سوره هل اتی و روز خانواده (مهمترین کلید آرامش در خانواده )

سوره انسان یا هل اتی یا دهر هفتاد و ششمین سوره و در جزء بیست و نهم قرآن قرار دارد.آیه هشتم این سوره  به آیه اطعام معروف است،

 شأن نزول سوره هل اتی

گفته شده است که روز 25 ذی الحجه روزی است که سوره هل اتی در آن روز بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده است و اما در رابطه با شأن نزول آن از ابن‌عباس آمده است: حسن و حسین علیهماالسلام بیمار شدند. پیامبر صلی الله علیه و آله به همراه جمعی به عیادت آنان آمدند و به علی علیه‌السلام پیشنهاد کردند تا برای شفای فرزندان خود نذری بکند.
شأن نزول سوره هل اتی

علی علیه‌السلام و فاطمه علیهاالسلام و کنیزشان (فضه) نذر کردند که اگر آن‌ها شفا یابند سه روز روزه بگیرند. حسنین علیهماالسلام از بیماری شفا یافتند. (و آنان روزه گرفتند در حالی که) چیزی در خانه آنان نبود. علی علیه‌السلام از شمعون خیبری سه صاع جو به قرض گرفت.

فاطمه علیهاالسلام یک صاع آن را آرد کرد و 5 قرص نان پخت. هنگام افطار سائلی بر در خانه آمد و گفت: سلام بر شما ای خاندان محمد صلی الله علیه و آله بی‌توانی مسلمان هستم، غذایی به من دهید، خداوند به شما از غذاهای بهشتی عطا کند. آنان مسکین را بر خود مقدم داشتند و در آن شب جز آب ننوشیدند. روز دوم را همچنان روزه گرفتند و به هنگام افطار یتیمی بر در خانه آمد و غذای خود را به وی دادند. در سومین روز نیز به هنگام افطار اسیری بر در خانه آمد و آنان سهم غذای خود را به او بخشیدند.

صبح هنگام امام علی علیه‌السلام دست حسنین علیهماالسلام را گرفته به نزد پیامبر آورد. پیامبر صلی الله علیه و آله آن‌ها را مشاهده کرد که از شدت گرسنگی می‌لرزیدند. فرمود: مشاهده چنین حالی در شما برای من بسیار دشوار است، سپس برخاستند و به همراهی آنان وارد خانه فاطمه علیهاالسلام شدند و دخترشان را دیدند که در محراب ایستاده در حالی که از شدت گرسنگی شکم او به پشت چسبیده و چشم‌هایش به گودی نشسته است. پیامبر صلی الله علیه و آله ناراحت شدند. در همین هنگام جبرئیل فرود آمد و گفت: ای محمد این سوره را بگیر. خداوند با چنین خاندانی به تو تهنیت می‌گوید، آنگاه سوره هل اتی را بر او خواند.

بر اساس روایات پرشماری که در منابع شیعه و سنی آمده است این سوره در شأن اهل بیت علیهم‌السلام نازل شده است. علامه امینی در الغدیر 34 نفر از دانشمندان اهل سنت از جمله اسکافی، ترمذی، طبری، ابن ‌عبدربه، ابن ‌مردویه، ثعلبی، واحدی، زمخشری و خوارزمی را نام برده که این شأن نزول را گزارش کرده‌اند. علی علیه‌السلام نیز در چند مورد به آیات این سوره بر فضیلت خود احتجاج کرده است،از همین‌رو سوره هل اتی همواره از فضایل اهل بیت علیهم‌السلام به شمار آمده است.

بی شک این تنها سند بر فضیلت اهل بیت پیامبر(ص) نیست آن چنان که این اسناد فراوان و آن چنان بی شبهه‌اند که برای لحظه‌ای نمی‌توان بر آن‌ها شک کرد، اما در تاریخ کم نبوده‌اند کسانی که در برابر هر دلیلی و حتی در برابر معجزه‌های الهی اولیا خداوند ایستاده‌اند و با بهانه‌های مختلف حقایق را پس زده‌اند به گونه‌ای که برای اینان که بر روی دل‌هایشان مهر نهاده شده است هر دلیلی به بغضی خصمانه و هر حقیقتی به کینه‌ای چرکین تبدیل خواهد شد

سوره «هَل اَتی»یکی از مهم ترین دلائل برتری اهل بیت علیهم السلام بر دیگران می باشد؛ چرا که مفسران شیعه و بسیاری از مفسران برجسته اهل سنت می گویند: بخشی از آیات این سوره درباره علی، فاطمه زهراء و حسنین علیهم السلام نازل شده است. این موضوع آن چنان مسلم و تردید ناپذیر است که محمد بن ادریس شافعی پیشوای شافعی مذهبان در شعر معروف خود می گوید:

اِلی مَ اِلی مَ وَ حَتّی مَتی اُعاتِبُ فی حُبِّ هذَا الْفَتی

وَ هلْ زَوَّجَتْ فاطِمَةُ غَیْرُهُ؟وَ فی غَیْرِهِ هَلْ اَتی، هَلْ اَتی؟

«تا کی و تا چه زمانی در دوستی این جوان سرزنش خواهم شد؟

آیا فاطمه زهراء به غیر این جوان شوهر دیگری داده شد؟

آیا سوره هل اتی به غیر از او در مورد کس دیگری هم نازل شد؟»

این سوره که به اتفاق اکثر مفسرین در مدینه نازل شد، علاوه بر دارا بودن نکات جالب تربیتی و اخلاقی، برکات معنوی فراوانی را در خود جای داده است. علی بن عمر عطار می گوید: در روز سه شنبه به محضر امام هادی علیه السلام رفتم. حضرت فرمود: تو را دیروز ندیدم! گفتم: من سفر در روز دوشنبه را دوست ندارم. امام علیه السلام فرمود: ای علی! هر کس می خواهد خداوند او را از حوادث بد و شرّ در روز دوشنبه حفظ کند، در رکعت اول نماز صبح در روزهای دوشنبه سوره «هل اتی» را بخواند. سپس امام علیه السلام این آیه را قرائت کرد «فَوَقاهُمُ اللّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً؛ خداوند آنان را از شر آن روز نگه می دارد و آنها را با شادابی و شادمانی می پذیرد.»[ مبلغان - دی و بهمن 1385، شماره 86 ] پیامبر گرامی فرمود: کسی که سوره «هَل اَتی» را آن گونه که باید، بخواند و از آن، شمع زندگی برافروزد، پاداش او از جانب بهشت پر نعمت و لباس های زیبای بهشتی است. امام باقر فرمود: هرکس سوره «هَل اتی» را در نماز بامدادیِ روز پنجشنبه تلاوت کند، خدای تعالی، حوران بهشتی را نصیب او خواهد فرمود و در سرای آخرت، با پیامبر گرامی، همدم خواهد شد.[گنجینه - دی 1382، شماره 34]

 نام‌ها
 
برای این سوره نام‌ه ی متعددی است که مشهورترین آنها سوره «انسان» و سوره «دهر» و سوره «هل اتی» است که هرکدام از آنها از یکی از کلمات اوائل سوره گرفته شده‌است.
 
 
این سوره از پنج موضوع سخن به میان می‌آید:
 
آفرینش انسان و خلقت او از نطفه و سپس هدایت و آزادی اراده او
 
سخن از پاداش ابرار و نیکان است که شان نزول خاصی درمورد اهل بیت دارد
 
دلائل استحقاق این پاداش‌ها
 
اهمیت قرآن، و طریق اجرای احکام آن
 
حاکمیت مشیت الهی (در عین مختار بودن انسان)
 
 
فضیلت و خواص سوره انسان
 
شأن نزول این سوره از امام باقر علیه السلام روایت شده است: امام حسن و امام حسین علیهم السلام در دوران کودکی بیمار شدند پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم از آنها عیادت کرد و به امام علی علیه السلام فرمود: ای ابالحسن اگر برای فرزندانت نذری کنی خداوند به ایشان عافیت می بخشد. ( درمان با قرآن، ص133)
 
امام علی علیه السلام و فاطمه سلام الله علیها و فضه نذر کردند که سه روز روزه بگیرند تا بیماری حسنین شفا یابد. در روز اول هنگام افطار مسکینی به در خانه آمد و تقاضای غذا کرد. ایشان غذای خود را به او دادند. روز دوم هنگام افطاریتیم و اسیری به در خانه آمدند و آنها غذای خود را به آنها دادند. روز بیست و پنجم ماه ذی الحجه بود که سوره هل أتی بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نازل شد. (مناقب آل ابی طالب، ج3، ص149)
 
امام جعفر صادق علیه السلام نیز فرمودند: قرائت سوره انسان موجب تقویت و نیرومندی روح و قوی شدن اعصاب و آرامش یافتن اضطراب مفید است و اگر کسی که در قرائت آن ضعیف است و نمی تواند آن را بخواند این سوره را بنویسد و پس از شستن آب آن را بنوشد از ضعف نفس جلوگیری می کند و نتیجه بخش است
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در فضیلت این سوره فرمودند: هر کس سوره انسان را قرائت نماید پاداش او بهشت و حوریان بهشتی خواهد بود. ( مجمع البیان، ج10, ص206)
 
قران و خدا
امام صادق علیه السلام نیز فرمودند: هر که سوره انسان را قرائت نماید خداوند او را با تعداد زیادی از حوریان بهشتی تزویج نماید و در سرای باقی با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم خواهد بود. (ثواب الاعمال، ص121)
 
در سیره امام رضا علیه السلام آمده است: ایشان در نماز صبح روز دوشنبه و پنجشنبه در رکعت اول سوره حمد و انسان و در رکعت دوم بعد از حمد سوره غاشیه را قرائت می نمود و می فرمود: هر کس در نماز صبح روز دوشنبه و پنجشنبه اینگونه نماز بخواند خداوند در این دو روز ایشان را از شرور در امان می دارد. ( من لا یحضره الفقیه، ج1، ص308)
 
امام صادق علیه السلام همچنین فرمودنده اند: من ضامنم برای هر یک از شیعیانم که در نماز صبح روز پنجشنبه سوره انسان را بخواند و اگر در آن شب یا روز بمیرد با امنیت و بدون حساب از گناهانی که انجام داده وارد بهشت می شود و دیوان حسابرسی برای او باز نمی شود و در قبر از او پرسشی نخواهد شد و اگر زنده بود در حفظ و امان الهی است و آفات دنیا از او برداشته می شود و چیزی از جنبنده های زمینی تا پنجشنبه بعد به او آسیبی نمی رساند.(الاصول السته عشر، ص3)
 
 
تقویت و نیرومندی روح و قوی شدن اعصاب و آرامش یافتن اضطراب
 
از رسول خدا صلی الله علیه و اله وسلم نقل شده است: هر کس بر قرائت سوره انسان مداومت ورزد اگر روحش ضعیف باشد دارای قدرت روحی می شود و اگر این سوره را بنویسند و پس از شستن، آب شسته شده آن را بنوشند برای درد قلب سودمند است و تنش سلامت می یابد و بیماری هایش خوب می شود.(تفسیرالبرهان، ج5،ص543جزوه)
 
امام جعفر صادق علیه السلام نیز فرمودند: قرائت سوره انسان موجب تقویت و نیرومندی روح و قوی شدن اعصاب و آرامش یافتن اضطراب مفید است و اگر کسی که در قرائت آن ضعیف است و نمی تواند آن را بخواند این سوره را بنویسد و پس از شستن آب آن را بنوشد از ضعف نفس جلوگیری می کند و نتیجه بخش است.(تفسیرالبرهان، ج5،ص543جزوه)
 

سوره انسان درباره خلقت انسان و هدایت او سخن می‌گوید و سپس به اوصاف ابرار (نیکوکاران)، نعمت‌هایی که خداوند به آنان می‌دهد و دلیل این نعمت‌ها می‌پردازد و در آخر از اهمیت قرآن و مشیت پروردگار سخن می‌گوید.

بر اساس روایات پاداش قرائت سوره انسان، بهشت و حوریان بهشتی و همنشینی با پیامبر (ص) در آخرت است. همچنین آمده است که امام رضا (ع) در نماز صبحِ دوشنبه و پنجشنبه، در رکعت اول سوره حمد و سوره انسان و در رکعت دوم بعد از حمد، سوره غاشیه را قرائت می‌کرد و می‌فرمود هر کس چنین کند، خداوند در این دو روز او را از شرور در امان می‌دارد؛ برای خواندن این سوره خواصی نیز نقل شده است، از جمله اگر کسی بر قرائت سوره انسان مداومت ورزد، اگر روحش ضعیف باشد دارای قدرت روحی می‌شود. خواندن این سوره برای تقویت اعصاب و دورشدن از اضطراب مفید است.

