پاسخ داد که فلسفة آزمایش الهی چیست؟ مگر خداوند، عالم به سرّ و غیب نیست. خدایی که هر آن چه در زمین و آسمان است بر او مخفی نیست، برای چه آزمایش می کند؟ فرمود:
(إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفَى عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاء)(آل عمران/5)
«هیچ چیز در آسمان و زمین، بر خدا مخفی نمی ماند.»
آیات فراوانی در زمینة علم خدا نسبت به سرّ و غیب وجود دارد که حاکی از علم مطلق حق است. پس چرا آزمایش می کند؛ در پاسخ این سؤال باید گفت از نگاه آیات کریمه، علل متعددی بر آزمایش الهی وجود دارد که عبارتند از:
1. ظهور حقیقی شخصیت افراد
مهم ترین فلسفه و حکمت ابتلاء (آزمایش) از دیدگاه قرآن کریم، شناسایی چهرة واقعی افراد به معنای ظهور صلاحیت ها و استعدادهای آنان و طهارت و خباثت نفس انسان است؛ چرا که برجستگی ها و کرامت های روحی انسان در شرایط دستور ابتلاء خود را نشان می دهد.
قرآن کریم در آیات متعددی بر این حقیقت تصریح نموده است که ذیلاً به چند مورد آن اشاره می شود.
(وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنْکُمْ وَالصَّابِرِینَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَکُمْ)(محمد/31)
«ما همة شما را قطعاً آزمایش می کنیم تا معلوم شود، مجاهدان واقعی و صابرین از میان شما کیانند و اخبار شما را بیازماییم.»
جمله «حتی نعلم المجاهدین منکم» به این معنا نیست که خداوند از این گروه آگاهی ندارد، بلکه منظور تحقق معلوم الهی است و مشخص شدن این گونه افراد است؛ یعنی تا این علم الهی تحقق خارجی یابد و عینیت حاصل کند و صفوف مشخص شود. (مکارم شیرازی،21/482)
(وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِین)(عنکبوت/3)
«ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزموده ایم. باید علم خدا در مورد کسانی که راست می گویند و کسانی که دروغ می گویند تحقق یابد.»
معنای علم خدا به همان معنای قبلی است که در ذیل آیة 31 محمد گفته شده است.
(وَلِیَبْتَلِیَ اللَّهُ مَا فِی صُدُورِکُمْ وَلِیُمَحِّصَ مَا فِی قُلُوبِکُمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُور)(آل عمران/154)
«او آن چه را که شما در سینه دارید می آزماید تا دل های شما کاملاً خالص گردد و او به همة اسرار درون شما آگاه است.»
2. معیار ثواب و پاداش
علی(ع)می فرماید: گرچه خداوند به روحیات بندگانش از خودشان آگاه تر است، ولی آنها را امتحان می کند تا کارهای خوب و بد که معیار پاداش و کیفر است از آنها ظاهر گردد. (نهج البلاغه، قصار/93)
یعنی صفات درونی انسان به تنهایی نمی تواند معیاری برای ثواب و عقاب گردد، مگر آن زمانی که در لابلای اعمال انسان خودنمایی کند، خداوند بندگان را می آزماید تا آن چه در درون دارند در عمل آشکار کنند، استعدادها را از قوه به فعل برسانند و مستحق پاداش و کیفر او گردند. اگر آزمایش الهی نبود، این استعدادها شکوفا نمی شد و درخت وجود انسان میوه های اعمال بر شاخسارش نمایان نمی گشت و این است فلسفة آزمایش الهی در منطق اسلام. (مکارم شیرازی، 1/528)
به تعبیر علامه محمد جواد مغنیه مبتلا شدن به بلاء، محکی است که حقیقت انسان را آشکار می سازد. برای نمونه، انسان با ایمان و با خرد در هنگام مصیبت، از دین خود خارج نمی شود و سخنی را که نشان دهندة کفر و سفاهت و نادانی باشد به زبان نمی آورد، بلکه صبر می کند و گرفتاری، عقل و ایمان او را از بین نمی برد، اما انسانی که خرد و ایمانش ضعیف باشد، شیطان بر او مسلط می شود و روش کفر و دشنام و پستی را در پیش می گیرد و در چاه رذالت و سفاهت سقوط می کند.
بهترین سخن در این باره، سخن سیدالشهداء، حسین بن علی(ع)در روز عاشوراست که فرمود: مردم، بندگان دنیایند و دین، تنها لق لقة زبان آنان است. آنان تا زمانی پیرامون دین می گردند که زندگانیشان بچرخد و هرگاه به بلا و سختی گرفتار شوند، تعداد دین داران اندک خواهد شد. (مغنیه، 1/439)
3. مشخص شدن عمل احسن
اعمال آدمی در فرهنگ قرآنی در یک تقسیم کلی دو نوع است: 1. عمل صالح 2. عمل غیر صالح. عمل صالح هم به دو قسم تقسیم می شود: 1. عمل حسن 2. عمل احسن. ازفلسفه های آزمایش الهی این است که مشخص شود چه کسی عمل احسن انجام داده است. فرمود:
(الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ)(ملک/2)
«او همان کسی است که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک بهتر عمل می کنید.»
در توضیح عمل احسن گفته می شود که عمل نیک از دو حیثیت برخوردار است: 1. کمیت عمل 2. کیفیت عمل.
آنچه در فرهنگ قرآنی مهم است و ارزش دارد و به عمل ارزش و اعتبار عالی می دهد، کیفیت عمل است، نه کمیت عمل. اگر تعبیر این بود که چه کسی بیشتر عمل می کند، تکیه بر روی کمیت عمل بود، ولی وقتی که فرمود: «لیبلوکم ایکم احسن عملا»، تکیه روی کیفیت است. خدا انسان را مورد آزمون بهترین عمل قرار داده است، نه آزمون زیادترین عمل. این است که در حدیث آمده است که مراد از «احسن عملا»، «اصوب عملا» است. آن چه جنبة صواب بودنش بیشتر باشد. (مطهری، آشنایی با قرآن، ج8، ص139-138)
و همچنین فرمود:
(إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الأرْضِ زِینَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلا)(کهف/7)
«ما آن چه را روی زمین است زینت آن قرار دادیم تا آنها را بیازماییم کدامینشان بهتر عمل می کنند.»
4. برگشت به سوی حق
خداوند کریم رحمت را بر خودش واجب نموده است، فرمود:(کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَة)(انعام/54) و از طرفی هدف اصلی خلقت انسان، عبودیت انسان در برابر حق تعالی می باشد.
(وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنْسَ إِلا لِیَعْبُدُون)( ذاریات/56)
«و ما جن و انس را خلق نکردیم مگر این که عبادت کنند.»
با توجه به دو مقدمة فوق؛ وجوب رحمت الهی و هدف خلقت، بر خداوند است از باب قاعدة لطف از هر نوع زمینه سازی برای برگشت بندگان به سوی خویش دریغ نفرماید. یکی از اسباب برگشت بشر به سوی خدا این است که خداوند انسان را در بوتة گرفتاری ها قرار دهد تا انسان عقل و فکر خود را به کار اندازد و از علت سختی ها و بلاها عبرت بگیرد و مسیر خود را به سوی خدا سوق دهد. قرآن به این حقیقت که برگشت بشر به سوی حق از علل فلسفة آزمایش الهی است، اشاره نموده و می فرماید:
(وَقَطَّعْنَاهُمْ فِی الأرْضِ أُمَمًا مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَمِنْهُمْ دُونَ ذَلِکَ وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّیِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون)(اعراف/168)
«و آن ها را (قوم بنی اسرائیل) در زمین به صورت گروهی پراکنده ساختیم، گروهی از آنان صالح و گروهی غیر آن هستند و آن ها را به نیکی و بدی آزمودیم شاید بازگردند.»

