بنام خدا
مفهوم و پیدایش تشیع(6)
عناوین مرادف با «شیعه»
الف. رافضه
این نکته مورد انکار هیچیک از پژوهشگران نیست که کاربرد «رافضه»(1) به عنوان یک اصطلاح فرقه ای، از اصطلاحات متأخّر و ظهور و رواج آن در پایان عصر اموی و پس از شکل گیری فرقه های بزرگی همچون شیعه، خوارج، مرجئه و معتزله بوده است.(2)
______________________________
1. ریشه لغوی این اصطلاح «رفض» و در لغت، به معنای ترک و رها کردن است. برای مثال، هنگامی که کسی جایی را ترک کند، میگویند: رَفَضَ فلانٌ موضع کذا. «پراکندگی و از همگسیختگی» نیز یکی از معانی رفض است. (ابوحاتم رازی، پیشین، ص 270)
2. ابوحاتم رازی، پیشین، بخش سوم، ص 270. ابو حاتم رازی در این اثر، لقب «رافضه» را همانند شیعه، مرجئه، قدریه و مارقه از القاب کهنی میداند که درباره آن احادیثی وارد شده است و نتیجه میگیرد که رافضه نیز در عرض شیعه و از فرق کهن، اصلی و پنجگانه ای است که دیگر فرق از او منشعب شده است. اما به نظر میرسد که گزارش وی ناظر به آن دسته از احادیث ساختگی و منسوب به پیامبر صلی الله علیه وآله باشد که بنابر اذعان خود وی، توسط مرجئه مطرح شده اند. (همان، ص 271) و روشن است این دسته از اخبار علیه گروهی به نام «رافضه»، طرح و ترویج شده و به برخی از متون روایی اهل سنّت نیز راه یافته است. (نک: ابن ابی عاصم، پیشین، ج 1) از سوی دیگر، این موضوع خوشایند مذاق کلامی و فرقه ای برخی از فرقه نگاران متعصّب نیز واقع شده و حتی بر اساس آن مجوّز قتل شیعیان را نیز صادر کرده اند. (ابوحاتم رازی، پیشین، ص 271) این مربوط به زمانی است که دشمنان فکری تشیّع برای شکستن شیعیان از هیچ کوششی فروگذار نمیکردند. روشنترین دلیل آن نیز این است که خود ابوحاتم نه تنها اصطلاح «شیعه» را کهن ترین اصطلاح فرقه ای دانسته و رافضه را یکی از فرق انشعابی شیعیان بر میشمارد (همان، ص 259)، بلکه خاستگاه ظهور این اصطلاح را نیز مربوط به حوادث سیاسی ایام صادقین علیهم االسلام میداند. (همان، ص 270 ـ 271.)
______________________________
دلیل روشن آن اینکه شیعیان در روزگار حاکمیت سرکوبگر حزب اموی، و با همه تلاش سردمداران این حزب برای ساز کردن القاب سرزنش آور برای آنان (همچون «ترابیه»)، هیچگاه به چنین لقبی متهم نمیشدند.
در عین حال، برخورداری این واژه از معنای ناپسند و حسّاسیت برانگیز برای قشر وسیعی از مسلمانان در دوره های بعدی(1) و به احتمالی، وجود برخی از احادیث ساختگی علیه صاحبان این نام و نشان(2) موجب شد که جمعی از مخالفان و معاندان تفکر شیعه، مجموعه فرقه های شیعی و حتی زیدیانی که چنین لقبی را علیه شیعیان ترویج میکردند، «رافضه» بنامند.(3) مهمتر آنکه حتی از دیدگاه برخی، دوستی خاندان پیامبر، که مورد تأکید صریح قرآن و پیامبر صلی الله علیه وآله بوده، نیز رفض و رافضیگری تلقّی شده است.(4) درباره علت نامگذاری و نیز تاریخ و چگونگی شکل گیری این واژه نیز همانند بسیاری از اصطلاحات(5) فرقه ای، دیدگاه یکسانی وجود ندارد.
______________________________
1. برای بررسی این واژه به عنوان یک ناسزای فرقه ای به شیعیان نک: فضل بن شاذان نیشابوری، الایضاح، ص 303 / مرتضی حسنی رازی، تبصرة العوام، تحقیق عبّاس اقبال، تهران، 1313، ص 167، 193 / نوبختی، پیشین، ص 22 / مطهّر بن طاهر مقدسی، البدأ والتاریخ، ج 5، ص 124 / محمّد یمنی، عقاید الثلاث و السبعین فرقه، ج 1، ص 446 ـ 447 / رسول جعفریان، تاریخ تشیّع در ایران، ج 1، ص 24 ـ 27.
2. نمونه هایی از آن را نک. در: بدرالدین الحوثی (نویسنده معاصر زیدی)، من هم الرافضه، ص 9، 21، 23، 29. احادیث ساختگی علیه رافضه به بسیاری از کتابهای روایی اهل سنّت راه یافته و این نویسنده از اینها ماخذ گرفته است.