عوامل آرامش خانواده

امروزه، یکی از آسیب های جدی فراروی جامعه ناپایداری و تزلزل در خانواده ها و فقدان آرامش و روابط مستحکم است که در صورت غفلت، ضربه های جبران ناپذیری بر پیکره ی جامعه ی اسلامی وارد خواهد کرد. حال آنکه تأسی به نمونه های خانواده ی تراز اسلامی به ویژه زندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) می تواند بسیاری از معضلات موجود در خانواده ها را مرتفع سازد. در این نوشتار، ابتدا با مروری اجمالی به چیستی «آرامش خانواده» از منظر قرآن کریم، با نگاهی اجتماعی و تکیه بر روش داده کاوی متون و تحلیل اسناد موجود در خصوص سبک زندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، مؤلفه های آرامش خانوادگی احصاء و تبیین می شود. از نگاه قرآن دو مؤلفه ی کلان «آرامش» و «مودت و رحمت» ارکان اساسی یک خانواده مستحکم هستند و بر همین مبنا مصادیق و زیرمؤلفه های مربوط به آرامش در زندگی خانوادگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) استخراج و تشریح شده است.
بالندگی یا انحطاط خانواده به عنوان کوچک ترین نهاد اجتماعی و عامل تشکیل و استحکام بنیان جوامع بشری همواره مورد توجه سیاست مداران، مدیران و پژوهش گران بوده و خواهد بود. قرآن کریم از اهمیت تشکیل و بنای این بنیان با تعبیر «میثاقاً غلیظاً»[1] یعنی پیمان محکم و استوار یاد می کند. در سوره ی طلاق، برای جلوگیری از گسستن و گسیختن آن میثاق غلیظ بارها از لزوم رعایت تقوا، مراعات حدود الهی، توصیه به نیکی و خوشی، توکّل و صبر سخن گفته شده است (طلاق: 5-1). یکی از مسائل مهمی که طی سال های اخیر درباره ی خانواده ها مطرح بوده و به عنوان دل نگرانی جدی بین متولیان و سیاست گزاران فرهنگی کشور بیان می شود، شکل گیری و شیوع مصادیقی از تزلزل بنیان خانوادگی و در معرض خطر واقع شدن بنیان خانواده هاست، بدین معنا که متأثر از برخی عوامل نوظهور، تغییر سبک زندگی و دور شدن و یا فهم نادرست از آموزه های دینی شالوده و شیرازه ی خانواده ها آسیب دیده و به ناپایداری و طلاق منجر شده است. یکی از این آسیب های جدی، اختلاف و جدال و ناسازگاری زوج های جوان ناشی از گذشت نکردن، نداشتن تفاهم و ناآشنایی به روش های تأمین آرامش و امنیت خاطر در خانواده است.[2] دانستن پاسخ این پرسش ها که «چگونه می توانیم خانواده را به یک محیط امن و آرام برای رشد و تعالی اعضای آن فراهم کرد؟ نقش و وظیفه ی هر یک از همسران در تأمین آرامش در خانواده چیست؟» یکی از مهم ترین ضرورت های خانواده های امروز ماست.

امروزه، گرایش زیاد به سبک گزینی و متفاوت شدن رفتارها، پوشش ها، گویش ها و غیره به روشنی در کوچه و خیابان، منزل و اداره ملاحظه می شود. در بیشتر این سبک گزینی ها نوعی دور شدن از هنجارها و باورهای اصیل و هویت ساز جامعه دیده می شود (عابدی اردکانی، 234؛ محمودی و اسحاقی، 1395: 56).

قرآن با توجه به اینکه داشتن الگو و اسوه امری ضروری و عمومی است، اصل مسئله را مسلم گرفته و مصداق الگو در زندگی مسلمانان را رسول خدا (ص) معرفی می‎کند (احزاب: 21). «اسوه» انسان کاملی است که شایسته ی رهبری و تأسی و سرمشق است و افراط و تفریط در او وجود ندارد؛ از این رو دیگران می‎توانند با کمال آرامش و اطمینان راهش را پی بگیرند و سرمشق خویش قرار دهند. برای مواجهه ی هوشمندانه با این خطر عظیم، یکی از بهترین منابعی که می توان برای تقویت تحکیم خانواده از آن بهره برد، رجوع به گنجینه ی بی بدیل و عظیم سبک زندگی خانوادگی حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) به عنوان نمونه و الگویی عینی است که می تواند الهام بخش و جهت دهنده ی اقدامات و برنامه های کلان و خرد کشور و به ویژه راهنمای خانواده ها در مقام عمل باشد. این نوشتار به دنبال طرح و اثبات مقام و اوصاف و معجزات و اسامی و القاب ایشان نیست، چون به هر نتیجه ای منجر شود ثمره ی اعتقادی و علمی دارد، اما موظف به سیره و سنت آنها و مأمور به پیروی از ایشان هستیم.[3] شناخت سبک زندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) در تأمین آرامش خانوادگی از آن جهت اهمیت دارد که این خانواده در زمان نزول قرآن، زیر نظر و با هدایت و حمایت رسول خدا (ص) و بر اساس زندگی ساده و سخت مسلمانان صدر اسلام در مدینه تشکیل شد و همه ی فراز و نشیب های معمول یک خانواده ی نوپا را تجربه و با تکیه بر مبانی و روش های دینی بر مشکلات و سختی ها غلبه کرد. از این رو برای مشتاقان آموزه های دینی سرمشقی عملی و مؤثر است.

مقاله ی حاضر در پی پاسخ به این سؤال هاست که راه کارهای تأمین آرامش خانواده در سبک زندگی حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) چیست؟ در دوره ی زمانی زندگی خانوادگی آن حضرات، چه عواملی نقش اساسی را در تأمین و تثبیت آرامش روانی اعضای خانواده داشته اند؟

تلاش ها و سبک زندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) در برقراری آرامش خاطر در خانواده و ایجاد مودت و دوستی و نیز روش های ابراز محبت بین اعضای خانواده در این مقاله بررسی شده است. این مقاله به دنبال اثبات وجود تک تک مؤلفه های تعاریف سبک زندگی در زندگی خانوادگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) نیست، بلکه تلاش می کند با نگاهی به مجموعه رفتارهای حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) در محیط خانواده، آنچه را که باعث آرامش دل و اطمینان خاطر خود و فرزندانشان بوده، با تکیه بر بینش و نگرش دینی آنها استخراج و بیان کند. تأکید بر معنی و مفهوم واژه ها و رفتارها، استناد به مبانی وحیانی و روایی و استشهاد به مصادیق گوناگون از منابع و مآخذ متعدد به گونه ای که برای تمامی خانواده ها ملموس و الگو باشد، از امتیازات این مقاله است. موضوع، روش تحقیق و مفاهیم محوری مقاله نشان می دهد که در مقام تحلیل و نقد و بررسی عوامل آرامش خانواده از دیدگاه های گوناگون و ارائه ی بحث های اختلافی نیست، بلکه به دنبال توصیف و تبیین رفتارهای حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) در برقراری آرامش در خانواده شان به عنوان پیروان راستین قرآن و پیامبر اکرم (ص) است.

1. تعریف مفاهیم

مفاهیم محوری بررسی شده در این نوشتار، اصطلاح های سبک زندگی، سکینه یا آرامش، عوامل آرامش، مودت و رحمت است.
1-1. سبک زندگی

اصطلاح «سبک زندگی» بر اساس دیدگاه های جامعه شناسی، روان شناسی، علوم پزشکی و... در دوره های گوناگون زمانی، تعاریف متعددی داشته است. دو دسته تعریف کلی وجود دارد؛ دسته اول، تعاریفی هستند که سبک زندگی را از جنس رفتار دانسته و نگرش ها و باورها را در آن دخیل نمی دانند. این رویکرد، رویکرد جامعه شناسان است. دسته ی دوم، تعاریفی هستند که ارزش ها و نگرش ها را بخش مهمی از سبک زندگی می دانند که وجوه روان شناسانه ی این تعاریف غالب است (فاضلی، 1382: 82).

بر اساس آنچه از دیدگاه های مختلف درباره ی مفهوم سبک زندگی گفته شده، مؤلفه های سبک زندگی عبارت است از:

الف- سبک زندگی به بینش ها و گرایش ها و تمام حوزه های رفتارهای بیرونی، موقعیّت های اجتماعی و دارایی ها (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) مربوط می شود.

ب - سبک زندگی نوعی هویّت فردی و اجتماعی انسان است که بر مجموعه ای نظام مند از رفتارهای بیرونی و درونی و دارایی های او دلالت می کند.

ج - مهم ترین ویژگی سبک زندگی شکل گیری آن حول محور گرایش ها (تمایلات، ترجیح ها) یا آنچه ذوق و سلیقه خوانده می شود، است.

از برآیند تعاریف گوناگون می توان گفت، سبک زندگی مجموعه ای از رفتارهای درونی و بیرونی، وضع های اجتماعی و دارایی های فرد است که بر اساس گرایش (سلیقه) انتخاب می کند (مهدوی کنی، 78-51).
1-2. آرامش

«سکینه» در لغت به معنای آرامش و آنچه که به دل آرامش و اطمینان می بخشد (معین، ذیل واژه سکینه) و «مودت» آمیزه ای از دوستی و محبت و صداقت و رفاقت و مهربانی بین افراد است که با خیرخواهی و نیک اندیشی همراه است و «رحمت» را مهربانی و دلسوزی تعریف کرده اند (دهخدا، ذیل واژه های مودت و رحمت).

مودّت، هم محبّت و هم عمل بر اساس محبّت را در بر می گیرد. با توجه به معنای لغوی و مفهومی مودت و رحمت می توان گفت، در محیط خانواده به واسطه ی عشق و محبتی که در رفتار پدر و مادر نسبت به یکدیگر و مهربانی و ترحمی که نسبت به خود و فرزندانشان وجود دارد، آرامشی جسمی و روانی در خانواده و به تبع آن در جامعه استقرار می یابد. آرامش و احساس امنیت و آسودگی مهم ترین نیازی است که در اثر ازدواج تأمین می شود. همسر موجب آرامش و امنیت خاطر و محیط خانه مکان آرامش روحی زن و مرد قرار داده شده است. این آرامش، نجات از تلاطم های روحی و اضطراب های زندگی است.

زن و مرد در کشاکش زندگی زنانه و مردانه ی خود با بحران ها و تلاطم هایی مواجه می شوند و احتیاج به یک لحظه ی آرامشی دارند تا بتوانند راه را ادامه دهند. آن لحظه ی آرامش همان وقتی است که در محیط سرشار از محبت و عطوفت خانوادگی قرار می گیرند. مرد وقتی با همسر خود مواجه می شود، با همسری که به او عشق می ورزد، با او و در کنار اوست و با او احساس یگانگی می کند. این همان لحظه ی آسایش و آرامش اوست و زن چون روح ظریف تری دارد، بیشتر به آرامش و تکیه کردن به یک شخص مطمئن یعنی همسرش نیاز دارد.

در بررسی و جست وجوی عناوین کتاب ها و مقالات ثبت شده، عنوان مشابهی ملاحظه نشد.[4] آنچه که در کتب و مقالات مشابه دیده نمی شود، بررسی عوامل آرامش و استواری خانواده به عنوان مجموعه ای از رفتارهای حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) در کانون خانواده است؛ مجموعه رفتاری که با عنایت به زیربناهای معرفتی اش بتوان آن را سبک زندگی خانوادگی نامید.

1-2-1. آرامش خانواده از دیدگاه قرآن کریم

یکی از اهداف تشکیل خانواده در جامعه ی اسلامی کسب آرامش در همه ی ابعاد وجودی انسان است. خداوند بر اساس قانون آفرینش[5] انسان را به صورت جفت جفت آفرید[6] تا در محیط خانواده کنار هم قرار گیرند و مایه ی آرامش و کمال یکدیگر شوند؛ لذا قرآن با اشاره به نیاز مرد به همسر، زن را عامل آرامش زندگی مرد معرفی می کند: «هُوَ الَّذِی خَلَقَکمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیسْکنَ إِلَیهَا» (اعراف: 189)؛ «اوست آن که هر یک از شما را از یک نفس آفرید و همسرش را نیز از جنس او قرار داد تا در کنارش آرام یابد و برای برقراری این آرامش دو نعمت مودت (دوستی) و رحمت (مهربانی) را به آنها هدیه داد». «وَمِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکمْ مِنْ أَنفُسِکمْ أَزْوَاجا لِتسْکنُوا إِلَیهَا وَجَعَلَ بَینَکمْ مَوَدَّهً وَرَحْمَةً...» (روم: 21) و «از نشانه های او این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید که در کنار آنها آرامش یابید و میان شما علاقه و دوستی و مهر باطنی نهاد».

از بررسی آیه ی اخیر چند نکته ی تفسیری برداشت می شود: «نقش همسر، آرام بخشی است. محبّت، هدیه ای الهی است که با مال و مقام و زیبایی به دست نمی آید. هر کس با هر عملی که آرامش و مودّت و رحمت خانواده را خدشه دار کند، از مدار الهی خارج و در خطّ شیطان است. رابطه ی زن و مرد باید بر اساس مودّت و رحمت باشد. مودّت و رحمت، عامل بقا و تداوم آرامش در زندگی مشترک است» (قرائتی، 1385: ج 9، ص189).