دو ویژگی مهم آزمایش
1. مجهول بودن
در امتحان باید نقطة مجهولی گنجانده شود تا میزان قابلیت موجود مورد آزمایش روشن شود. برای مثال اگر حضرت ابراهیم(ع)از ابتدا می دانستند قوچی بهشتی فدای اسماعیل(ع)می شود،(وَفَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ)(صافات/107) به دست گرفتن کارد و کشیدن برگلوی فرزند هنری نبود. آن چه اهمیت داشت، این بود که تا آخر بپندارد این کار باید انجام شود و ارادة جدّی خداوند است. چنان که هنگام پرتاب شدن در دل آتش می بایست از گلستان شدن آتش در پایان آزمون بی خبر باشند؛ (قُلْنَا یَا نَارُ کُونِی بَرْدًا وَسَلامًا عَلَى إِبْرَاهِیم)(انبیاء/69) و گرنه تسلیم و رضا، آزمون دشواری نبود. (مصباح یزدی، زینهار از تکبّر، /58)
2. تناسب با افراد
آزمایش باید به گونه ای باشد که توان پاسخگویی وجود داشته باشد؛ مثلاً هیچ گاه حل فرمول های پیچیدة ریاضی را از یک دانش آموز ابتدایی نباید خواست، از این رو اگر خداوند یک هزارم امتحان های انبیا و اولیا را از ما به عمل آورد، همان اول مردود خواهیم شد. (همان،/101)
شرایط آزمایش شونده
1. طاقت و توان
فرمود: (لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلا وُسْعَهَا)(بقره/286)
ما تکلیف به اندازة وسع می نماییم، تکلیف مالایطاق از خداوند حکیم محال است، لذا آزمایش باید به اندازة ظرفیت وجود آزمایش شونده باشد. اگر بشر عادی به آزمایش پیامبران و اولیای الهی آزمایش و امتحان شود، مشخص است که از همان ابتدا مردود می شود و این گونه آزمایش نمودن از خدای حکیم که به ظرفیت وجودی بشر عادی آگاه است، قبیح است. ایمان قوی ابراهیم می خواهد که به سر بریدن فرزند دلبند خود آزمایش شود.
2. داشتن ابزار شناخت
عمده ترین ابزار شناخت از دیدگاه قرآن عبارت است: از گوش، چشم و قلب (قوة مدرکه). بشر باید این ابزار را داشته باشد تا مورد آزمایش الهی قرار گیرد.
فرمود: (وَاللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئًا وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأبْصَارَ وَالأفْئِدَة)(نحل/78)
در این آیه به سه ابزار شناخت، گوش و چشم و قوة مدرکه تصریح شده است. در سورة انسان بعد از آن که می فرماید ما انسان را امتحان می کنیم؛ بلافاصله می فرماید: «او را شنوا و بینا قرار دادیم.» (انسان/2) از این آیات استفاده می شود که وجود ابزار شناخت در آزمایش شونده ضروری است.
3. اختیار
آزمایش شونده باید از قدرت انتخاب و اختیار برخوردار باشد تا بتواند در آزمایش الهی یکی از دو حالت سپاسگزاری و کفران را انتخاب نماید، و الاّ بدون داشتن اختیار و انتخاب، آزمایش مفهوم ندارد بلکه جبر می باشد.
4. هدایت گری
مطابق قاعدة لطف برخداوند واجب است که بشر را هدایت و راهنمایی نماید و راه راست و کج را برای او توسط اولیای الهی و پیامبران ترسیم کند تا آزمایش شونده راه را از چاه بشناسد و با قدرت خویش یکی را برگزیند.
فرمود:(إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا)(انسان/3)
«ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد و یا کفران کند.»