3. این نامگذاری را برای همه گروه های شیعی و از جمله زیدیان نک. در: ابوالحسن اشعری، پیشین، ص 5 / عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص 22 / اسفراینی، التبصیر فی الدین، ص 35 / فخر رازی، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، ص 35 / ملطی، التنبیه و الرد، ص 18 / تقی الدین احمد مقریزی، الخطط المقریزیه، ج 3 / محمّد یمنی، پیشین، ج 1، ص 446 و 452 / عراقی عثمان بن عبداللّه، الفرق المفترقه، تحقیق قوقلوی، آنکارا، 1961، ص 30 / ابن قتیبه، المعارف، ص 623 / ابن عبدربه، العقد الفرید، ج 2، ص 404.
4. نک: رسول جعفریان، پیشین، ج 1، ص 28 / عبدالجلیل قزوینی، کتاب النقض، ص 218.
5. برای نمونه، «اعتزال» در لغت، به معنای کناره گیری است، اما درباره وجه تسمیه «معتزله» به این نام، با گزارشهای مختلف و احیانا متضاد ذیل روبرو هستیم:
الف. نامگذاری آنها به معتزله از این دلیل است که آنان با حضرت علی علیه السلام بیعت نکرده، از وی اعتزال گزیدند. (سعد بن عبدالله اشعری قمی، پیشین، ص 4 / علی سامی النشار، پیشین، ج 1، ص 376.)
ب. چون واصل بن عطاء، رئیس و مؤسس مکتب معتزله، از مجلس درس حسن بصری کناره گیری کرد و گوشه ای جداگانه برای خود اختیار کرد. (عبدالکریم شهرستانی، پیشین، ج 1، ص 55.)
ج. منشأ این نامگذاری، اعتزال یکی دیگر از بنیانگذاران مکتب معتزله به نام عمرو بن عبید، از مجلس درس حسن بصری بوده است. (ابوحاتم رازی، پیشین، ص 274 / زهدی جارالله، المعتزله، ص 10 به نقل از: ابن خلکان، وفیات الاعیان.)
د. چون معتقد به اعتزال صاحب گناه کبیره از مؤمنان و کافران بودند. (زهدی جاراللّه، پیشین، ص 11 به نقل از: مسعودی، مروج المذهب.)
ه . چون از قول امّت درباره مرتکب کبیره کناره گیری کردند و یا اساسا چون از ملت اسلام کناره گیری نمودند. (عبدالقادر بغدادی، پیشین، ص 118 / عراقی عثمان بن عبداللّه، پیشین، ص 46 / شهرستانی، پیشین، ج 1، ص 52.)
و. چون از مجالس مسلمانان کنار رفتند. (ملطی، التنبیه و الرد، ص 36 / اسفراینی، پیشین، ص 22.)
ز. چون سران آنها از علایق دنیوی کناره گیری کردند و به زهد و تقوا روی آوردند. (ابوزهره، تاریخ المذاهب الاسلامیه، ص 118 ـ 119.)
ح. چون از بدعتها و دیدگاه های اهل بدعت کناره گیری کردند. (ملطی، المنیة والامل، ص 4.)
ط. منشأ این نامگذاری نه دیدگاه های مزبور، بلکه بدین دلیل است که سخن معتزله در باب قضا و قدر همانند سخن فرقه «فروشیم»، از فرقه های یهودیان، میباشد و معنای لغوی «فروشیم» نیز در زبان آنان مرادف با مفهوم «معتزله» در زبان عربی میباشد. (احمد امین، فجر الاسلام، ص 344 ـ 345.)
درباره خاستگاه شکل گیری و دیگر اسامی پسندیده و ناپسند این فرقه نیز تفاوتهای چندی وجود دارند. (گردآوری این اختلافات را نک. در: زهدی جارالله، پیشین، ص 9 ـ 15.) درباره منشأ نامگذاری «کمیانیه»، «مرجئه» و «قدریه» نیز با چنین مشکلی روبرو هستیم. (به عنوان نمونه نک: ابوحاتم رازی، پیشین، ص 263 ـ 262، 273 ـ 272.)
______________________________
ابوحاتم رازی اصطلاح «رافضه» را برای شیعیان غیر زیدی دانسته، میگوید: «شیعه پیش از ظهور زید بن علی یک سخن بودند، و چون زید کشته شد، بخشی به جعفر بن محمّد و به امامت او متمایل شدند، و چون زید را ترک کردند از سوی پیروان زید "رافضه" (ترک کننده) نامیده شدند.» وی از قول اصمعی نقل میکند که این اسم بعدها ویژه کسانی شد که در مذهب خود غلو کردند و کینه صحابه را به دل گرفتند.(1)
______________________________
1. ابوحاتم رازی، گرایشها و مذاهب اسلامی در سه قرن نخست هجری، ترجمه علی آقانوری، ص 87.
شیعه شناسی » شماره 11 (صفحه 54)
مطلب ادامه دارد.....
منبع : پایگاه شیعه شناسی