قرآن در آیاتی دیگر به رفتارهایی که مایه ی آرامش در خانواده می شود، اشاره کرده است؛ رفتارهایی همچون وظایف همسان زن و مرد (بقره: 228)، رفتار شایسته و نیکو (نساء: 19)، عفو و گذشت (شوری: 37، نور: 22)، پرهیزکاری و پیوند با خویشان (نساء: 1) لباس و زینت یکدیگر بودن (بقره: 187). از مجموع این آیات می توان فهمید که فلسفه ی وجودی تشکیل خانواده رسیدن به آرامش برای زوجین است، پس از نگاه اسلام ازدواج بر پایه ی آرامش و سکونت است.

هر چند رهبری خانواده به عهده ی مرد است، ولی عواطف و احساسات قوی زن حکم می کند که نقش اصلی و مؤثرتری در تأمین آرامش و سلامت روانی خانواده بر عهده داشته باشد. همان طور که مردها از نظر جسمی از زن ها قوی ترند و کارهای سنگین بیرون از خانه بر دوش آنهاست، زن ها نیز از نظر روحی از مردها قوی ترند و به همین دلیل مسئولیت های بیشتری در خانه به زن ها داده شده است و مدیریت داخلی خانواده بر عهده ی زنان است. بر این اساس برقراری آرامش در خانه، در گام نخست به آرامش خاطر زن بستگی دارد.

1-2-2. آرامش خانواده در نگاه اندیشمندان

صاحب نظران به موضوع اهمیت آرامش خانواده در تأمین سلامت روانی و معنوی اعضای آن توجه داشته و در تحقیقات خود به عوامل ایجاد کننده ی آن پرداخته اند.

از نگاه برخی اندیشمندان غربی نظیر استینت و دفرین و کریسان، مور و زبل، آرامش خانواده که معمولاً ذیل عنوان خانواده ی سالم بیان می شود، بیشتر بر میزان و کیفیت ارتباطات اعضای خانواده با یکدیگر، عقاید مذهبی و وظایف و نقش های آنها تکیه دارد. السون و همکاران نیز پای بندی به خانواده، قدردانی و محبت نسبت به یکدیگر، ارتباط مثبت، وقت گذرانی لذت بخش با یکدیگر در زمان های مناسب، احساس سلامت معنوی، توانایی تحمل فشارها و بحران ها را شش شاخص بارز خانواده های سالم عنوان کرده اند (صادقی و همکاران، 1393: 31).

یکی از نظریه های دیدگاه کارکردگرایی، نظریه ی سیستمی است. در چارچوب این نظریه، جان براد شاو تأکید می کند که خانواده ی سالم و موفق، نظامی است که در آن همه ی اعضا موفق اند و همه ی مناسبات میان افراد روال طبیعی و رضایت مندانه ی خود را دارد. همه ی اعضای خانواده می توانند از استعدادهای انسانی خود استفاده کرده و با مشارکت و تعاون با هم نیازهای فردی و جمعی خود را ارضا کنند. در خانواده ی سالم، تعامل افراد برای رشد و بقای همه است (پناهی و زارعان، 1392: 20).

از نگاه بیوار و بیوار ویژگی های خانواده های سالم عبارت اند از: وجود مرجع قدرت مشروع و قانونی، نظام مقرراتی پایدار، سهیم بودن در انجام دادن فعالیت های تربیتی پایدار و مداوم، انجام دادن اقدامات مؤثر و پایدار درباره ی تربیت فرزند و حفظ زندگی زناشویی، تعیین اهدافی که خانواده و هر یک از اعضای آن برای تحقق آنها تلاش می کنند، برخورداری از انتقادپذیری، انطباق با معضلات طبیعی ناشی از تحول و تکامل و همچنین مقابله با بحران های غیرمنتظره (صادقی و همکاران، 1393: 31).

از دیدگاه فیلیپ مک گراد، خانواده ی موفق خانواده ای است که در آن استفاده از استعدادها، رضایت، امید، انرژی، محبت و احترام به یکدیگر، تلاش برای توانمندی و سلامت اعضای خانواده در اولویت قرار دارد در عین حال، نوعی پیوستگی و ارتباط متقابل میان اعضا وجود دارد که کل خانواده را به هم پیوند می دهد (مک گراد، 1388: 59).

با جمع بندی نظرات فوق می توان گفت، ویژگی های یک خانواده ی آرام و سالم بیشتر بر عقاید مذهبی، کمیت و کیفیت ارتباطات اعضای خانواده با یکدیگر، عشق و محبت، رعایت اخلاق و حقوق متقابل، رضایت مندی، سلامتی، تحمل فشارها و توانایی حل بحران ها و حفظ زندگی زناشویی استوار است.

1-2-3. اهمیت آرامش خانواده

بدیهی است تأمین نیازهای غریزی و روانی افراد جامعه و تحقق سلامت روانی آنها به آرامش خانواده وابسته است. اعضای خانواده در محیط ناسالم، پر از اضطراب و اختلاف و دعوا و بی احترامی و بدون عشق و محبت نمی توانند از استعدادها و مهارت های خود بهره برده، نیازهای مادی و معنوی و سلامت روحی و روانی خود را تأمین کنند. قرآن، آرامش انسان در کنار همسری از جنس خودش و قرار دادن مودت و رحمت بین آنها را از آیات الهی و نشانه هایی برای اهل اندیشه می داند (روم: 21).

خانواده به لحاظ قدرت، نخستین و از نظر گستردگی جهان شمول ترین سازمان یا نهاد اجتماعی در جامعه است و در استحکام روابط اجتماعی و رشد و تعالی و سلامت روان فرد فرد اعضای جامعه نقش بنیادین دارد. خانواده به عنوان پیکره ای قدرتمند کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فیزیکی و عاطفی دارد. خانواده مأمنی بی مانند برای اعضای خود و تنها منبع سرشار از عاطفه، محبت و صمیمیت است (نوابی نژاد، 1391: 1406).

مهم ترین ویژگی خانواده در مقایسه با سایر نهادها آن است که خانواده یک سیستم عاطفی است که در آن با استقرار روابط عاطفی و عشقی و محبت – پس از پاسخ مثبت و کافی به نیازهای فیزیولوژیک طبیعی و غریزی- سطوح عالی تری از نیازهای روانی - اجتماعی انسان مانند تعلق و دلبستگی، تأهل و خدمت بدون چشم داشت، احترام و فداکاری و وفاداری و مسئولیت پذیری و مادر و پدر شدن صورت می پذیرد، در نهایت سلامت روانی و اعتقادی انسان فراهم می شود (همان). به اعتقاد روان شناسان، آرامش و اطمینانی که برای همسران و حتی اعضای دیگر خانواده در محیط خانواده ی بهنجار ایجاد می شود، در هیچ جایی حاصل نمی شود و محیط آن، امن ترین و رضایت بخش ترین بستر برای ارضای نیازهای روانی، به ویژه تأمین آرامش روانی است. محبت، غم خواری و پذیرش یکدیگر که از مهم ترین مؤلفه ها و ضروریات زندگی اجتماعی است، به بهترین وجهی در خانواده تأمین می شود (بورنستین، 1380: 12و13).

1-2-4. عوامل آرامش خانواده

از دیدگاه محمدی ری شهری، مؤلفه هایی همچون اظهار محبت، خوش خویی و خوش رفتاری، رعایت حقوق، تأمین نیازهای جنسی، همکاری، احترام متقابل، رفق و مدارا، تغافل و چشم پوشی، قناعت و ساده زیستی، رضا و خشنود بودن به خواست خدا و رعایت همه ی این موارد توسط زن و شوهر عوامل کلیدی آرامش در زندگی است. ضمن اینکه در کنار این موارد برخی وظایف مختص زن و مرد نیز وجود دارند که در استحکام خانواده مؤثرند (محمدی ری شهری، 1389: 264-236).

سالاری فر با استناد به پژوهش های روان شناختی متعددی تأثیر دین و باورهای دینی و اعتقاد به زندگی پس از مرگ و توجه به نیازهای یکدیگر را در کسب آرامش و دوری از تنش نشان داده است (سالاری فر، 1386: 114-109 و 136-135).

حسین بستان متأثر از نظریه های علامه طباطبایی و شهید مطهری در قالب نظریه ی «فطرت خانواده گرایی» سه دسته از عوامل اولیه (تفاوت های جنسی و عاطفی زن و مرد)، ثانویه (رفتارهای ارادی) و عوامل پشتیبانی (انگیزشی یا بازدارنده نظیر آگاهی بخشی، تربیت اخلاقی و جنسیتی، تدابیر حقوقی، حمایت اجتماعی و کنترل اجتماعی) را در استحکام خانواده مؤثر می داند (بستان، 1390: 17-14).

در پژوهش پارکر عشق و تعهد نسبت به هم، در پژوهش مادسن و ابل احترام و مذهب و باورهای دینی، در پژوهش مارتین، پالیک، داریس، لارسن، گری و ویر شوخی کردن و شاد کردن فضای خانه، در پژوهش راس داشتن اوقات فراغت با هم و در پژوهش جین مشورت با هم عواملی بودند که در استحکام خانواده ها بیشترین تأثیر را داشته اند (خطیبی، 1394: 64).

اتکینسون و همکارانش معتقدند نگاه ویژه ی همسران به یکدیگر، برقراری روابط همه جانبه با تمام عواطف و با رضایت کامل یکدیگر و نیز توجه به منافع جمعی باعث انسجام و استحکام خانواده خواهد بود. پارسونز به نقش عنصر عاطفه در خانواده توجه دارد و خانواده را به عنوان تنها نهاد عمده ی موجود در جامعه می داند که می تواند عشق و محبت و مراقبت مورد نیاز برای رشد شخصیت انسانی در بهترین حد ارائه دهد (همان: 68).

از نظر چلبی عامل مؤثر دیگر در نظم خانواده، تصمیم گیری و هم فکری مشترک است. بیشتر مطالعات به این نتیجه رسیده اند که زوج های خوشبخت به دلیل تصمیم گیری مشترک، گفت وگوی مفید و توافق متقابل و مشترک به عنوان نمونه مشخص می شوند. سلطه ی یک همسر یا اختلافات گسترده بر سر قدرت، با طلاق و نارضایتی زناشویی ارتباط دارد (همان).

از دیگر عوامل مؤثر در نظم خانواده اعتقادات مذهبی است. مطابق تحقیق فرگوسن و هارود و شانون، خانواده هایی که «پای بندی مذهبی» بالایی دارند، کمتر به فروپاشی متمایل اند. همچنین بوث و همکارانش بیان می کنند که عقاید مذهبی نیروی خاص و نگهبان ازدواج اند که انسجام و پیوستگی آن را تقویت می کنند (همان).

در مجموع می توان گفت، ایجاد محیطی شاد، عاطفی و رضایت بخش با استفاده از روش های اخلاقی و انسانی در راستای تأمین نیازهای جسمی و روحی و روانی اعضای خانواده و کسب اطمینان از رضایت خداوند از برجسته ترین عوامل برقراری آرامش در خانواده است.

2. راه کارهای تأمین آرامش در سیره ی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)

امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) برای تأمین آرامش و امنیت خاطر در خانواده شان، از روش ها و راه کارهایی بهره جسته اند که در این نوشتار تلاش شده ضمن بیان مبانی اعتقادی آن در قرآن و سنت پیامبر اکرم (ص)، به معرفی و نقش آنها در همین راستا پرداخته شود تا وجوه الگویی سبک زندگی آن حضرات برای خانواده های مسلمان نمایان شود. به استناد آیات قرآن و برداشتی که از آن شده و نیز با توجه به نقش محوری زن در تشکیل و اداره ی خانواده، مسئولیت و وظایف زن در استقرار آرامش و تحکیم مبانی خانواده بیشتر و پررنگ تر است.

2-1. حاکم ساختن روحیه ی بندگی در خانواده

قرآن کریم آرامش دل و اطمینان خاطر را در گرو نام و یاد خداوند متعال قرار داده است: «آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل ها آرامش می یابد» (رعد: 28). «و هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور می کنیم» (طه: 124).

خداوند متعال محیط آرام و امن خانه را مکانی محترم شمرده است، اما چنانچه این محل معبدی برای بندگی و ذکر حق واقع شود، خداوند آن را رفیع و عظیم می گرداند، تا آنجا که خطاب به رسول گرامی اش می فرماید: «فِی بُیوتٍ أَذِنَ اللَّه أَنْ تُرْفَعَ وَیذْکرَ فِیهَا اسمُهُ یسبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ» (نور: 36) «(این نور الهی) در خانه هایی است که خداوند اذن داده است تا بالا برده شده و نام او در آنها ذکر شود؛ در آن خانه ها در بامدادان و شامگاهان تسبیح او می گویند. رفعت و علو حقیقی از آن خداوند متعال است و خانه ای را که محل یاد و تسبیح او باشد، نیز عظیم و رفیع می گرداند».