ابعاد گوناگون بلاء
بلا و امتحان در روایات جنبه های مختلفی دارد که اگر به این جنبه ها توجه شود، مسیر زندگی بشر عوض خواهد شد و از درد و رنج، ناله و فریاد نمی کند؛ بلکه خدا را سپاس می گوید.
1. بلاء؛ آزمون تکامل
مهم ترین جنبه بلاها، خاصیت رشد دهندگی آن هاست. در حالت آسایش و راحتی، قابلیت های نهفتة انسان پرورش نمی یابد.
شهید مطهری: «زشتی ها مقدمة وجود زیبایی ها و آفریننده و پدیدآورندة آن ها هستند.» (مطهری،1/174) به همین جهت قرآن فرمود: «همانا انسان را در رنج و سختی آفریدیم.» (بلد/4)
شهید مطهری در این زمینه می فرماید:
«این خصوصیت مربوط به موجودات زنده بالاخص انسان است که سختی ها و گرفتاری ها، مقدمة کمال ها و پیشرفت هاست. ضربه ها، جمادات را نابود می سازد و از قدرت آنان می کاهد؛ ولی موجودات زنده را تحریک می کند و نیرومند می سازد؛ بس زیادت ها که اندر نقص هاست. مصیبت ها و شدائد، برای تکامل بشر ضرورت دارد، اگر محنت ها و رنج ها نباشد، بشر تباه می گردد.» (مطهری، مجموعه آثار، ج1ص176)
2. بلا و تطهیر گناهان
جنبة دوم بلایا و شدائد، پاک کردن گناهان و لغزش های انسان است. ممکن است انسان دچار لغزش هایی شده باشد که پیامدهای تلخی به دنبال آورد. ماندن آنها برای آخرت خیلی سخت است. اگر بتوان آنها را در این دنیا تسویه کرد موقعیت ممتازی است. این کار به وسیلة بلاها و شدائد صورت می گیرد. (پسندیده،/293)
امام باقر (ع) می فرماید: وقتی آیة «من یعمل سوءاً یجز به» نازل شد، هرکس عمل بدی انجام دهد کیفر آن را می بیند. بعضی از اصحاب پیامبر (ص) گفتند: آیه ای از این سخت تر نیست. پس پیامبر (ص) به آنان فرمود: آیا در اموال و جان ها و خانواده تان دچار مصیبت نمی شوید؟ گفتند: بله. حضرت فرمود: این از آن چیزهایی است که خداوند به وسیله آن، برای شما حسنه می نویسد و به وسیلة آن بدی ها را محو می کند. (همان/294)
3. بلا و ترفیع درجه
همیشه بلاها به معنای گنه کار بودن فرد نیست. گاهی خداوند برای این که درجة کسی را بالا ببرد، او را مبتلا می سازد. اینجاست که راز ابتلای انبیا و اولیای الهی مشخص می شود. بلاها برای آن ها که از مقام عصمت برخوردارند، پاک کننده نیست، ترفیع دهنده است.
روزی پیامبر (ص) به شدت بیمار شد به گونه ای که از شدت درد، به خود می پیچید و می نالید. عایشه که از این وضع در شگفت شده بود گفت: اگر بعضی از ما این کار را می کرد، به او خرده می گرفتی.
پیامبر خدا فرمود: «همانا بر صالحان سخت گرفته می شود. به تحقیق رنجی به مؤمن نمی رسد، از یک تیغ باشد تا بالاتر از آن، مگر آن که خطایی را از او پاک می کند و او را درجه ای بالاتر می برد. (همان/295)
عوامل پیروزی در آزمایش
بدون شک در انجام هرکاری باید عوامل مختلفی دست به دست هم دهند تا فاعل کار با موفقیت کامل، کار را به اتمام برساند. به عنوان نمونه برای موفقیت در تحصیل دانشجو، عواملی از جمله محیط مناسب، استاد خوب، انگیزة دانشجو و ... باید وجود داشته باشد تا دانشجو بتواند با موفقیت دورة تحصیلی خود را به اتمام برساند، ولی اگر شرایط و عوامل مذکور مهیا نباشد، توقع موفقیت و پیروزی خیالی بیش نیست. برای پیروزی در امتحان و آزمایش الهی از نگاه قرآن کریم عوامل متعددی دخیل است که عبارتند از:
1. صبر
از عوامل ریشه ای و اصیل در موفقیت هر کاری به خصوص پیروزی در آزمایش الهی، صبر و پایداری است که هم عقل صدق آن را تأیید می کند و هم شرع مقدس بر آن تأکید دارد و برای بهره گیری و کمک طلبی از این عامل مهم ارشاد نموده و فرموده است: (وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاة)(بقره/45)
این آیه از نیاز ضروری انسان به برخورداری از صبر در انجام هر کاری خبر می دهد. در خصوص نقش اساسی صبر در آزمایش الهی می توان به سه نمونه از آیات کریمه اشاره نمود.
(وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأمُور)(آل عمران/186)
«و اگر استقامت کنید و تقوای الهی پیشه سازید (شایسته تر) است؛ زیرا این ها از کارهای محکم و قابل اطمینان است.»
آیة فوق در مورد آزمایش الهی نسبت به اموال و نفوس می باشد که خداوند می فرماید از اهل کتاب و مشرکین سخنان آزار دهندة فراوان خواهید شنید. در ادامة آیه مردم را به صبر و داشتن تقوا در این آزمایش فرا می خواند.
(وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ*الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَة) (بقره/156-155) این جمله با صراحت می گوید رمز پیروزی در این راه ـ امتحان الهی اعم از نیک و شر ـ صبر و پایداری است و به همین دلیل بشارت پیروزی را تنها به صابران و افراد با استقامت می دهد. (مکارم شیرازی،1/531)
(وَجَعَلْنَا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَتَصْبِرُونَ وَکَانَ رَبُّکَ بَصِیرًا)(فرقان/20)
«و بعضی از شما را وسیلة امتحان بعضی دیگر قرار دادیم، آیا صبر و شکیبایی می کنید؟ پروردگار تو بصیر و بیناست.»
(یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِین)(صافات/102)
«ای پدر انجام بده نسبت به آن چه که امر شدی . به زودی اگر خدا خواست مرا از صابرین می یابی.»
2. تقوا (خویشتن داری)
در پیروزی از آزمایش الهی وجود تقوا در امتحان شونده ضروری می باشد. چه آن که اگر تقوا و خویشتن داری باشد، انسان در برابر آزمایش الهی خودش را حفظ می کند و شکست نمی خورد. فرمود:
(لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَمِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذًى کَثِیرًا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأمُور)(آل عمران/186)
«و اگر استقامت کنید و تقوای الهی پیشه سازید شایسته تر است.»
3. تسلیم (فرمان برداری)
تسلیم به معنای سلام کردن، سالم داشتن و چیزی به کسی دادن و اطاعت و انقیاد آمده است. شریعت مقدس اسلام، چنان که از اسمش پیداست، دین تسلیم و رضا در برابر خواست خدای متعال است. و هدف همة پیامبران الهی نیز این بوده که جامعة بشری را در برابر فرمان خدا تسلیم کرده، به قضا و قدرش راضی نماید. (الهامی نیا،/67) و زبان حال همه این شود که:
