بنام خدا

مفهوم و پیدایش تشیع(بخش دوم)

شیعه و تشیع مفهوم شناسی ، ماهیت و خاستگاه

کاربرد تاریخی «شیعه»

این واژه اگرچه در احادیث و محاورات صدر نخست در معنای مطلق پیروان و طرفداران شخص خاص به کار می‏رفت و از این نظر، به کارگیری کلماتی همچون «شیعه علی»، «شیعه عثمان»، «شیعه معاویه» و «شیعه آل‏سفیان» مصطلح بود(1) و بنا بر نقل ابوحاتم و مفید، تنها با اضافه کردن الف و لام بدان، برای پیروان امام علی علیه‏ السلام و «شیعه» به معنای اصطلاحی آن به کار می‏رفت،(2) با این حال، پیامد کثرت و غلبه استعمال این واژه در گذر زمان، برای دسته‏ ای از مسلمانان موجب شد که کاربرد آن بدون قرینه ‏ای خاص و کاربرد بدون الف و لام نیز ویژه پیروان امام علی علیه ‏السلام و معتقدان به مکتب اهل بیت علیهم ‏السلام و در مقابل اهل سنّت اصطلاحی قرار گیرد. بعید نمی‏نماید که برخی از احادیث مدح ‏آمیز پیامبر صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله درباره یاران و همراهان امام علی علیه‏ السلام و تصریح آن حضرت به واژه و اصطلاح «شیعه علی» چنین تأثیری بر جای گذاشته باشد. از این‏رو، ملاحظه می‏کنیم تلاش جهت مند مخالفان تفکر شیعی در نفی و انکار این واژه برای شیعه اصطلاحی، به بهانه عدم پی‏روی واقعی آنان از اهل بیت علیهم ‏السلام و گاهی نیز با دست و پاکردن احادیث ساختگی علیه آنان و معرفی صاحبان این مکتب با لقب قدح ‏آمیز «رافضی» به جای شیعی،(3) هیچ تأثیر مورد توجهی به جای نگذاشته است. گزارش دیدگاه‏های مختلف در تعریف اصطلاح «شیعه» نیز این مطلب را روشن‏تر خواهد کرد.

______________________________

1. به عنوان نمونه، نک: یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 197 / دینوری، الاخبار الطوال، ص 194 ـ 196 / مسلم بن حجّاج نیشابوری، صحیح مسلم، ج 2، ص 168 و 170، باب «جامع صلاة اللیل و من نام عنه او مرض» / ابن ابی عاصم، کتاب السنه، ج 2، ص 454 / ابن جریر طبری، تاریخ طبری، ج 5، ص 53 ـ 54 / سامی النشار، نشأة الفکر الفلسفی، ج 2، ص 35 ـ 36.

2. ابوحاتم رازی، پیشین، ص 261 / شیخ مفید، پیشین، ص 2.

3. نک: ابن تیمیه، منهاج السّنّه: تحقیق محمد رشاد سالم، ج 1، ص 7 ـ 8 و ج 4، ص 137 / احسان الهی ظهیر، الشیعه و اهل البیت، لاهور، اداره ترجمان السنه، 1415، ص 52 / ناصر بن عبدالله بن علی قفاری، پیشین، ج 1، ص 31 ـ 32 و 53 ـ 56.

______________________________

به هر حال، پژوهشگران در اینکه این اصطلاح با گذشت زمان بر دیگر کاربردهای لغوی آن غالب شد و نام عمومی پیروان و شیعیان امام علی علیه‏ السلام قرار گرفت، اختلاف چندانی ندارند. اما هیچ‏یک از آن‏ها تصویر روشنی از زمان ظهور و بروز این اصطلاح برای این دسته ارائه نکرده ‏اند. برخی با صرف‏نظر از کاربرد این واژه در سخنان پیامبر صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏آله برای پیروان حضرت علی علیه ‏السلام ، گزارش منسوب به ابی مخنف را، که امام حسن بن علی علیه ‏السلام به اهالی کوفه نوشته و آنان را شیعیان خطاب کرده، قدیمی ‏ترین روایتی دانسته ‏اند که در آن سخن از «شیعه» به معنای پیروان و یاران علی علیه‏ السلام و اهل بیتش علیهم‏ السلام آمده است.(1) برخی نیز نامه شیعیان کوفه در تسلیت شهادت امام حسن علیه‏ السلام به برادرش امام حسین علیه ‏السلام را به عنوان قدیمی ‏ترین سند یاد کرده ‏اند.(2)

البته این ابهام و دشواری در جست ‏وجوهای تاریخی به معنای نادیده گرفتن روایات چندی که در آن‏ها از زبان پیامبر صلی الله‏ علیه‏ و‏آله سخن از حضرت علی علیه ‏السلام و شیعه وی به میان آمده، نیست.(3) توجه به این روایات در جای خود به پژوهش ‏های شیعه‏ شناسی روشنایی بیشتری می‏دهد، اما نمی‏توان با عنایت به چنین احادیثی از وجود گروهی منسجم و عقیدتی با عنوان رسمی «شیعه» در زمان پیامبر صلی ‏الله ‏علیه‏ و‏آله سخن به میان آورد، به علاوه اینکه در مجادلات سیاسی ـ مذهبی دهه‏ های نخست نیز از استناد و استشهاد به این احادیث شاهدی یافت نشد.
تعاریف گوناگون از «شیعه» به عنوان یک جماعت متمایز سیاسی ـ مذهبی

شناخت معنای روشن و در پی آن، تعیین مصداق مشخص فرقه ‏ای خاص از واژه «شیعه» چندان آسان نیست. هیچ یک از نویسندگان قدیمی و معاصر نیز نتوانسته ‏اند تعریف کامل، جامع و مانعی از این اصطلاح به عنوان یک فرقه، ارائه بدهند.(4)

______________________________

1. عبدالله فیّاض، تاریخ الشیعة الامامیه، ترجمه حسین زرین‏فام، ص 31.

2. رسول جعفریان، تاریخ تشیّع در ایران، قم، انصاریان، 1380، ج 1، ص 19.

3. برخی از این روایات را نک در: جلال الدین سیوطی، الدرالمنثور، بیروت، دارالفکر، ج 6، ص 589. گردآوری تعابیر گوناگون از این احادیث را نک. در: علیرضا برازش، المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحارالانوار، ج 7، واژه «شیعه» و «شیعتک».

4. یک نمونه آن را نک در: مجله شیعه ‏شناسی، ش 1 و 2. ملاحظه پاسخ‏های استادان و نویسندگان شیعه ‏پژوه در این گفت‏وگو به روشنی حکایت از آن دارند که صاحبان این نشست علمی نتوانسته ‏اند به یک نتیجه روشنی در تعریف «شیعه» برسند. جمع ‏بندی نهایی در گفتمان این است که شیعه دارای معانی متعدد بوده و مفهوم آن در محاورات صدر اسلام با کاربرد امروزین یکسان نمی‏باشد. تنها می‏توان گفت که نام شیعه در طول تاریخ با نام حضرت علی علیه ‏السلام و اولاد علی علیه ‏السلام گره خورده و شیعیان کسانی هستند که حضرت علی علیه ‏السلام را در ظاهر و باطن و از لحاظ شخصیت معنوی و رهبری سیاسی ـ اجتماعی، بر سایر صحابه مقدّم می‏دارند.

مطلب ادامه دارد......

منبع : پایگاه شیعه شناسی