حضرت فاطمه (س) رضایت و محبت خداوند را شالوده و اساس زندگی زناشویی قرار داده بود، به گونه ای که در تعیین مهریه، خرید جهیزیه، همسرداری، تربیت فرزند، محبت به فرزندان، کسب رضایت همسر، ابراز عواطف مادری، انفاق، صدقه، وقف اموال و دیگر اعمال فقط رضایت خداوند را می جست و برای به دست آوردن آن تلاش و اقدام می کرد. ایشان حتی در اولین لحظه های زندگی مشترک همسرش امیرالمؤمنین (ع) را به نماز و عبادت پروردگار دعوت می کند (قاضی شوشتری: ج4، ص481). پیامبر اکرم (ص) فردای آن شب از حضرت علی (ع) پرسید: «همسرت را چگونه یافتی؟» امام علی (ع) بی درنگ فرمودند: «نِعمَ العونُ علی طاعَهِ اللهِ» (مجلسی، 1403: ج42، ص117)؛ «بهترین یاور برای اطاعت پروردگار».

عبادت حضرت فاطمه (س)، برنامه و زمان و مکان خاصی داشت. در خانه محلی را برای محرابش قرار داده بود، لباس مخصوصی برای نماز داشت، برای نماز از بوی خوش استفاده می کرد، به غروب و شب جمعه برای استجابت دعا اعتقاد داشت، برای درک شب قدر و احیای آن برای فرزندانش برنامه ریزی می کرد، نماز و دعاهای ویژه ای برای موضوعات مختلف و روزهای هفته داشت، مناجات و تعقیبات خاصی پس از نمازهای واجب داشت، به حدی برای نماز و عبادت بر پا می ایستاد که پاهایش ورم می کرد (مجلسی، 1403: ج43، ص76 به نقل از مناقب). برای دیگران و همسایگانش بسیار دعا می کرد و در یک کلام هرگاه در برابر پروردگارش به عبادت می ایستاد، بند بند بدنش از خوف خدا می لرزید (صدوق، 1383: ج1، ص180)[7]. بنا بر نظر حضرت فاطمه (س) خداوند متعال بهترین پاداش را به عبادت خالصانه ی بندگانش عطا خواهد کرد: «کسی که عبادت های خالصانه خود را به سوی خدا فرستد، پروردگار بزرگ برترین مصلحت را به سویش فرو خواهد فرستاد» (مجلسی، 1403: ج67، ص249 به نقل از عدة الداعی). ایشان با قرآن انس و رفاقت داشت که به تلاوت آن عشق می ورزید و بر تلاوت سوره های واقعه، الرّحمن و حدید تأکید می کرد و می فرمود: «قرائت کننده ی سوره های حدید و الرّحمن و واقعه در ملکوت آسمان ها و زمین ساکن فردوس خوانده می شوند» (سیوطی، درالمنثور، ج7، ص690؛ متقی هندی: ج1، ص583).

حضرت علی (ع) نیز به دلیل روحیات و مؤانستی که با خدا و عبادت و قرائت قرآن داشتند، در تحکیم فضای بندگی خداوند متعال در خانواده سهیم بودند. ایشان اتاقی را به عبادت اختصاص (حرعاملی، 1416: ج3، ص555؛ مجلسی، 1403: ج73، ص161 به نقل از محاسن) و اوقاتی را برای مناجات با پروردگار یکتا قرار داده بودند؛ چنان غرق در راز و نیاز می شدند و مثل چوب خشکی مدهوش بر زمین می افتادند که برخی از اصحاب گمان می کردند که جان از بدنشان خارج شده است (ابن شهرآشوب، 1430: ج1، ص389).

ابن ابی الحدید، درباره ی عبادت های امیرالمؤمنین علی (ع) می نویسد: «...و اما عبادت، پس علی عابدترین و پُرنمازترین مردمان بود. از همه بیشتر روزه می گرفت و نمازهای مستحبی را بر پا می داشت و همواره ذکر می گفت... و چه گمان می بری درباره ی مردی که پیشانی اش از بسیاری سجده همانند زانوی شتر شده بود» (ابن ابی الحدید، 1385: ج1، ص27). تلاوت قرآن علی (ع) چنان در اوج بود که درباره ی او گفته اند: «به خدا هیچ قریشی را ندیده ایم که بیش از علی (ع) قرآن بخواند» (پژوهشگاه امام باقر (ع)، 1380: 123 به نقل از کشف الیقین: ص٦٢، ح٤١؛ حاکم حسکانی، 1411: ج١، ص٣٢، ح 17-١5؛ تاریخ ابن عساکر: ج٣، ص٣٥، ح ١٠٦١ و ١٠٦٢).

روحیه ی تعبد و بندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، چنان آرامشی در خانواده برقرار کرده بود که در برابر کمبودها، سختی ها و ناملایمات روزگار هیچ گونه اضطراب و ناشکیبایی در ارکان خانواده به وجود نیامد. بازتاب این آرامش درونی را در مواجهه ی اعضای خانواده با کمبودهای مالی، سختی های جهاد، کمبود حضور پدر در خانواده، عرصه های ایثار و مقاومت، رحلت رسول خدا (ص)، غصب ولایت و فدک و پس از شهادت حضرت فاطمه (س)، آرامش فرزندان را در مصیبت شهادت امیرمؤمنان (ع)، ظلم و پیمان شکنی معاویه، حماسه ی عاشورا و اسارت اهل بیت (ع) و حضور در مجلس یزید و جمله ی «ما رایت الا جمیلا»ی حضرت زینب (س) می توان ملاحظه کرد.

می توان گفت اولین و اساسی ترین گام زن و شوهر در تأمین آرامش در خانواده، ایجاد فضایی معنوی و در ارتباط دائم با پروردگار است تا قلب آنها با ذکر خدا اطمینان یافته، در برابر سختی ها و ناملایمات نلرزد و در تصمیم گیری ها مضطرب و مردد نشوند.

2-2. اطاعت از همسر

اطاعت حضرت فاطمه (س) از حضرت علی (ع) یک اطاعت کورکورانه و بدون آگاهی و اعتقاد نبود. حضرت زهرا (س) به علم و ایمان و عقل و تدبیر شوهرش آگاه بود و به چرایی اعمال و دستورات همسرش اعتقاد داشت. بنا بر اظهار حضرت علی (ع)، ایشان هیچ گاه همسرش حضرت فاطمه (س) را عصبانی نکرد و بر کاری مجبور نساخت، اما حضرت فاطمه (س) در مواردی که نظرش با نظر امام علی (ع) یکسان نبود، به خاطر رعایت سفارش رسول خدا (ص) در مورد اطاعت از همسرش و حفظ احترام امام علی (ع) و نیز به خاطر اعتمادی که به وی داشت نظر او را بر خواسته ی خودش ترجیح می داد.

روزی گرسنه ای درب خانه ی امام علی (ع) را کوبید و تقاضای کمک کرد. مروی است امام علی (ع) نیازمندی آن گرسنه را به فاطمه (س) بازگو کرد و حضرت فاطمه (س) نیز با آنکه غذای کافی در اختیار نداشت، با اشتیاق رضایت و اطاعت خود را اعلام کرد (ابن شهرآشوب، 1430: ج1، ص347). از این روایت می توان برداشت کرد که رفتار بزرگوارانه و همراه با عزت و احترام مرد در جلب رضایت و اطاعت همسر تأثیر مستقیم دارد.

پس از رحلت رسول خدا (ص)، حضرت فاطمه (س) تصمیم گرفت عده ای را که از آنها ناراضی بود، نفرین کند، حضرت علی (ع) مخالفت کرد، وقتی فاطمه (س) پیام امام را شنید، گفت: «برمی گردم و صبر می کنم و سخن او را می پذیرم و از او اطاعت می کنم» (عیاشی: ج2، ص67؛ مجلسی، 1403: ج28، ص228؛ مفید، [بی تا]: 186) و هنگامی که امیرالمؤمنین (ع) او را به تسلیم به قضای الهی و صبر دعوت می کند، فاطمه (س) با وجود همه ی ناراحتی ها و آزردگی ها تقاضای همسرش را می پذیرد و به حکم الهی رضایت می دهد (طبرسی، 1392: ج1، صص329 و330؛ بحرانی، 1425: ج11، ص742؛ نک: اسلام پورکریمی، 1382: 2). بنابراین هر زن و شوهری می توانند در زمان مواجهه با بحران و ناملایمات زندگی، ضمن خودداری از تک روی و اصرار نورزیدن بر خواست فردی، راه کار عاقلانه و مصلحت اندیشانه را برگزینند. حضرت فاطمه (س) در بستر بیماری با آنکه مایل به دیدار خلفای اول و دوم نبود، اما به محض آنکه همسرش از او درخواست کرد پذیرفت و گفت: «خانه، خانه ی توست و من همسر تو هستم. هر آنچه می خواهی انجام بده» (مجلسی، 1403: ج43، ص198 به نقل از کتاب سلیم بن قیس). یک زن فهمیده در عین حال که برای اداره ی خانواده اش تلاش می کند، اگر به مدیریت عالی و حق راهبری شوهرش بر خانواده احترام گذاشته و نظر او را بر خواست خود ترجیح دهد، همین امر باعث افزایش محبت مرد به خودش و تلاش بیشتر او برای جلب رضایتش خواهد شد.

بدیهی است این دلدادگی و جلب رضایت یک جانبه نبوده و حضرت علی (ع) نیز به سهم خود در تأمین خواسته و جلب رضایت همسرش کوشا بوده است. امام علی (ع) به همسرش به عنوان دختر و پاره تن رسول خدا (ص)، دختر عمو، بهترین یاور در اطاعت از خدا، یک معصوم و سرور زنان دو عالم می نگریست و تمام تلاشش جلب رضایت امانت پیامبر (ص) بود. ایشان درباره ی وجود روحیه ی سازگاری در خانواده و نهایت اطاعت همسرش فاطمه (س) از خودش می گوید: «به خدا سوگند، تا پایان عمر فاطمه (س)، یک بار او را به خشم نیاوردم و بر کاری مجبور نساختم و او هم مرا به خشم نیاورد و از دستور من سرپیچی نکرد» (مجلسی، 1403: ج43، ص134 به نقل از کشف الغمه).

همت بناری، اطاعت زن از شوهر را به عنوان دهمین اصل در تحکیم زندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) ذکر کرده است (همت بناری، 1388: 33). وقتی حضرت فاطمه (س) به دنبال کسب رضایت حق تعالی باشد و بداند رضایت او در رضایت همسرش علی (ع) است و رسول خدا (ص) نیز وی را به اطاعت از علی (ع) سفارش کند، به قطع و یقین در اطاعت از او تردید به خود راه نخواهد داد و با این کار هم آرامشی درونی کسب کرده و هم آرامش خانواده اش را تأمین کرده است؛ لذا یک زن مسلمان می تواند، اطاعت از شوهرش (در حد مجاز) را با خداوند معامله و آرامش قلبی خود و خانواده اش را تضمین کند.

2-3. حفظ اقتدار همسر

زن بر اساس ویژگی فطری خود دوست دارد در پناه مردی مقتدر زندگی کند و امنیت داشته باشد، زن از عزم جدّی، اقتدار و رفتار مردانه ی شوهرش احساس آرامش می کند و مرد در نقطه ی مقابل دوست دارد همسرش او را به عنوان پناه گاه خود دانسته و به او تکیه کند. روحیات مرد به گونه ای است که نیازمند اقتدار است، همان طور که زن نیازمند مهر، محبت و ملاطفت است. کارکرد نظام خانواده ایجاب می کند که این نقش ها به خوبی ایفاء شود، در غیر این صورت آرامش خانواده دستخوش ناآرامی می شود. اقتدار مرد در گام اول با حمایت ظاهری و باطنی همسرش از او تأمین می شود.

در این معیار نیز حمایت بی دریغ فاطمه (س) از همسرش در تمام شئون زندگی مشترک ایشان مشهود بود. فاطمه (س) در زمان حیات رسول خدا (ص) و پس از آن، در گفتار و عمل از همسرش حمایت می کرد، حتی حمایت از حضرت علی (ع) و پاس داشت منزلت وی را در حضور پدرش نیز ابراز می کرد (ابن شهرآشوب، 1430: ج3، ص131؛ مجلسی، 1403: ج43، ص117 به نقل از مناقب).

امام صادق (ع) مراتب صبر و سپاسگزاری فاطمه (س) را در روزی که پیامبر خدا (ص) به دیدنش آمده بود بیان می کند؛ در آن روز، رسول خدا (ص) فاطمه (س) را در جامه ای بافته شده از پشم شتر دید که مشغول آسیاب کردن و شیر دادن به کودک خویش بود. اشک از دیدگانش جاری شد و او را به صبر و امید به شیرینی آخرت دعوت کرد. فاطمه (س) بدون هیچ گونه شکایت و اعتراضی نسبت به وضعیت مالی شوهرش، مراتب شکر و سپاس به درگاه خداوند متعال را بجا آورد (طبرسی، 1415: ج10، ص382؛ طبرسی، 1430، 235؛ حاکم حسکانی، 1411: ج2، ص445).