عاشقم بر لطف و بر قهرش به جدّ***ای عجب من عاشق این هردو ضدّ
ناخوش او خوش بود بر جان من***جان فدای یار دل رنجان من
امام علی (ع) در تعریف اسلام می فرماید: الاسلام هو التسلیم؛ «اسلام، تسلیم و گردن نهادن است. (نهج البلاغه، قصار/125)
از داستان حضرت ابراهیم و اسماعیل این پیام به خوبی فهمیده می شود که عامل مهم موفقیت حضرت ابراهیم (ع) در امتحان الهی، تسلیم و فرمان برداری او از خداوند بوده است که خداوند به زیبایی ترسیم نموده است. می فرماید:
هنگامی که هر دو تسلیم و آماده شدند و ابراهیم جبین او را به خاک نهاد، او را ندا دادیم که ای ابراهیم! آن چه را در خواب مأموریت یافتی انجام دادی، ما این گونه نیکوکاران را اجر می دهیم. این مسلماً امتحان مهم و آشکار بود. ( صافات/106-103)
4. توجه به گذرا بودن سختی ها و مشکلات
عامل دیگری در پیروزی از امتحان الهی است که آیه : (إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُون)(بقره/156) به آن اشاره دارد.
امام علی (ع) در تفسیر این جمله فرمود: «این که می گوییم (إِنَّا لِلَّهِ)، اعتراف به این حقیقت است که ما مملوک اوییم و این که می گوییم (وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُون)، اقرار به این است که ما از این جهان خواهیم رفت و جایگاه ما جای دیگری است. (نهج البلاغه، قصار/99)
این که می بینیم بزرگان اسلام به هنگام بروز مصائب سخت این جمله را با الهام گرفتن از قرآن مجید تکرار می کردند، برای این بوده است که شدت مصائب آن ها را تکان ندهد و در پرتو ایمان به مالکیت خداوند و بازگشت همة موجودات به سوی او، این حوادث را در خود هضم کنند. (مکارم شیرازی، 1/531)
5. استمداد از نیروی ایمان و الطاف الهی
عامل مهم دیگری در پیروزی از آزمایش الهی است که از بعضی از آیات کریمه استفاده می شود.
خداوند می فرماید:
(وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالأرْض)(اعراف/96)
«اگر اهل قریه ها ایمان بیاورند و تقوای الهی را پیشه سازند، ما برکات آسمان ها و زمین را برای آن ها می گشاییم.»
و روشن است که هر که در راه خدا مجاهده نماید و بر بلا و گرفتاری و آزمایشات الهی صبر نماید و ایمان داشته باشد، خداوند او را به راه خودش هدایت می کند تا در انتخاب راه صحیح دچار اشتباه نشود.
( وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا) (عنکبوت/69)
«کسانی که در راه ما به جهاد برخیزند، ما آن ها را به راه های خود هدایت می کنیم.»
6. توجه به عکس العمل پیامبران در برابر آزمایش های الهی
این نیز از عوامل موفقیت و پیروزی در آزمایش الهی است. به تصریح قرآن، خداوند پیامبران را آزمایش نموده است و آن ها عکس العمل مثبت از امتحانات الهی داشته اند و در نتیجه به خاطر عکس العمل خوب از آزمایشات الهی، به مقامات بلندی رسیده اند. از جمله آن پیامبران، حضرت ابراهیم (ع) است که خداوند به خاطر موفقیت از آزمون های متعدد به او مقام امامت را عنایت فرموده است؛
(وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا)(بقره/124)
«هنگامی که خداوند ابراهیم را با وسایل گوناگون آزمود، و او به خوبی از عهدة آزمایش برآمد، خداوند به او فرمود: من تو را امام و رهبر مردم قرار دادم.»
آدمی اگر به آزمایش های الهی نسبت به پیامبران و عکس العمل آن ها توجه داشته باشد، روح او آماده می شود تا بتواند از امتحانات الهی سرافراز بیرون آید. چه آن که آزمایش برای همة افراد آدمی بوده؛ از گذشته وجود داشته و حال هم وجود دارد و تا روزی که آدمی در دنیا باقی است آزمایش می شود. خداوند برای دلگرمی مؤمنان و دلداری پیامبر اسلام (ص) و تقویت روحیة او، توجه آن ها را به تاریخ پیشینیان معطوف نموده و می فرماید: «اگر تو را استهزا می کنند نگران مباش، پیامبران پیشین نیز گرفتار استهزای جاهلان بودند، اما با نیروی استقامت بر آن ها پیروز شدند.» (انعام/10)
و یا در جای دیگر می فرماید: «اگر تو را تکذیب کنند تعجب نیست، پیامبران پیشین را نیز تکذیب کردند. آن ها در برابر تکذیب مخالفان پایداری و شکیبایی به خرج دادند و آزار شدند تا سرانجام نصرت و یاری ما به سراغشان آمد.» (انعام/34)
7. توجه به حضور خدا
عامل دیگری در پیروزی از امتحانات الهی است. چه آن که این عقیده و بینش به انسان چنان قوتی می بخشد که بتواند به وسیلة امتحانات الهی از مسیر صحیح منحرف نشود و تحمل سختی ها و گرفتاری ها بر او آسان شود. بعضی از آیات به این راهکار تصریح دارد.
1. خداوند به هنگامی که حضرت نوح (ع) تحت شدیدترین فشارها از سوی قومش مأمور به ساختن کشتی شد به او فرمود:
(وَاصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنَا)(هود/37)
«در برابر ما اقدام به ساختن کشتی کن!»
جملة (بِأَعْیُنِنَا)«در برابر دیدگاه علم ما» چنان قوت قلبی به نوح (ع) بخشید که فشار استهزای دشمنان، کمترین خللی در ارادة نیرومند او ایجاد نکرد. (مکارم شیرازی،1/533)
استاد مکارم شیرازی در جای دیگر می فرمایند: تعبیر(بِأَعْیُنِنَا)؛ «در برابر دیدگاه ما» اشاره به این است که تلاش و کوشش تو در این راه در حضور ماست و تحت پوشش حمایت ما، بنابراین با فکر راحت و آسوده به راه خود ادامه ده و از هیچ چیز ترس و واهمه نداشته باش. (همان،4/230)
در آزمایشات الهی هم انسان باید بداند که آزمایش در حضور خدا انجام می پذیرد. با این فکر و بینش انسان می تواند از عهده آزمایش خوب برآید، چرا که توجه به حضور خدا در زندگی به انسان آرامش می دهد.
2. خداوند برای دلداری پیامبر اسلام (ص) هم می فرماید: «در طریق ابلاغ حکم پروردگارت صبر و استقامت کن، چرا که تو در حفاظت کامل ما قرار داری، زیرا تو در برابر دیدگاه علم ما قرار داری. (طور/48)
از سالار شهیدان و مجاهدان راه خدا، امام حسین (ع) همین معنا نقل شده که در صحرای کربلا به هنگامی که بعضی از عزیزانش با فجیع ترین وجه شربت شهادت نوشیدند، فرمود: «اهون علی ما نزل بی انه بعین الله؛ همین که می دانم این امور در برابر دیدگاه علم پروردگار انجام می گیرد، تحمل آن بر من آسان است.» (مویدی،/529)