پس از رحلت پیامبر (ص)، فاطمه (س) با اعتراض به روند شکل گیری حکومت، به روش های گوناگون از حقوق همسرش علی (ع) دفاع کرد (ابن طیفور: 22-19؛ اربلی، 1433: ج2، صص 113و114؛ صدوق، 1391: 204؛ همو، 1410: 354 و 355، مجلسی، 1403: ج12، ص264 به نقل از خصال؛ شاکری، 1393: ج2، صص 257 و 258). این اقدامات شاهد موثقی بر حمایت بی دریغ آن حضرت (س) از همسرش علی (ع) است. فاطمه (س)، علی (ع) را به خوبی می شناخت و سزاوار هر گونه ستایشی می دانست و کیان خانواده را به حفظ اقتدار پدر خانواده می دانست، از این رو از انواع روش ها و مهارت ها نظیر حمایت گفتاری، تأیید رفتار، اطاعت پذیری، خطاب نیکو، تکریم، دفاع از حقوق، همراهی در مأموریت ها، حفظ اسرار، عدم سرزنش و بیان توانمندی های علی (ع) استفاده کرد. این رفتارهای فاطمه (س)، دغدغه های علی (ع) در مورد خانواده اش را از نظر کمبودها و سختی های زندگی و کمبود حضورش در کنار همسر و فرزندانش از بین برده و او را در برابر مسئولیت های سنگین و مأموریت های خطیر حفظ و گسترش دین اسلام مقاوم تر می کرد.

همان طور که زن در زندگی مشترک، نیازمند تکیه گاهی قوی و مطمئن است، در مقابل بایستی در حمایت همه جانبه از وضعیت فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی همسر تردید به خود راه ندهد، زیرا افزون بر آنکه همه ی اعضای خانواده از اقتدار و ابهت پدر بهره برده و خانواده روی آرامش می بیند، زن نیز از او، مهر و محبت بیشتری دریافت می کند.

2-4. تأمین آسایش جسمی و روحی همسر

زن در محیط خانواده در نقش همسری مهربان و باهوش به کمک ویژگی های خدادادی، نیازها و عادات همسرش را به خوبی در می یابد و متناسب با آن رفتار می کند. حالات روحی مرد در بازگشت به خانه ممکن است آمیزه ای از خستگی، پریشانی، اندوه، ناراحتی، ناامیدی و... باشد و نیاز به برخوردی مناسب، فضایی آرام، آغوشی گرم و مهربان و سنگ صبوری مطمئن دارد تا کم کم خستگی ها و ناراحتی هایش زدوده، بار مشکلاتش سبک و دلش امیدوار شود و روانش آرامش یابد.

حضرت فاطمه (س) در تأمین آسایش جسمی حضرت علی (ع) نیز چنان بود که گاهی خودش گرسنه می ماند، ولی غذای حضرت علی (ع) را تأمین می کرد و برای آنکه همسرش خجالت نکشد، کمبود مواد غذایی را به اطلاعش نمی رساند (مجلسی، 1403: ج43، ص60 به نقل از تفسیر فرات؛ اربلی، 1433: ج2، ص97). فاطمه (س) با مواد غذایی نظیر گندم، جو، ذرت، گوشت، روغن و خرما که در اختیارش قرار می گرفت، انواع غذاهای رایج را برای خانواده اش تهیه می کرد (حمیری، 1413: 325؛ مجلسی، 1403: ج35، ص228، نک: جباری 29). یعنی خودش نیازهای منزل را تعیین و با شناختی که از روحیات و توانمندی ها و گرفتاری های اجتماعی علی (ع) داشت، تمام امکانات آسایش او را در منزل فراهم می کرد.

حضرت علی (ع) مرد عبادت و نیایش با معبود یکتا بود. در شب اول ازدواج، با همراهی و استعدادی که فاطمه (س) در عبادت خالق هستی از خود نشان داد، علی (ع) او را بهترین یاور در اطاعت خدا دریافت و فردا صبح، این باور را به رسول خدا (ص) اعلام کرد (ابن شهرآشوب، 1430: ج3، ص131؛ مجلسی، 1403: ج43، ص117). یعنی فاطمه (س) از همان شب اول زندگی، بزرگترین دغدغه ی علی (ع) را پاسخی شایسته داد و تا آخر عمر فضای خانه را برای عبادت علی (ع) مهیا می کرد.

حضرت فاطمه (س) هرگاه همسرش را غمگین می دید از او دلجویی می کرد (ابن بطریق، ج1، ص169؛ مجلسی، 1403: ج38، ص343 به نقل از ابن مغازلی)، از دوری او اظهار بی تابی و نگرانی می نمود و ابراز می کرد که مشتاق دیدار اوست (مفید، 1416: 115) فراتر از توان همسرش از او چیزی نمی خواست (ابن شهرآشوب، 1430: ج1، ص350؛ فرات کوفی: 83؛ عیاشی: ج1، ص171؛ مغربی، شرح الاخبار، ج2، ص401) و سختی ها مانع مزاح کردن او با همسرش نمی شد (ابن شاذان قمی، 1430: 80). فاطمه (س) حتی هنگام مرگ نگران حال همسر و فرزندانش بود، از این رو وصیت کرد علی (ع) با خواهرزاده اش، امامه، ازدواج کند (فتال نیشابوری، 1406: 151؛ ابن شهرآشوب، 1430: ج3، ص137، نک: شاکری، 1393: ج2، ص259).

هر مردی برای رویارویی با مشکلات خارج از منزل، نیازمند روحیه ای قوی و خاطری آسوده است. این آرامش درونی از محیط امن و آرام خانه که همسری دلسوز و بامحبت آن را اداره می کند، سرچشمه می گیرد. چنین خانه و خانواده ای موفقیت مرد را در مسیر زندگی و انجام وظایف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خود تضمین خواهد کرد.

حضرت فاطمه (س) از جایگاه حساس شوهرش در انتشار دین حق آگاه بود و مشکلات علی (ع) در بیرون از خانه را می دانست. تلاش او ایجاد یک محیط آرام و باصفا در درون خانه بود. در تأمین این منظور، سخنی که موجب پریشانی علی (ع) بشود بر زبان نمی آورد، اهداف و اعمال او را تأیید و همتش را تشویق می کرد، سخنان محبت آمیز و دل گرم کننده به گوشش نجوا می کرد، نسبت به دغدغه های او حساسیت نشان می داد و به این شکل با همدلی، دلسوزی و رغبتی که در خود نشان می داد، خستگی های بیرون را از جسم و روح او دور می کرد. حضرت علی (ع) به این رفتار فاطمه (س) و امید و آرامشی که از دیدن رخسار فاطمه (س) به وی دست می داد، اذعان داشت (مجلسی، 1403: ج43، ص134؛ اربلی، 1433: ج1، ص363).

حضرت علی (ع) مرد جنگ و جهاد بود. به خاطر حضور مسئولانه و مدبرانه ی فاطمه (س) در خانه و اداره ی امور منزل و تربیت فرزندان، امام علی (ع) هنگام اعزام به مأموریت های جنگی، با خاطری آسوده بار سفر می بست و در بازگشت با استقبال گرم فاطمه (س) و روی گشاده و رضایت توأم با افتخار او مواجه می شد. فاطمه ( س) لباس و شمشیر خون آلودش را می شست و از حوادث میدان جنگ از او می پرسید و با رفع خستگی و تقویت روحیه اش او را برای مجاهدت بعدی آماده می کرد (اربلی، 1433: ج1، ص200؛ مفید، 1416: ج1، ص89).

حضرت علی (ع) نیز برای امرار معاش و تأمین آسایش مادی خانواده اش با دستان خود زمین را بیل و شخم می زد و آب از زمین بیرون می کشید و نخلستان های دیگران را آبیاری می کرد (ابن ابی الحدید، 1385: ج1، ص21). اوضاع معیشتی مسلمانان مهاجر در مدینه به قدری نابسامان بود که علی (ع) نه تنها کارگری می کرد، بلکه گاهی دستمزدش تنها چند دانه خرما بود، با وجود این، چنین فرصت هایی را از دست نمی داد (مجلسی، 1403: ج41، ص33 به نقل از کشف الغمه).

تلاش متقابل امام علی (ع) برای تأمین آسایش حضرت فاطمه (س) افزون بر یاری رساندن به وی در انجام دادن کارهای خانه، در خطاب های محترمانه، اهدای هدیه، نگاه های محبت آمیز، جملات تشکرآمیز و اظهار رضایت از فاطمه (س) ابراز می شد. زیدبن الحسن گوید از اباعبدالله (ع) شنیدم که فرمود: «علی (ع) آب و هیزم می آورد و فاطمه (س) آسیاب می کرد و خمیر تهیه می کرد و نان می پخت» (کلینی، 1388 (الف): ج8، ص165). در برخی روایت ها آمده است که کار سخت و طاقت فرسای خانه موجب زحمت و مشقت فراوان دختر پیامبر (س) شده بود. علی (ع)، برای کاهش رنج فاطمه (س) به او پیشنهاد کرد از پدرش خدمتکاری درخواست کند. رسول خدا (ص) به جای تعیین خدمتکار به ایشان تسبیحی را آموخت که از خدمتکار و دنیا و آنچه در دنیاست بهتر باشد (صدوق، [بی تا]: ج1، ص320).

هر چند یک دختر و پسر در آغاز زندگی مشترکشان ممکن است از روحیات، دل بستگی ها و نگرانی های همدیگر آگاهی کافی نداشته باشند، اما با گذشت زمان، زن خانواده بر اساس ویژگی های فطری، با شناخت نیازهای شوهرش در هنگام بازگشت به منزل، به سرعت به فکر تأمین آسایش جسمی و روانی همسرش خواهد افتاد تا از این راه آرامش خانواده نیز تأمین شود.

2-5. تأمین نیازهای جنسی همسر

یکی از راه های استقرار آرامش همسران در محیط خانواده تأمین غریزه ی جنسی آنهاست. اسلام غریزه ی جنسی را پشتوانه ی بنا و وسیله ی استحکام خانواده قرار داده است. وقتی زن و مرد متدین و پاک دامن به دور از هر گونه گناه و فسادی، نیاز جنسی خود را فقط از طریق همسرشان ارضا می کنند، طبعاً نیازشان به یکدیگر در این مورد بیشتر خواهد شد. وقتی به هم زیادتر احتیاج داشتند، بنای خانواده مستحکم تر خواهد شد. امام صادق (ع) فرمودند: «زنی نزد پیامبر (ص) آمده پرسید: ای رسول خدا حق شوهر بر زن چیست؟ آن حضرت فرمودند: آن که خود را به بهترین عطری که در اختیار دارد خوشبو سازد، زیباترین لباس خود را بپوشد، به بهترین وجه خود را بیاراید، و هر صبح و شام خود را بر شوهر عرضه کند» (حرعاملی، 1416: ج14، ص112). پیامبر اکرم (ص) با آگاهی کامل از این نیاز غریزی انسان ها، ازدواج را آغازی برای کنار گذاشتن حیا برای زنان و پاسخ گویی به این نیاز همسرشان بیان می کند و بهترین زنان مسلمان را زنی می داند که اگر با شوهرش باشد، لباس حیا از تن برمی کند (همان: 15).

تأمین غریزه ی جنسی در زندگی زناشویی تنها به آمیزش خلاصه نمی شود، بلکه زن و شوهر همیشه باید در مقابل یکدیگر به گونه ای ظاهر شوند که برای دیگری مظهر جمال و صفا و زیبایی باشند. احادیثی که ائمه اطهار (ع) در مورد پوشیدن بهترین لباس و معطر کردن خود با بهترین خوشبو کننده ها بیان کرده اند، بیان کننده ی اهمیت و نقش روابط جنسی در پیش گیری از مشکلات خانوادگی و حل آنهاست (کلینی، 1388: ج5، ص324؛ طبرسی، 1430: 44-34؛ ابن شعبه حرانی، 1373: 323). رعایت نکردن بهداشت فردی، ژولیدگی ظاهر، لباس یکنواخت و تکراری و بوی بد دهان مردان در عفت همسرشان تأثیر نامطلوب دارد. احادیث زیادی مبنی بر تهیه، نگهداری و استفاده ی حضرت زهرا (س) از عطر و بوی خوش از زمان ازدواج تا شهادت وجود دارد. پیامبر اسلام (ص) هنگام ازدواج علی (ع) و فاطمه (س) به عمار یاسر مأموریت داد، برای فاطمه (س) عطرهای خوشبو تهیه کند (طبری شیعی، 1408: 103). امام صادق (ع) به نقل از ام سلمه از ذخیره کردن عطر و بوی خوشی که هرگز نبوییده بود توسط فاطمه (س) خبر می دهد (مجلسی، 1403: ج43، ص114 به نقل از مناقب). استفاده ی فاطمه (س) از عطر در منزل دلیل خودداری ایشان از دیدار با مهمان نابینا بود (مجلسی، 1403: ج43، ص91 به نقل از نوادر راوندی). فاطمه (س) در آخرین ساعات حیاتش از اسماء خواست عطر همیشگی اش را بیاورد (اربلی، 1433: ج2، ص122).