عکس العمل انسان ها در برابر آزمایش الهی
علاوه بر آن که در خارج به صورت عینی عکس العمل نوع بشر را در برابر آزمایش الهی مشاهده می کنیم که عده ای شکر می کنند و عده ای ناله و فریاد می کنند و ناسپاسی می نمایند، قرآن کریم هم بر این دو عکس العمل اشاره نموده و در آیاتی به این حقیقت تصریح فرموده است.
1. حضرت سلیمان وقتی در برابر خود تخت بلقیس را مشاهده می کند، می گوید: (قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَأَشْکُرُ أَمْ أَکْفُر)(نمل/40)
«گفت: این از فضل پروردگار من است تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را به جا می آورم یا کفران می کنم.»
2. (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیَا وَالآخِرَةَ ذَلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِین) (حج/11)
«بعضی از مردم خدا را با زبان می پرستند. همین که دنیا به آن ها رو کند و نفع و خیری به آنان برسد، حالت اطمینان پیدا می کنند، اما اگر مصیبتی به عنوان امتحان (آزمایش) به آن ها برسد، دگرگون می شوند و به کفر روی می آورند و به این ترتیب هم دنیا را از دست داده اند و هم آخرت را و این خسران و زیان آشکاری است.»
3.(فَأَمَّا الإنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ*وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهَانَن) (فجر/16-15)
«اما انسان هنگامی که خداوند او را برای آزمایش اکرام می کند و نعمت می بخشد می گوید: پروردگارم مرا گرامی داشته! و اما هنگامی که برای امتحان روزی را بر او تنگ بگیرد مأیوس می شود و می گوید پروردگارم مرا خوار کرده!»
رابطة رحمت الهی با آزمایش
از آنجایی که رحمت خداوند وسیع و گسترده است و فرمود:(وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْء)(اعراف/156) و هم چنین فرمود:(کَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَة)(انعام/12) پس چرا خداوند بشر را برای رسیدن به پاداش آزمایش می نماید؟ مگر نمی شد خداوند بدون آزمایش نمودن آدمی را ثواب و پاداش بدهد؟
این سؤال غالباً در ذهن تودة مردم وقتی به آیات رحمت الهی نگاه می کنند به وجود می آید. برای روشن شدن پاسخ آن باید گفت که اگر خداوند رحمان و رحیم است و رحمت او گسترده و بی نهایت است، همان طور قدیر و جبّار و سخت کیفر هم می باشد. اوصاف خداوند هم هماهنگ و مرتبط می باشند، چرا که خداوند حکیم است و حکیم کارش با هدف می باشد. فرمود:(لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیم)(آل عمران/ 6)
ثانیاً: زمینة رسیدن به پاداش، عمل است. شخص حکیم براساس عمل، اجر و پاداش می دهد و این یکی از اصول قرآنی است که شرط رسیدن به پاداش، ایمان و عمل صالح است.
فرمود:(مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُون)(نحل/97)
(وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی)(نساء/57)
(وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُون)(بقره/82)
«و آن ها که ایمان آورده اند و اعمال صالح انجام داده اند، اهل بهشتند و همیشه در آن خواهند ماند.»
با توجه به آیات فوق و آیات دیگر شرط رسیدن به پاداش و بهشت، ایمان و عمل صالح است.
ثالثاً: اگر خداوند بدون آزمایش و امتحان به همه پاداش بدهد، با صفت عدالت خداوند ناسازگاری دارد. آن که یک عمر تخطی و تخلف نموده است و کسی که امر خدا را مطیع است، هر دو یکسان باشند!؟ علاوه بر آن که عقل آن را نمی پذیرد و می گوید این کار مخالف با حکیم بودن خداوند می باشد. از نظر آیات کریمه هم این عمل خلاف می باشد؛ چه آن که از اصول مسلم آیات کریمه این است که فاسق و عادل، متقین و کفار با هم برابر نیستند.
فرمود:(أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الأرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّار)(ص/28)
«آیا کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند هم چون مفسدان در زمین قرار می دهیم، یا پرهیزکاران را همچون فاجران؟!»
و یا فرمود:(أَفَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِین)(قلم/35)
حکمت و عدل خداوند ایجاب می کند نیکان و بدان و عادلان و ظالمان یکسان نباشند.
رابعاً: با توجه به روایات معصومین این نکته روشن می شود که آزمایش الهی از طرف خداوند بر بندگان خودش رحمت است و تفضلی از خدا به بنده است. امام علی (ع) در این باره می فرماید: «سپاس و ستایش خدایی را که رنج و گرفتاری پیروان ما را مایة زدوده شدن گناهان آنان در دنیا قرار داده تا در این رنج ها و بلا ها طاعاتشان سالم ماند و سزاوار پاداش آن شوند.» (ری شهری،/85)
از امام باقر (ع) نقل شده است که فرمود: «هرگاه خداوند متعال بر آن شود تا بنده ای را گرامی دارد و آن بنده گناهی کرده باشد او را به بیماری مبتلا گرداند، اگر چنین نکرد، به فقر و نیازمندی دچارش سازد و اگر این را هم نکرد، هنگام جان کندن بر او سخت گیرد. اما چون بخواهد بنده ای را خوار و بی مقدار سازد و او کار نیکی نزد خدا داشته باشد، تن سالم به او دهد، اگر چنین نکرد، زندگیش را فراخ و مرفه گرداند و اگر این را هم نکرد، مرگ را بر او آسان سازد. (همان،/85)
خامساً: آزمایش الهی نمادی از محبت خدا به بنده است؛ چه آن که پختن انسان در سختی ها میسر است، نه در راحتی ها. لذا اگر مؤمن خدا را به شدیدترین وجه دوست دارد:(وَالَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّه)(بقره/165)
خداوند بیشتر از بنده، او را دوست دارد، چرا که خالق محبت است.
امام صادق (ع) فرمود: «خداوند هرگاه بنده ای را دوست بدارد، او را در بلا فرو می برد. ای سدید! ما و شما شیعیان روز و شب ها را با بلا سپری می کنیم. (ری شهری،/85) باز امام صادق (ع) می فرماید: «هرگاه خداوند قومی یا بنده ای را دوست داشته باشد، باران بلا را بر سر او می باراند، پس از اندوهی بیرون نیاید جز آن که در اندوهی دیگر فرو رود. (همان،/85)
با توجه به مستندات ذکر شده، رحمت الهی با ابتلاء رابطة تنگاتنگ دارد. این که خداوند بخواهد اجر و مزدی بی حساب بدهد، با وصف حکیم بودن و عادل بودن خداوند سازگار نیست. علاوه بر آنکه این اصل قرآنی و عقیدتی است که مزد در قبال عمل است؛(وَأَنْ لَیْسَ لِلإنْسَانِ إِلا مَا سَعَى)(نجم/39)
به خصوص آن که آزمایش الهی نمادی از رحمت و محبت خداوند نسبت به بندگان است، پس نمی شود گفت اگر خداوند رحیم است پس آزمایش چرا؟ این نوع سؤالات حاکی از نداشتن بینش صحیح از معارف قرآنی و بی توجهی به جنبه های بلا و آزمایش می باشد.
نقش انسان در نزول بلاء
شداید و گرفتاری ها، ضمن آن که جنبة آزمایش و امتحان دارد و به وسیلة آن ایمان و صبر مردم آزموده می شود، از نظر بررسی علل و منشأ، به خود انسان برمی گردد. آیات متعدد و روایات فراوان، سلوک انسان را علل اصلی گرفتاری ها و نزول بلا می داند. از این دسته متون دینی استفاده می شود که رفتار انسان در برخورداری از نعمت و مبتلا شدن به نقمت الهی اثر گذار می باشد.
آیاتی که دال بر این مطلب است عبارتند از:
1.(وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ وَلَکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُون) (اعراف/96)
«اگر اهل قریه ها ایمان بیاورند و تقوا داشته باشند، هر آینه ما برکات را از آسمان و زمین بر آنها گشایش می دهیم. ولکن آنها تکذیب کردند و آنها را به وسیلة آن چه که انجام دادند گرفتیم.»
طبق این آیه دو عنصر ایمان و تقوا، دو بینش فکری و روش عملی انسان، معیار نزول نعمت و نقمت بیان شده است. اگر گناه و فساد و طغیان انسان موجب فساد طبیعت و نزول بلایا می شود، به خاطر این است که جایگاه جرم انسان در حد کل هستی است؛ زیرا دامنه و قلمرو تأثیرگذاری رفتار انسان البته به طور مستقیم و غیرمستقیم، به وسعت همة هستی است و همة پدیده ها را شامل می گردد. (موسوی نسب،/69)
2.(ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون)(روم/41)
«فساد در خشکی و دریا به خاطر اعمالی که مردم انجام داده اند آشکار شده، خدا می خواهد نتیجة بعضی از اعمال آنها را به آنها بچشاند، شاید بازگردند.»
از این آیه هم استفاده می شود که نقش انسان در نزول بلا قابل انکار نیست.
3. (وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ مَا تَرَکَ عَلَیْهَا مِنْ دَابَّةٍ وَلَکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلا یَسْتَقْدِمُون)(نحل/61)
«و اگر خداوند مردم را به خاطر ظلمشان مجازات کند، جنبنده ای را بر پشت زمین باقی نخواهد گذارد، ولی آن ها را تا زمان معین به تأخیر می اندازد، اما هنگامی که اجلشان فرا رسد، نه ساعتی تأخیر می کنند و نه ساعتی پیش می گیرند»
4.(فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَاب)(آل عمران/11)
«خداوند آن ها را به خاطر کیفر گناهانشان مجازات کرد و خدا بدکاران هر امت را سخت به کیفر رساند.»
5.(وَمَا أَصَابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَنْ کَثِیرٍ)(شوری/30)
«هر مصیبتی به شما رسد، به خاطر اعمالی است که انجام داده اید و بسیاری را نیز عفو می کند.»