با عنایت به سیره ی حضرت زهرا (س) به دست می آید که یک زن باید قسمتی از وقت خود و هزینه های خانواده را به خرید عطر و آرایش خود برای شوهرش اختصاص دهد.

پیامبر اکرم (ص) دخترش زهرا (س) را چنین توصیف می کند: «اگر برای زیبایی نمادی بود همانا فاطمه می شد» (ابن شاذان، 1430: 136؛ قاضی شوشتری: ج4، ص502). حضرت فاطمه (س) خود را ملزم می کرد که در خانه برای شوهرش آرایش کند و خود را خوشبو سازد و بدون اجازه اش از خانه خارج نشود. معتقد بود هنگامی که یک زن در خانه حضور دارد، بیش از هر زمان دیگری به خدا نزدیک است (مجلسی، 1403: ج100، ص250 به نقل از نوادر راوندی). زیبایی ظاهری و برخورد دلنشین و خوش رویی حضرت فاطمه (س)، وقتی با آرایش و عطر خوشبوی وی همراه بود، باعث آرامش روحی علی (ع) می شد به گونه ای که هرگاه به چهره ی فاطمه (س) می نگریست، تمام غصه ها و دردهایش را فراموش می کرد. به گفته ی علی (ع)، هرگز فاطمه (س) او را نرنجاند و خاطرش را آزرده نکرد (مجلسی، 1403: ج43، ص134؛ اربلی، 1433: ج1، ص643). در دیوان منسوب به امیرالمؤمنین، علی (ع) رابطه ی عاطفی خودش با فاطمه (س) را به زندگی یک جفت کبوتر تشبیه می کند و می گوید: «ما همانند دو کبوتر در یک آشیانه، سالم و جوان بودیم که روزگار بر ما وارد شد و بین ما جدایی افکند، به درستی که روزگار بین عزیزان جدایی می افکند» (مطهری: 249 به نقل از دیوان امیرالمؤمنین، 86).

حضرت علی (ع) در زمان حیات فاطمه (س) با زن دیگری ازدواج نکرد. فاطمه (س) در تأمین نیازهای جسمی و روانی وی اصلاً مانع و کمبودی نداشت و در جلب رضایت علی (ع) از هیچ گونه اقدامی فروگذاری نمی کرد. فاطمه (س) الگویی شایسته از «شوهرداری نیکو» است.

امیر مؤمنان (ع) که خود در غایت زهد و ساده زیستی بود، هرگز سهل انگاری در آراستگی و آراسته بودن را روا نمی دانست (کلینی، 1388: ج6، ص439). حضرت علی (ع) ظاهر آراسته و باوقار را زیبنده ی همه ی مسلمانان می داند که ارتباطی با ثروت و دارایی افراد ندارد و مسلمان تهیدست علاوه بر رعایت عفت و پاکدامنی بایستی ظاهری آراسته داشته باشد (سید رضی، 1392: خطبه193، حکمت 340). علی (ع) به پیروی از رسول خدا (ص) ظاهری آراسته و باوقار داشت و به رنگ کردن مویش اهمیت می داد؛ به گونه ای که وقتی به دلیل رحلت پیامبر (ص) مویش را رنگ نکرده بود، به او گفتند چه می شد موی خود را خضاب می کردی؟ در پاسخ فرمود: «خضاب کردن مو، زینت و آرایش است، اما ما در عزای پیامبر (ص) به سر می بریم» (همان: ح473). یکی از زینت های مرد استفاده از انگشتری است. جنس انگشتری علی (ع) از نقره و نقش آنها «الله الملک» و «نعم القادر الله» بود (طبرسی، 1430: 85-81).

بدیهی است زیبایی زن اساس انتخاب همسر و تشکیل خانواده نیست، بلکه بهترین همسران زنان شایسته و فرمان بردار[8] معرفی شده اند؛ زنان در هر درجه ای از جلوه و جمال باشند، لازم است خود را تنها برای شوهرشان بیارایند و به او عرضه کنند تا ضمن گرمی کانون خانواده و دور کردن هر گونه خیال انحراف و خیانت، آرامش خانواده را استمرار بخشند. در مقابل شوهران نیز وظیفه دارند، خود را برای همسرشان آراسته و خوش بو و پاکیزه کنند. بر اساس روایات، همین آراستگی و ظاهر زیبا و عطرآگین بر محبت و عشق میان طرفین می افزاید (ابن شعبه حرانی، 1373: 323؛ مجلسی، 1403: ج75، ص237 به نقل از تحف العقول). توجه همسران به تأمین نیازهای جنسی یکدیگر راه کار مؤثری در تأمین آرامش و جلوگیری از بروز نارضایتی ها و اختلافات خانوادگی است.

2-6. حفظ احترام همسر و توجه به او

انسان ها از نظر فطری، پذیرای محبت و تکریم دیگران و از قهر و تنبیه و توبیخ گریزان اند. زن و شوهر در محیط خانواده، با خوش رویی، صدا زدن به احترام، گوش دادن به سخنان همدیگر، خودداری از سرزنش، استقبال و بدرقه کردن، تشویق و حق شناسی و سپاس گزاری مایه های بزرگداشت یکدیگر و در نتیجه آرامش خانواده را فراهم خواهند آورد. احترام زن به شوهر افزون بر تأثیری که در افزایش روحیه و اقتدار و تأمین آرامش وی دارد، باعث تقویت نقش رهبری او در خانواده شده، به رشد تحکیم مبانی خانواده منجر خواهد شد. زنی که همسرش را تکریم کند و با رعایت احترام او به رفع دلتنگی هایش بپردازد، از نگاه پیامبر اکرم (ص) در حکم کارگزار فرمان خداست. مردی خدمت رسول خدا (ص) آمد و عرض کرد: «همسری دارم که هرگاه وارد خانه می شوم به استقبالم می آید و چون از خانه بیرون می روم بدرقه ام می کند و زمانی که مرا اندوهگین می بیند می گوید اگر برای رزق و روزی غصه می خوری، بدان که خداوند آن را به عهده گرفته است و اگر برای آخرت خود غصه می خوری، خدا اندوهت را زیاد کند». رسول خدا (ص) این زن را یکی از کارگزاران خدا دانست که پاداش او برابر با نیمی از پاداش شهید است، اما برعکس چنانچه زنی شوهرش را با زبانش بیازارد، خداوند اعمالش را تا جلب رضایت همسرش نمی پذیرد (صدوق، [بی تا]: ج4، ص14؛ همان: ج3، ص389؛ حرعاملی، 1416: ج14، ص154).

الف- خطاب نیکو: خداوند متعال در قرآن از مسلمانان می خواهد یکدیگر را تمسخر نکرده و با القاب زشت همدیگر را خطاب نکنند (حجرات: 11). یکی از نمودهای بارز بزرگداشت دیگران صدا زدن آنها با نام نیک و القاب شایسته است. صدا زدن اعضای خانواده به اسمی که دوست دارند یا با اسامی نیکو، باعث رضایت خاطر و آرامش آنها و افزایش صمیمیت در فضای خانواده می شود.

علی (ع) و فاطمه (س) به پیروی از رسول خدا (ص) همواره در گفتار و کردار با احترام و تکریم خاصی با یکدیگر مواجه می شدند. علی (ع) پس از مراسم ازدواج، در حضور پیامبر (ص)، فاطمه (س) را «بهترین یاور در اطاعت خدا» و او نیز شوهرش را «بهترین همسر» معرفی کرد. علی (ع) هنگام خطاب فاطمه (س)، اوصاف و القاب یا کنیه او را نظیر «یا سیدتی، ایتها الحره، یا سیده نساء العالمین، یا بنت الصفوه و بقیه النبوه» به کار می برد (1403: ج43، صص117، 198 و 218 و ج28: ص303؛ طوسی، 1388: 527؛ ابن شهرآشوب، 1430: ج2، ص51 و ج3، ص131). گفتن «فاطمه» یا «زهرا» معمولاً هنگام خطاب مستقیم به حضرت نبوده، بلکه در توصیف وضع حضرت (س) برای دیگران و نیز پس از شهادت فاطمه (س) بوده است (صدوق، [بی تا]: ج1، ص320؛ طبری، 1356: 50؛ متقی هندی: ج15، ص508؛ کلینی، 1388: ج1، ص459؛ مفید، 1364: 282؛ طبری امامی، 1408: 138؛ غروی نائینی، 1393: ج2، ص374). در حدیث سویدبن غفله آمده است که چون علی (ع) چشمش به فاطمه (س) افتاد، گفت: «بابی انت و امی»؛ «پدر و مادرم به فدای تو باد» (مجلسی، 1403: ج43، ص153 به نقل از دعوات راوندی). فاطمه (س) نیز در خانه، علی (ع) را بیشتر با کلماتی مانند «پسر عمو و علی» و در میان مردم او را با کنیه «ابوالحسن و مؤمن» خطاب می کرد و هنگامی که با پدرش سخن می گفت از شوهرش با نام او یاد می کرد. برشمردن ویژگی های منحصر به فرد حضرت علی (ع) نظیر دوست و برادر و وصی رسول خدا (ص) از احترام فوق العاده ی حضرت فاطمه (س) به همسرش حکایت دارد. فاطمه (س) فرزندانش را نیز با الفاظ و عبارات خاصی که نشان دهنده ی اوج محبت و احترام نسبت به آنها بود، صدا می زد. فاطمه (س) فرزندانش را با عبارات «قره عینی و ثمره فوادی» صدا می زد. فرزندان نیز به پیروی از سبک خانوادگی خود، پدرشان را به احترام صدا می زدند. علی (ع) در این باره می گوید: «تا رسول خدا (ص) زنده بود، حسن مرا ابوالحسین صدا می زد و حسین نیز ابوالحسن می خواند و هر دو جدشان را پدر صدا می زدند و پس از رحلت آن بزرگوار مرا پدر خواندند» (خوارزمی، 1375: 160؛ صبوری، 1392: 241).

احترام بین زن و شوهر باید متقابل باشد و به کار بردن نام ها و لقب های نیکو باعث افزایش اعتماد به نفس، آرامش خاطر و محبت بین آنها به ویژه فرزندان می شود. برخی از اختلافات خانوادگی ناشی از تحقیر و توهین یکدیگر با استفاده از اسامی زشت، نسبت های ناروا و یا تمسخر نام و شغل و فامیل همدیگر است.

ب- خودداری از سرزنش: ادب و احترام زن به همسر خود اقتضا می کند که نه تنها از طرح و بزرگ جلوه دادن کمبودهای خانه خودداری کند، بلکه در حد امکان کاستی ها را نادیده گرفته، آنها را کوچک شمارد، خود به ترتیبی که می داند آنها را جبران کرده و مایه ی سرزنش و حقارت او نشود.

وقتی علی (ع) از همسرش تقاضای غذایی کرد، از جواب فاطمه (س) تازه متوجه شد که از دو روز پیش آذوقه ی منزل تمام شده و فاطمه (س) از ترس اینکه او نتواند آذوقه ای تهیه کند و شرمنده شود، با تدبیر و قناعت، کمبودهای خانه را به او اطلاع نداده است (مجلسی، 1403: ج43، ص59؛ اربلی، 1433: ج2، ص97). حضرت فاطمه (س) در انجام دادن وظایفش دستانش تاول زد و لباسش غبارآلود و جامه اش سیاه شد و جای بند مشک بر شانه هایش جا گذاشت (مجلسی، 1403: ج43، ص82 به نقل از علل الشرایع؛ بخاری، صحیح 4/48، 208؛ صدوق، [بی تا]: ج1، صص320 و 321؛ طبرسی، 1430: 280). در زمان نیاز با عنایت به وضع مالی علی (ع) با رضایت به ریسیدن پشم همت گماشت (مجلسی، 1403: ج35، ص237 به نقل از امالی صدوق)، ولی هیچ گاه زبان به سرزنش شوهرش باز نکرد.

ج- استقبال و بدرقه کردن: استقبال از ورود اعضای خانواده به خصوص پدر به خانه یکی از راه کارهای عملی ادای احترام و ابراز محبت به آنهاست. این رفتار باعث خوشحالی اعضای خانواده از دیدن یکدیگر و افزایش صمیمیت بین آنها می شود.

هنگامی که حضرت علی (ع) به مأموریتی اعزام می شد، فاطمه (س) با نگرانی، انتظار داشت شوهرش با سلامتی به خانه برگردد (مفید، 1416: ج1، ص115؛ مجلسی، 1403: ج21، ص81 به نقل از مفید) و وقتی از جهاد و جبهه ی جنگ برمی گشت، فاطمه (س) با استقبالی گرم، شمشیرش را گرفته و می شست (مجلسی، 1403: ج20، ص249 به نقل از خرائج).