این آیه به خوبی نشان می دهد مصائبی که دامنگیر انسان می شود، یک نوع مجازات الهی و هشدار است. امام علی (ع) از پیامبر اکرم (ص) نقل می کند که فرمود: «این آیه (وَمَا أَصَابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ...)بهترین آیه در قرآن است، ای علی، هر خراشی که از چوبی بر تن انسان وارد می شود و هر لغزش قدمی، بر اثر گناهی است که از او سر می زده، و آن چه خداوند در دنیا عفو می کند گرامی تر از آن است که در قیامت در آن تجدید نظر فرماید، و آن چه را که در دنیا عقوبت فرموده عادل تر از آن است که در آخرت بار دیگر کیفر دهد. (مکارم شیرازی،20/440)
6.(إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِم)(رعد/11)
«خداوند سرنوشت هیچ جمعیتی را تغییر نمی دهد، مگر این که خویشتن را تغییر دهند.»
این آیات مذکور نمونه ای از آیات الهی است که نقش انسان را در نزول بلا متذکر می شود.
و اما روایاتی که گواه این مطلب است عبارتند از:
1. امام صادق (ع) فرمودند: «خداوند هر نعمتی را که به بنده ای داد از او نگرفت مگر به سبب گناهی که سزاوار سلب آن نعمت شد.» (ری شهری،/223)
2. پیامبر اسلام (ص) فرمود: «خداوند متعال به ایوب وحی فرستاد: آیا می دانی گناه تو نزد من چه بود که بلا بر تو رسید؟ عرض کرد: خیر، فرمود: تو نزد فرعون رفتی و دو کلمه با ملایمت و نرمی گفتی.» (همان،/85)
3. از امام صادق (ع) نقل شده: گاهی انسان گناه می کند و از اعمال نیکی همچون نماز شب بازمی ماند. (بدانید) کار بد در فنای انسان از کارد در گوشت سریع تر اثر می کند.» (همان،/223)
أثر تربیتی بلاها و شدائد
سختی و گرفتاری، هم تربیت کنندة فرد و هم بیدار کنندة ملت هاست. سختی، بیدار سازنده و هوشیارکنندة انسان های خفته و تحریک کنندة عزم ها و اراده ها است. شدائد، همچون صیقلی که به آهن و فولاد می دهد، هر چه بیشتر با روان آدمی تماس گیرد، او را مصمم تر و فعال تر و برنده تر می کند؛ زیرا خاصیت حیات این است که در برابر سختی ها مقاومت کند و به طور خودآگاه و یا ناخودآگاه آمادة مقابله با آن گردد. سختی هم چون کیمیا، خاصیت قلب ماهیت کردن دارد. جان و روان آدمی را عوض می کند. اکسیر حیات دو چیز است: عشق و آن دیگر بلا. این دو نبوغ می آفرینند و از مواد افسرده و بی فروغ، گوهری تابناک و درخشان به وجود می آورند. (مطهری،/180)
همه عمر تلخی کشیده است سعدی***که نامش برآمد به شیرین زبانی
به همین خاطر در روایت آمده است که اگر کسی بلا نبیند، گرفتار بدترین نوع عقوبت است، ولی متوجه نیست. چرا که اگر بلا و آزمایش می دید، بیدار می شد. در قصص انبیاء آمده که مردی به شعیب پیامبر (ع) گفت: چرا من این همه گناه می کنم و خداوند مرا عقوبت نمی کند. به جواب آمد که تو گرفتار بدترین نوع عقوبت ها هستی و نمی دانی. (همان،/184)
همچنین در روایت آمده است: پیامبر اکرم (ص) به خانة یکی از مسلمانان دعوت شدند. وقتی وارد منزل او شدند، مرغی را دیدند که بر بالای دیوار تخم گذاشته و تخم آن به میخی بند شده و نیفتاده است. رسول اکرم (ص) در شگفت شدند. صاحب خانه گفت: آیا تعجب کردید؟ قسم به خدایی که شما را به پیامبری برانگیخت، هرگز آسیبی به من نرسیده است! رسول اکرم (ص) تا این جمله را شنیدند، برخاستند و در خانه آن مرد غذا میل نکردند و فرمودند: کسی که هرگز مصیبتی ندیده، مورد لطف خداوند نیست.(مصباح یزدی،/276)
بنابراین اگر درست به بلا (آزمایش) نگریسته شود، پی می بریم که سختی ها و بلاها نقش تربیتی و بیدارگری دارند. سختی ها انسان های خفته و بی تحرک را بیدار و هشیار می سازند و عزم و اراده ایشان را برمی انگیزند. خاصیت زندگی دنیا این است که با سختی ها است و در این بین هر چه بر مقاومت انسان افزوده شود، بر تکامل او افزوده می گردد و رفته رفته نبوغ و استعدادهای نهفته او را شکفته تر می گرداند. (همان،/476)
گندمی را زیر خاک انداختند***پس زخاکش خوشه ها برساختند
بار دیگر کوفتندنش ز آسیا***قیمتش افزون و نان شد جان فزا
باز نان را زیر دندان کوفتند***گشت عقل و جان و فهم سودمند
در قرآن هم به این حقیقت ـ اثر تربیتی بلا ـ اشاره شده است.
(فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا*إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا)(انشراح/6-5)
«پس با هر سختی آسانی است و با هر سختی البته آسانی است.»
در واقع خداوند به این نکته اشاره می کند که سختی ها و گرفتاری ها، مقدمه کمال و پیشرفت انسان است و باعث نیرو گرفتن او می شوند و از این جهت مصیبت ها و سختی ها برای تکامل بشر ضرورت دارند. (مصباح یزدی،/475)
(لَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ فِی کَبَدٍ)(بلد/4)
«به راستی ما انسان را در رنج و مشقت آفریدیم»
این آیه گویای نقش مهم رنج و مشقت ها در ساخته شدن انسان و تکامل اوست، و الاّ اگر جز این بود، خداوندی که سرچشمه رأفت و رحمت است و سعادت و خیر بندة خود را می خواهد، او را قرین رنج و زحمت نمی کرد. (مصباح یزدی،/475)
به تعبیر استاد مطهری، آدمی باید مشقت ها تحمل کند و سختی ها بکشد تا هستی لایق خود را بیابد. تضاد و کشمکش، شلاق تکامل است. موجودات زنده با این شلاق راه خود را به سوی کمال می پیمایند. این قانون در جهان نباتات، حیوانات و بالاخص انسان صادق است. (مطهری،/176)
از امام باقر (ع) می خوانیم: «خداوند از بندة مؤمنش تفقد می کند و برای او بلاها را اهدا می نماید، همان طوری که مرد در سفر برای خانوادة خودش هدیه ای می فرستد.» و از امام صادق (ع) می خوانیم: «خداوند زمانی که بنده ای را دوست بدارد، او را در دریای شداید غوطه ور می سازد.» (ری شهری،/85)
آن چه از آیات و روایات در این زمینه فهمیده می شود، این است که بلا اثر یقیناً اثر تربیتی دارد. اگر بشر بفهمد که لازمة زندگی، تحمل مشکلات است و بلا هدیه ای از طرف خداوند و نماد محبت خداوند است، هیچ وقت خودش را نمی بازد، بلکه با جان و دل سختی ها و گرفتاری را در آغوش می گیرد و مطابق دستور حق عمل می نماید.
دشواری آزمایش به نعمت
شاید بدون مطالعة ویژگی ها و حالات آدمی، گفته شود که آزمایش به عذاب سخت تر است، در حالی که با مطالعه حالات انسان، این نکته به دست می آید که آزمایش به نعمت سخت تر از آزمایش به نقمت است.
برای روشن شدن پاسخ، ضرورت دارد که به بعضی از ویژگی های انسان اشاره شود.
حالات انسان
آدمی که عجین شده از نور و شهوت است و خلقتی خاص نسبت به مخلوقات دیگر دارد، حالات و ویژگی هایی دارد که دیگر موجودات از آن حالات مبرّا هستند، از جمله:
1. غفلت: از حالاتی است که دامنگیر انسان می شود و نتیجة آن تن دادن به پستی ها و زشتی ها است. حالت غفلت، بی خبری از خداوند متعال و بی توجهی به هویت و نیازهای واقعی انسانی است. فرمود:(وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالإنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لا یَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِکَ کَالأنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِکَ هُمُ الْغَافِلُون)(اعراف/179)
2. عذر تراشی: حالت دیگری که آدمی به مرور زمان با انجام اعمال زشت گرفتار آن می شود، عذر تراشی و توجیه آفرینی او بر اعمال ناپسند است. فرمود: (بَلِ الإنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ*وَلَوْ أَلْقَى مَعَاذِیره)(قیامت/15-14)
3. طبع فزون طلبی و طغیان گری: انسان ذاتاً فزونی طلب است و در پرتو فزون طلبی، تن به طغیان گری و تعدی می دهد . فرمود: (إِنَّ الإنْسَانَ لَیَطْغَى*أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى)(علق/7-6)
«به درستی که انسان طغیان می کند وقتی خود را بی نیاز دید.»
4. ناسپاسی: فرمود:(إِنَّ الإنْسَانَ لِرَبِّهِ لَکَنُود)(عادیات/6) به درستی که انسان نسبت به پروردگارش ناسپاس است.» به خاطر وجود چنین ویژگی در انسان فرمود:(وَقَلِیلٌ مِنْ عِبَادِیَ الشَّکُور)(سبا/13)
«اندکی از بندگانم سپاس گزار هستند.»
5. دارا بودن نفس امّاره:(إِنَّ النَّفْسَ لأمَّارَةٌ بِالسُّوء)(یوسف/53)
باتوجه به اوصاف و حالات ذکرشده روشن است که آزمایش به نعمت سخت تر از آزمایش به نقمت (عذاب) است. چرا که در آزمایش به نعمت، انسان غالباً بیدار نمی شود، به خصوص آن که ناسپاس است و در او نفس امّاره وجود دارد و خیال می کند که نعمت برای او سبب فضیلت و ارزشمندی نزد خداست، غافل از آن که یکی از علل افزایش نعمت، آزمایش می باشد.
فرمود:(أَنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ)(انفال/28) و یا در جای دیگر می فرماید: (وَنَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْر)(انبیا/35) به همین خاطر با وجود نعمت فراوان دست به تعدی می زند و فکر نمی کند که نعمت وسیله و ابزار آزمایش است. بنابراین از خدا روی گردان می شود.
در حالی که در آزمایش به نقمت و عذاب، حالت بیداری در انسان به وجود می آید. فرمود:(ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ .... لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون)(روم/41)
«آشکار شدن فساد به خاطر آن است که انسان با دست خود به دست آورده است و این را عذاب می چشانیم شاید برگردند.»
لذا فرموده اند: آزمایش به وسیلة نعمت از آزمایش به وسیلة عذاب سخت تر و پیچیده تر است، زیرا طبیعت فزونی نعمت، سستی و تنبلی و غفلت و غرق شدن در شهوت است و این درست چیزی است که انسان را از خدا دور می سازد و میدان را برای فعالیت شیطان آماده می کند. تنها کسانی می توانند از عوارض نامطلوب فزونی و وفور نعمت در امان بمانند که به طور دائم به یاد خدا باشند و ذکر او را فراموش نکنند.» (مکارم شیرازی، 25/122)
 

انسان هنگام نزول بلا و سختی چه وظیفه ای دارد؟

یکی از ویژگی های فطری انسان توجه و روی آوردن به خدای متعال هنگام سختی و ترس و نزول بلا است و این ویژگی در فطرت انسان نهاده شده است، زیرا هر انسانی معتقد است که خالقی توانا دارد که می تواند این مصیبت ها و مشکلات را برطرف سازد و خدای متعال نیز در سوره یونس(22) می فرماید: هُوَ الَّذی یُسَیِّرُکُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتَّی إِذا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ وَ جَرَیْنَ بِهِمْ بِریحٍ طَیِّبَةٍ وَ فَرِحُوا بِها جاءَتْها ریحٌ عاصِفٌ وَ جاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحیطَ بِهِمْ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ لَئِنْ أَنْجَیْتَنا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرین‏.

آیا روی آوردن به سوی خدا هنگام سختی ها یک ویژگی مثبت است؟

تردیدی نیست که این یک اقدام مثبت است که باعث می شود انسان در زندگی و هدف از هستی خود بازنگری کند و این بازنگری با بازگشت به سوی خدای متعال امکان پذیر است، زیرا بسیاری از انسان ها در غفلت غرق شده اند و عمر و توان خود را در راه زندگی مادی صرف می کنند و این مصیبت ها آنها را بیدار می کند تا بیش از این در کفر و گمراهی و شهوات غرق نشوند. خدای متعال در سوره نحل(118) می‌فرماید: «أُولئِکَ الَّذینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی‏ قُلُوبِهِمْ وَ سَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُون».

آیا به جز این بلاها راهی مهربانانه تر برای بیدار کردن انسان ها وجود ندارد؟

این سؤال مهمی است که چرا خدای متعال ما را از طریق مصیبت ها و بلاها بیدار می کند و آیا راهی دیگر و مهربانانه تر از شیوع بیماری ها و فاجعه های طبیعی مانند سیل و زلزله و آتشفشان و ویروس های کشنده برای بیدار کردن انسان ها وجود ندارد؟ آیا این کار با رحمت الهی و فراگیر و با حکمت ربانی از آفرینش منافات ندارد؟

پاسخ ما این است که با وجود اینکه زمام تمام این امور به دست خدای متعال و امر و تدبیر اوست، اما خدای متعال قوانینی تکوینی و سنت های ثابتی دارد و بنای هستی به امر خداوند بر این است که امور از راه اسباب طبیعی خود جریان داشته باشد مانند اینکه آتش علت سوزاندن و آب عامل خاموش کردن آتش است و همینطور یکی از قانون های ثابت الهی که در هر زمان و مکانی جریان دارد این است که اگر انسان بدکردار باشد و کفر بورزد و طغیان کند و گردنکش شود و از عقل و فطرت سلیم منحرف شود، امور او از خیر به شر و از سلامتی به بیماری و از بی نیازی به فقر تغییر پیدا می کند. خدای متعال در سوره شوری(30) می فرماید: «وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثیر» و در سوره روم(41) نیز می فرماید: «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذیقَهُمْ بَعْضَ الَّذی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون‏».

اصولا چرا باید بلا بر مردم نازل شود؟

بلاهایی که بر مردم نازل می شود به خاطر افعال و اعمال نادرست آنها است و از این رو می بینی قرآن کریم در ده ها مثال تاکید می کند که نابودی روستها و شهرها و هلاکت امت ها به خاطر خود انسان و انحراف او از فطرت و حکمت است و به این خاطر بوده که روزگار و نعمت های انسانها تغییر کرده و دگرگون شده است. خدای سبحان در سوره انعام(6) می فرماید: «أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ ما لَمْ نُمَکِّنْ لَکُمْ وَ أَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَیْهِمْ مِدْراراً وَ جَعَلْنَا الْأَنْهارَ تَجْری مِنْ تَحْتِهِمْ فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرین‏» و در سوره انفال(54) نیز می فرماید: «کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ کُلٌّ کانُوا ظالِمین» و در سوره کهف(59) نیز فرمود: «وَ تِلْکَ الْقُری‏ أَهْلَکْناهُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَ جَعَلْنا لِمَهْلِکِهِمْ مَوْعِدا».

اگر این گونه است که خدای متعال بلاها را برکافران و ظالمان نازل می کند، علت نزول بلا بر مؤمنان و صالحان چیست؟

ماهیت تمام بلاها یکسان نیست؛ چراکه برخی بلاها به خاطر جنایت ها و اعمال زشت انسان ها نازل می شود و برخی بلاها به خاطر امتحان و آزمون بندگان نازل می شود که اگر مؤمن از آن بلا موفق بیرون بیاید، موجب سعادت او در دنیا و آخرت خواهد شد همان گونه که خداوند نیز در سوره بقره(155 تا 157) می فرماید: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرین‏ . الَّذینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُون‏ . أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُون».

ما می توانیم این مفهوم را توسعه داده و بگوییم که برخی گناهان و اعمال می تواند بر تمام بشریت خوب و بد تاثیر بگذارد هرچند که عامل آن انسان غیر صالح باشد به این معنا که هرگاه کشتی غرق شد همه را بدون استثنا غرق می کند مگر اینکه خدای متعال بخواهد دخالت کند و مومن را نجات دهد و به او لطف کند همان گونه که در سوره انفال(25) می فرماید: «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقاب» که طبق این آیه فتنه ها کسی را استثنا نمی کند و در نتیجه این گونه نیست که فقط کسی که آتش فتنه را روشن کرده در آن بسوزد، البته خداوند می تواند با لطف خود مومن را نجات دهد، زیرا او می تواند مومنی را که رو به سوی او دارد از میان تمام خطرها و بلاها برهاند؛ همان گونه که در سوره یونس(102و 103) می فرماید: «فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلاَّ مِثْلَ أَیَّامِ الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرین ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنا وَ الَّذینَ آمَنُوا کَذلِکَ حَقًّا عَلَیْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنین‏» و در سوره بقره(50) نیز می فرماید: «وَ إِذْ فَرَقْنا بِکُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَیْناکُمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُون» و در سوره انبیا نیز می فرماید: «ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ فَأَنْجَیْناهُمْ وَ مَنْ نَشاءُ وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفین».