یکی دیگر از نمودهای احترام به همسر، بدرقه ی او در زمان خروج از منزل و استقبال از او هنگام بازگشت به خانه است. این رفتار زن، شوهر را به خانواده و همسر دل گرم تر و شوق او را برای بازگشت به منزل بیشتر خواهد کرد.

2-7. مدیریت خانواده

اسلام بر اساس طبیعت انسان ها، مرد را قوّام و زن را ریحانه می داند. یعنی مرد را جنس کارگزار و معتمد و تکیه گاه برای همسر و زن را جنس لطیف و زیبا و عامل آرامش و آسایش محیط خانواده می داند که هیچ یک بر دیگری ترجیحی ندارد. اگر این نقش ها جابه جا شود، دیگر مرد برای زن تکیه گاهی مطمئن نخواهد بود و زن نیز مایه ی آرامش و سکونت مرد نخواهد بود و عشق و محبت بین آن دو نیز از بین خواهد رفت.

همان گونه که در دوران سختی معیشت و تنگ دستی علی (ع)، مدیریت اقتصادی فاطمه (ع) اجازه نمی داد که علی (ع) از تمام شدن آذوقه ی منزل خبردار شود، در دوران گشایش اقتصادی نیز با مشورت علی (ع) و خودداری از هرگونه اسراف و تبذیر و انباشت سرمایه به فعالیت اقتصادی و گشودن گره های مالی نیازمندان اقدام می کردند.

فاطمه (س) در کنار حجم زیاد کارهای خانه زمانی را به آموزش علوم و معارف دینی به فرزندان و مسلمانان اختصاص داده بود (تفسیر امام عسکری (ع)، 340؛ مجلسی، 1403: ج2، ص3) و این کار گواهی بر برنامه ریزی و مدیریت حساب شده ی وی در اداره ی امور خانواده است. فاطمه (س) با مدیریت امور منزل، چنان آرامشی در خانواده فراهم کرده بود که هر چیزی در جا و جایگاه خودش قرار داشت و این فضا فرصت هایی برای حضور و مشارکت علی (ع) در کارهای منزل فراهم کرده بود. او علاوه بر پاک کردن عدس، آوردن آب و هیزم، خانه را جارو و گاهی گندم یا جو آسیاب می کرد (مجلسی، 1403: ج43، ص51 و ج101، ص132؛ کلینی، 1388: ج5، ص86؛ صدوق، [بی تا]: ج3، ص169؛ طوسی، 1388: 661). حتی برای کم کردن بار سنگین خانه داری از دوش حضرت زهرا (س) مسئولیت فرزندداری را نیز با آن حضرت تقسیم می کرد. گاهی فاطمه (س) در طول شب آسیاب را می چرخاند و حضرت علی (ع) امام حسین (ع) را به دوش می کشید و مشغول می کرد (طبرانی: 90؛ متقی هندی: ج15، ص507؛ قاضی شوشتری: ج25، ص319).

هر چند زن، با تدبیر و به کارگیری امکانات موجود در منزل تلاش می کند فضایی آرام و آسوده برای همسر و فرزندانش فراهم کند، اما سهم پدر خانواده در پذیرفتن بخشی از وظایف و مسئولیت های خانه و کمک به برقراری آرامش در خانواده بسیار مهم و اثربخش است.

2-8. حفظ مال و حقوق

قرآن زنان شایسته و صالح را مطیع همسر و حافظ حقوق آنها در غیابشان معرفی می کند: «فَالصَّالِحَاتُ قانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَیبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ» (نساء: 34)؛ «پس زنان شایسته مطیع و فرمان برند و به پاس آنکه خداوند (حقوق آنها را) نگاه داشته آنها هم در غیاب شوهر (حقوق و اسرار و اموال او را) نگه دارنده اند». روشن است که مهم ترین شاخص این حفظ خود در غیاب شوهر، حفظ در قلمرو مسائل ناموسی است. زن باید در غیاب شوهر خود را حفظ کند، هم چنان که رازها و اموال شوهرش را نیز باید نگه دار باشد.

همان گونه که گفته شد، فاطمه (س) هم در دوران تنگ دستی، بر اساس درآمد علی (ع) و نیاز خانواده در مصرف آذوقه و امکانات نهایت دقت را به کار می بست و بدون اجازه ی او هیچ مالی را نه تنها مصرف بلکه انفاق هم نمی کرد، هم در دوران گشایش اقتصادی و فراوان شدن درآمد خانواده با هماهنگی و اجازه ی امام علی (ع) امور مالی خانواده را مدیریت می کرد. این عملکرد عالمانه ی فاطمه (س) در تأمین آرامش خاطر علی (ع) بسیار مؤثر بود و باعث شده بود بدون هیچ گونه نگرانی به مأموریت برود، به جبهه های جنگ و جهاد بشتابد، در رکاب پیامبر (ص) باشد و ضمن آن به فعالیت اقتصادی بپردازد. حضرت علی (ع) فرمان بری حضرت فاطمه (س) و رضایتش از او را آشکارا بیان کرده است (مجلسی، 1403: ج43، ص134 به نقل از کشف الغمه). انفاق در راه خدا، اطعام مستمندان، دادن صدقه به نیازمندان، وقف اموال و املاک در راه خدا، رعایت اعتدال در مصرف از شیوه های اقتصادی زندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) بود که فاطمه (س) با اجازه ی همسرش و در غیاب او نیز به کار می بست.

اگر زن به وظیفه ی خود در حفظ مال و راز و ناموس شوهرش (در حضور و غیاب وی) آگاه بوده و به آن عمل کند، اعتماد او را به وفاداری و امانت داری خود بیشتر کرده، فضای خانواده را سرشار از اطمینان و آرامش خواهد کرد.

2-9. تأمین سلامت و بهداشت خانواده

تهیه ی غذای سالم، رعایت دستورات بهداشتی، تأمین نظافت و زیبایی منزل، مراقبت از سلامتی خود و افراد خانواده، جلوگیری از بیماری اعضای خانواده و تلاش برای بهبودی و سلامتی آنها در هنگام بیماری برخی از وظایف پدر و مادر در تأمین سلامت و بهداشت خانواده است. بدون تردید یکی از عوامل آرامش خاطر خانواده، سلامتی و نشاط و شادابی آنهاست. زن با تأمین غذاهای مناسب، حسن همسرداری و خانه داری خود را اعلام کرده و بذر الفت و محبت را در دل شوهر و فرزندانش می کارد. بر اساس حدیثی در کافی، زنی که خوش بو بوده و دستپخت خوب داشته باشد و بجا خرج کند از کارگزاران خداوند شمرده می شود (کلینی، 1388: ج5، ص325).

حضرت فاطمه (س) به تنهایی سهم بسیار زیادی در تأمین سلامتی و بهداشت خانواده داشت. او هر روز نان تازه می پخت. خانه را آب و جارو می کرد. لباس می شست (صدوق، 1383: ج2، ص366؛ کلینی، 1388: ج8، ص165)، خود به فرزندانش شیر می داد و به نظافت و بهداشت فردی آنها رسیدگی می کرد (طبرسی، 1430: 117؛ ابن شهرآشوب، 1430: ج3، ص120؛ مجلسی، 1403: ج43، ص76 به نقل از تنبیه الخواطر). برای سلامتی عاطفی و روانی فرزندانش با آنها بازی می کرد، برایشان شعر می خواند (مجلسی، 1403: ج43، ص286)، کارهای خوب آنها را تشویق می کرد، بین آنها به عدالت رفتار می کرد (همان: 283؛ طبرسی، 1430: 220)، با اسامی و القاب نیکو آنها را صدا می زد، آنها را تشویق می کرد (حرعاملی، 1416: ج21، صص479-476؛ ابن شهرآشوب، 1430: ج3، ص175). به سلامتی شان بسیار اهمیت می داد، بیماری آنها را به پیامبر (ص) اطلاع می داد و برای شفایشان نذر می کرد (صدوق، 1391: 329؛ خوارزمی، 1375: 267). برای نماز لباس جداگانه ای داشت (اربلی، 1433: ج2، ص122؛ طبرسی، 1430: 95؛ صدوق، 1391: 552).

امام علی (ع) در سفارشی بهداشتی به فرزندش امام مجتبی (ع) فرمود: «تا گرسنه نشده ای غذا نخور و تا اشتها داری از غذا دست بکش و غذا را خوب بجو و قبل از خوابیدن قضای حاجت کن. اگر این نکات را رعایت کنی، از مراجعه به طبیب بی نیاز می شوی» (صدوق، خصال، 229). ایشان خاصیت میانه روی در غذا، دوری از اسراف، سلامتی بدن و یاری کردن در عبادت و پرخوری را عامل نابودی تقوا و یار مناسبی برای گناهان می داند (تمیمی آمدی، 1394: ص478، ح1119، 1138). همچنین کم خوردن غذا را در نفس و بدن و اندیشه مؤثر می داند: «کم خوردن غذا برای نفس انسان گرامی تر و برای تندرستی پایدارتر است. کسی که خوراکش اندک باشد فکر و اندیشه اش پاک است» (همان: 51).

امام علی (ع) درباره ی اهمیت شستن دست ها پیش و پس از غذا، مسواک و مضمضه و استنشاق کردن توصیه هایی برای خانواده ی خود و مسلمانان داشته است (محمدی ری شهری، 1375: 389 به نقل از دعائم الاسلام، ج2، ص121؛ ابن شعبه حرانی، 1373: 95).

خانواده ی سالم و تندرست و بدون تشویش آرامش بیشتری دارد. یکی از وظایف سنگین و تقدیر کردنی زنان در خانواده، تأمین بهداشت، امکانات سلامت جسمی و روانی و آسایش اعضای خانواده است. این وظیفه بدون هم یاری و حمایت جدی شوهر به سرانجام نخواهد رسید.

2-10. تنظیم روابط و تعاملات خانواده

آرامش با شادی های ساختگی و زودگذر به وجود نمی آید. یکی از عوامل تأمین آرامش خاطر و نشاط درونی، برقراری روابط نیکو با ارحام و اعضای فامیل است. قرآن مجید به برقراری روابط حسنه با خویشاوندان سفارش زیادی فرموده و قطع رابطه با خویشان و نزدیکان را نهی کرده و آن را مایه ی سرافکندگی و بدبختی و سیه روزی دانسته و برای قاطعان رحم و کسانی که از فامیل خود می برند، سرانجام بدی را پیش بینی کرده است (نساء: 1؛ بقره: 27؛ محمد: 22؛ رعد: 25). در احادیث اهل بیت (ع) برای صله ی رحم برکات بسیاری از قبیل آبادی شهرها، افزایش روزی، آسان شدن حساب، بخشندگی دست، نیکو شدن اخلاق، نگه داری از مرگ بد و افزایش طول عمر بیان شده است (محمدی ری شهری، 1375: ج4، ص403 به نقل از کافی و امالی طوسی).

در فرهنگ اسلامی، فضای تربیتی خانواده ها به دلیل حضور پدر بزرگ و مادر بزرگ در کنار پدر و مادر و نوه ها و نتیجه ها بسیار مؤثر و عامل انسجام خانوادگی است. در چنین فضایی، نسل گذشته سنت ها و مواریث خود را به نسل جدید منتقل می کند و فرزندان، بریده و بی ریشه و تنها و بی عاطفه بار نمی آیند. بر اساس برخی روایات فاطمه بنت اسد- مادر حضرت علی (ع)- مدتی نزد حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) زندگی کرده است، اما هیچ خبری مبنی بر اختلاف نظر یا نگرانی از حضور وی در کنار عروسش گزارش نشده است (امین، 1420: ج8، ص388؛ ابن سعد، 1374: ج8، ص222؛ ابن اثیر: ج7، ص217؛ امینی نجفی، 1397: ج6، ص21). بر همین اساس می توان گفت افزون بر احترام ویژه ای که حضرت فاطمه (س) نسبت به فاطمه بنت اسد قائل بود و او را همچون مادر خود و مادر پدرش می پنداشت، نحوه ی ارتباطش با او موجب رضایت و آرامش خاطر علی (ع) بود.

حضور پررنگ و دامنه دار رسول خدا (ص) در زندگی حضرات بزرگوار علی (ع) و فاطمه (س) به گونه ای بود که خانواده ی علی (ع) و فاطمه (س) اهل بیت پیامبر (ص) محسوب می شدند. ارتباط پدر و فرزندی میان رسول خدا (ص) و علی (ع) پس از ازدواجش با فاطمه (س) ادامه داشت. این نوع ارتباط، مایه ی آرامش فاطمه (س) در خانواده بود. نوع ارتباطات اعضای این خانواده با یکدیگر بر اساس تربیت و راهنمایی های رسول خدا (ص) چنان ترسیم شده بود که در تأمین سلامت روانی و آرامش آنها نقشی اساسی داشت.