نتیجه گیری
یکی از بحث های کلیدی معارف قرآنی، امتحان و آزمایش است که در آیات متعددی از آن سخن به میان آمده است و از زوایای مختلفی به آن نگریسته شده است. آزمایش و امتحان برای زندگی ضروری است و بدون آزمایش، بشر روی تکامل را نخواهد دید. به همین دلیل هیچ کسی از آزمایش الهی مستثنی نیست، حتی مقرب ترین افراد نزد خداوند آزمایش سخت تری برخوردارند. قرآن به خاطر این سنت همگانی و عمومی، راهکار برون رفت پیروزمندانه ای را ذکر نموده که عبارت است از صبر و تسلیم و خویشتن داری و ....
برای توجه دادن بشر به عمومیت این سنت، هم بعضی از ابزار آزمایش و هم آزمایش شدن پیامبران و اقوام آن ها را ذکر نموده است و عکس العمل انسان ها را در برابر آزمایش الهی بیان فرموده است.از این رو با دقت در آیات کریمه روشن می شود که آزمایش الهی رابطة تنگاتنگی با رحمت الهی دارد و نقش انسان در نزول بلا قابل انکار نیست و آزمایش به نعمت، سخت تر از آزمایش به نقمت است. امام علی(ع) می فرمایند: «ان البلاء للظالم ادب و للمؤمن امتحان و للانبیاء درجه» بلا برای ستمگر تأدیب است و برای مؤمن امتحان و برای پیامبر، مقام و درجه است.ترجمه میزان الحکمه، ج 2، ص 583، محمد محدی ری شهری، انتشارات دارالحدیث، قم).بنابراین چنین نیست که هر کس مبتلی به مصیبت و بلائی باشد به خاطر گناهان او بوده است بلکه ممکن است علل دیگری داشته باشد.
نکته شایان ذکر این است که: برای آگاهی از دیدگاه دین اسلام پیرامون موضوعی، باید تمام متون و نصوص دینی پیرامون آن موضوع را با هم ملاحظه کرد ونتیجه قطعی را پس از ارزیابی کلی، بیان نمود. در مورد این روایتی که از پیامبر اسلام(ص) بیان شد که البته صحیح آن چنین است: «هیچ بیماری یا دردی نیست که به مؤمن برسد، مگر این که کفاره گناه او باشد»(ترجمه میزان الحکمه، ج 11، ص 5209، محمدی ری شهری، انتشارات دارالحدیث قم).
باید گفت: این روایت را با روایات دیگری که در این زمینه رسیده و به آن اشاره شد مورد ملاحظه قرار داد. و به اصطلاح مقتضای جمع بین ادله حکم می کند که بلاها را باید به سه بخش تقسیم نمود. در روایت فوق از پیامبر(ص) به یک بخش از آن اشاره شده و در روایات دیگر به سایر اقسام آن نیز پرداخته شده است.مطلب دیگر اینکه ممکن است سه تقسیم فوق از بلا و مصیبت با یکدیگر تداخل داشته باشد. آنچه مهم است واکنش انسان در برابر سختی هاست و اینکه انسان چگونه با این مشکلات و سختی ها برخورد کند و از آزمایش های الهی سرافراز بیرون آید یا نه.

هنگامى که خداوند بنده اى را دوست مى دارد او را به شدت در گرفتارى ها غوطه ور مى سازد (همان، ص 55). هم چنین از آن حضرت نقل شده است: ان اشد الناس بلاء الانبیاء ثم الذین یلونهم ثم الامثل فامثل ؛ از میان مردم بیش از همه انبیا دچار بلاها مى شوند، سپس کسانى که در رتبه بعد از ایشان قرار دارند و سپس هر کس که با فضیلت تر است به ترتیب از مراتب بالا به پایین(همان، ص 53). اکنون این سؤال پدید مى آید که این چگونه دوستى و رابطه اى است که خداوند با اولیاى خود دارد و سرّ اینگونه ابتلائات چیست؟ پاسخ آن است که بلاها و دشوارى ها، فلسفه هاى متعددى دارند. حداقل آن در مورد بندگان صالح خدا امور زیر است: 1- وسیله اى براى آمرزش گناه، 2- زمینه تقرب بیشتر و اعتلاى رتبه، 3- وسیله اى براى تربیت و استکمال نفس. به عبارت دیگر در بسیارى از موارد رفاه و آسایش، آدمى را به تعلقات مادى سرگرم و از یاد خدا بازمى دارد؛ ولى دشوارى ها و سختى ها از سویى آدمى را به یاد خدا انداخته و به التجا و تضرع در درگاه الهى و انس با پروردگار مى کشاند. از سوى دیگر دست و پنجه نرم کردن با دشوارى ها و سختى ها، انسان را آبدیده و اراده او را قوى و نیرومند مى سازد. به تعبیر آیت اللّه حائرى زمین ساده و دست نخورده، قابلیت تولید و حاصل خیرى بالایى ندارد؛ اما همین که شخم زده شد، بذر نیکو در آن رشد و بالندگى مى یابد و حاصلى انبوه پدید مى آورد. خداوند نیز قلب مؤمن را با بلاها شخم مى زند تا بذر ایمان و اراده و محبت و یاد خدا و عمل صالح در آن رشد و بالندگى یابد و در سایه آن شخصیت هایى چون امیرالمؤمنین(ع) و حسین بن على(ع) پدید مى آید که نه تنها بزرگترین افتخارات بشریت اند؛ بلکه در ملکوت آسمان ها نیز مورد تکریم و ستایش اند.

پی نوشت ها

[1] سوره بقره، آیه 155.

[2] كافی، شیخ كلینی، محمد بن یعقوب، دارالكتب الاسلامیة، تهران، 1362 هـ ش، ج 8، ص 23.

[3] عدل الهی، مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، تهران، 1376 هـ ش، ص 178 ـ 179.

[4] بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، مجلسی، محمدباقر، دارالكتب الاسلامیة، تهران، 1363 هـ ش، ج 5، ص 284.

[5] سوره بقره، آیه 216.

[6] بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، همان، ج 68، ص 94.

[7] همان، ج 78، ص 198.

[8] سوره نساء، آیه 123.

[9] رضایت از زندگی، پسندیده، عباس، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ پنجم، 1386 هـ ش؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، همان، ج 78، ص 192.

[10] بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، همان، ج 6، ص 157.

[11] سوره شوری، آیه 30.

[12] برای مطالعه بیشتر ر.ك: تفسیر نمونه، مكارم شیرازی، ناصر، دارالكتب الاسلامیة، تهران، 1374 هـ ش، ج 20، ص 441.

منابع»

http://ensani.ir/fa/article/135929

https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/01/15/2478655/2

https://www.dana.ir/news/1601738.html

https://www.hawzahnews.com/news/889075

https://www.porseman.com/article/بلا-و-گرفتاري

https://hawzah.net/fa/SpecialTopics/View/74542/2677

https://www.yjc.news/fa/news/6497773