2-11. ایجاد مودت و ابراز محبت

بزرگترین عامل خوشبختی و راز کامیابی خانواده در گرم و باصفا نگاه داشتن کانون خانوادگی، اخلاق پسندیده و محبت و مهربانی و وفاداری در آن است. محبت یک میل درونی به سوی چیزی لذت بخش است و در محیط خانواده اظهار محبت بنیان زناشویی را استوارتر می کند. محبت از منظر قرآن، از زیربنایی ترین اصول دوام و پویایی هر خانواده است (روم: 21). پیامبر اکرم (ص) توصیه می کند که مهر و محبت و دوستی خود را ابراز کنید؛ اینکه مرد به همسرش بگوید دوستت دارم، این سخن هیچ گاه از دل زن پاک نمی شود (کلینی، 1388: ج5، ص569).

«محبت کردن مرد به زن» اصل کلیدی در تربیت فرزندان در محیط خانواده است. مرد باید نسبت به همسرش رحم و شفقت و بزرگواری داشته باشد و فرزندان این بزرگواری را ببینند. از نظر امیرمؤمنان (ع) مردان همیشه باید با زنان مدارا کنند (مجلسی، 1403: ج100، ص223 به نقل از علل الشرایع و امالی شیخ صدوق). قرار گرفتن دو فرد با دو شخصیت و دو تربیت در کنار یکدیگر برای زندگی مشترک، به جوشش پیوسته ی مودت و رحمت نیازمند است و این زمانی کارساز و مفید است که در ظروف مختلف جاری شود و در صورت های گوناگون خود را نشان دهد؛ در زبان و گفتار، در سلوک و رفتار و در کنش ها و واکنش ها (دلشاد تهرانی، 1385: 10).

روابط خانوادگی حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) برای تأمین آرامش و امنیت خاطر در خانواده بر اساس مودت و محبت و تکریم و احترام به یکدیگر استوار شده بود. این محبت و احترام متقابل در شیوه ی صدا زدن یکدیگر، خوش رویی، ابراز محبت، تشویق و تأیید، گوش دادن به سخنان همدیگر، سپاس گزاری و خودداری از سرزنش متبلور شده بود. خطاب های زیبا و محترمانه علی (ع) و فاطمه (س) به یکدیگر،[9] خودداری فاطمه (س) از سرزنش علی (ع) هنگام فقر و ناداری،[10] استقبال و بدرقه ی شایسته از علی (ع)،[11] اهدای هدایای زینتی به فاطمه (س)،[12] شفقت و دلجویی از یکدیگر[13] و حق شناسی و سپاس گزاری علی (ع) و فاطمه (س) از یکدیگر[14] نمونه هایی از روشی است که در این خانواده جاری و ساری بود.

حضرت علی (ع) به قدری از آرامش حاکم بر خانواده اش راضی بود که گفته بود با نگاه به فاطمه (س) اندوه از من زدوده می شود (خوارزمی: 353 و 354؛ مجلسی: ج43، ص134 به نقل از کشف الغمه). امام علی (ع)، پس از شهادت حضرت فاطمه (س) مایه ی آرامش خاطرش را از دست داده و در فقدانش این گونه با او نجوا کرد: «ای دختر محمد (ص) پس از تو برای تسلای خاطر به که پناه برم، بعد از تو با چه کسی تسلا جویم و آرام گیرم؟» (اربلی: ج2، ص123؛ مجلسی: ج43، ص187 به نقل از کشف الغمه).

در جامعه مرد به اقتدار و احترام و آسایش جسمی و روحی و زن به یک تکیه گاه قوی و مطمئن و محبتی که ابراز شود، نیاز دارد و خانواده این نیازها را برطرف می کند تا زن و مرد بتوانند به وظایفشان قیام کنند. گذشت و مدارا و رعایت احترام یکدیگر سرلوحه ی اخلاق در یک زندگی آرام و گرم است.

نتیجه گیری

1. خداوند برای ایجاد آرامش در خانواده مودت و رحمت را به زوجین اهدا کرده است. پایه ریزی روابط و تعاملات اعضای خانواده بر اساس مودت (عشق) و رحمت (مهربانی) باعث رشد و تعالی آنها و تحکیم بنیان خانواده خواهد شد.

2. با اصلاح نگرش و رفتار زوجین نسبت به تشکیل خانواده و الگوگیری از سیره ی حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) می توان به تحکیم مبانی خانواده در جامعه ی اسلامی و کاهش آمار طلاق امیدوار بود. روش هایی که حضرات معصومین علی و فاطمه (ع) برای استقرار آرامش در زندگی مشترکشان به کار بردند، کاملاً عملیاتی، دست یافتنی، اجرایی و تکرارپذیر است. هر چند حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) معصوم و از استادی همچون رسول گرامی خدا (ص) بهره مند بودند، اما هر زن و شوهری می توانند با عمل به آموزه های قرآن و پیامبر اکرم (ص) در مسیر زندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) گام بردارند.

3. بر اساس برداشت از آیات قرآن و سبک زندگی حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) زن با توجه به ویژگی های فردی و وظایفی که در تشکیل و تحکیم خانواده بر عهده دارد، سهم بیشتری در تأمین آرامش خانواده نیز دارد. تحقق و تداوم این امر به مشارکت و تلاش همه جانبه ی زن و شوهر نیاز دارد.

4. استحکام مبانی خانواده و تأمین آرامش آن بیش از آنکه به تأمین لوازم و امکانات زندگی وابسته باشد، به نوع نگاه و بینش زوجین نسبت به زندگی و رفتار آنها وابسته است.

5. در تأمین آرامش خانواده، توجه به نقش جداگانه ی زن و شوهر[15] و جابه جا نشدن آنها ضرورت دارد. زن بایستی به نقش و وظایف خود به عنوان همسر و مادر و مرد بایستی به نقش و وظایف خود به عنوان شوهر و پدر آگاه و ملتزم باشد. هرگونه جابه جایی این نقش و وظایف به محیط آرام خانواده خلل وارد می کند.

6. سهم زن در تأمین آرامش خانواده بیشتر است و این بر محوریت زن در حفظ و دوام خانواده و صلاحیت وی برای مدیریت خانواده دلالت دارد. این امر، گذشت و فداکاری بیشتر زن را می طلبد.

7. مهم ترین وظایف ذاتی و تکوینی زن در محیط خانواده با ایفای نقش همسری و مادری محقق می شود. سایر وظایف اجتماعی زن مازاد بر آن تلقی می شود، بدین معنی که فعالیت ها و نقش های اجتماعی زن زمانی پذیرفته و مقبول است که به رسالت ذاتی و تکوینی اش لطمه ای وارد نکند.

8. نقش الگویی و رفتاری پدر و مادر بیش از گفتار و آموزش در تربیت و هدایت فرزندان مؤثر است.

9. با آنکه مدیریت کلان و هدایت خانواده و تأمین معاش و امکانات زندگی و به تعبیری دیگر تأمین آسایش خانواده بر عهده ی مرد است، از نقش وی در ابراز محبت و مهربانی به همسر و فرزندان و تأمین نیازهای روحی و روانی آنها نباید غفلت شود.
پیشنهادها

بر اساس آنچه گفته شد و برای تحکیم بنیان خانواده در جامعه ی اسلامی بر اساس سیره ی عملی حضرت علی (ع) و بانوی بزرگ اسلام حضرت فاطمه (س) موارد زیر پیشنهاد می شود:

1. سبک زندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) در تأمین آرامش خانواده به صورت منابع آموزشی در اختیار دانش آموزان دوره ی دوم متوسطه و دانشجویان مقطع کارشناسی قرار گیرد.

2. تأمین آرامش در خانواده با الگوگیری از سبک زندگی حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) به گفتمان سازی از طریق رسانه ی ملی، فرهنگ سراها، روحانیت، وزارت آموزش و پرورش و وزارت آموزش عالی نیاز دارد. برگزاری جشنواره ی «خانواده الگو» یکی از این گونه اقدامات است.

3. برای پیشگیری و کاهش آمار طلاق لازم است قضات، دادیاران و کارشناسان دادگاه های خانواده و مدیران و کارشناسان مراکز مشاوره ی خانواده از الگوی طراز خانواده ی اسلامی و سیره ی امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) در تأمین آرامش خانواده آگاهی کافی داشته باشند.

4. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در کنار آموزش های بهداشتی و زناشویی به جوانان در شرف ازدواج، آنها را با عوامل دینی تأمین آرامش در خانواده آشنا سازد.

5. توسعه ی معنایی و محتوایی این موضوع به تألیف کتب و مقالات پژوهشی جدید نیاز دارد.

6. در ترویج عوامل تأمین آرامش در خانواده بایستی از ظرفیت ها و توانمندی های گروه های مرجع دارای خانواده ی موفق نظیر روحانیت، ورزشکاران، هنرمندان، معلمان و اساتید، شهدا و ایثارگران، قهرمانان و نخبگان ملی بهره برداری کرد.

7. لازم است در رویه ها و قواعد حقوقی و سنت های عرفی موجود مرتبط با ازدواج و تشکیل خانواده نظیر مهریه، جهیزیه، مسکن، اشتغال، شروط ضمن عقد، فرزندآوری و سایر حقوق و تکالیف زوجین، بر اساس سبک زندگی حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) بازنگری شود.

منابع

- قران کریم.

- ابن ابی الحدید، عبدالحمیدبن هبه الله 1385. شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بی جا، دار احیاء الکتب العربیه.

- ابن اثیر، عز الدین أبو الحسن علی بن أبی الکرم. أسد الغابه فی معرفه الصحابه، تهران، اسماعیلیان.

- ابن بطریق، الحافظ یحیی بن الحسن الاسدی الحلی، عمده عیون صحاح الاخبار فی مناقب الامام الابرار، قم، النشر الاسلامی.

- ابن سعد، محمدبن سعد کاتب واحدی 1384. طبقات، ترجمه ی محمود مهدوی دامغانی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

- ابن شاذان قمی، ابو الحسن محمد بن احمد 1430ق/1388ش. مائه منقبه من مناقب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام و الائمه علیهم السلام من ولده من طریق العامه، قم، رشید.

- ابن شعبه حرانی، ابو محمد حسن بن علی 1373. تحف العقول، ترجمه و تصریح آیت الله کمره ای و علی اکبر غفاری، تهران، کتابچی.

- ابن شهرآشوب، ابوجعفر محمدبن علی 1430ق. مناقب آل ابی طالب (ع)، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.

- ابن طاووس، رضی الدین علی 1411ق. مهج الدعوات و منهج العبادات، قم، دار الذخائر.

- ابن طیفور، ابو الفضل احمدبن ابی طاهر. بلاغات النساء، قم، بصیرتی.

- اربلی، ابوالحسن علی بن عیسی 1433ق. کشف الغمه فی معرفه الائمه (ع)، تحقیق علی آل کوثر، بیروت، مجمع العالمی لاهل البیت (ع).

- اسلام پور کریمی و عسگری. «سیره پیشوایان در رفتار با همسر»، فرهنگ کوثر، ش 59، (1382).

- امین، سید محسن 1420ق/2000م. اعیان الشیعه، حققه و أخرجه حسن الأمین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات.

- امینی نجفی، عبدالحسین 1397ق-1977م. الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، بیروت، دار الکتاب العربی.

- البخاری، ابو عبدالله محمدبن اسماعیل، 1422ق. صحیح البخاری، تحقیق محمد زهیربن ناصرالناصر، دمشق، دار طوق النجاه.

- بحرانی اصفهانی، شیخ عبدالله 1425ق. عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الآیات و الاخبار و الاحوال، تحقیق سید محمدباقر ابطحی، قم، الامام المهدی.

- بستان، حسین 1390. خانواده در اسلام، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

- بورنستین، ف.چ 1380. روش های درمان مشکلات زناشویی، ترجمه ی حسن توزنده جانی و نسرین کمال پور، مشهد، مرندیز.

- پژوهشگاه باقرالعلوم (ع) 1380. سنن الامام علی (ع)، قم، نورالسجاد.

- پناهی، محمدحسین و منصوره زارعان 1394. «سلامت خانواده و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن»، علوم اجتماعی، ش 59، (1392).

- تمیمی آمدی، عبدالواحد 1394. غررالحکم و دررالکلم، ترجمه ی محمد رحمتی، قم، نغمه قرآن.

- حاکم حسکانی، عبید الله بن احمد 1411ق. شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الایات النازله فی اهل البیت صلوات الله وسلامه علیهم، تحقیق و تعلیق الشیخ محمد باقر المحمودی، طهران، مجمع أحیاء الثقافه الاسلامیه.

- حرعاملی، شیخ محمد بن حسن 1416ق. تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث.

- حمیری، ابوالعباس عبدالله بن جعفر 1413ق/1371ش. قرب الإسناد، قم، موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث.

- خطیبی، اعظم. «بررسی نگرش زنان نسبت به عوامل مؤثر بر تحکیم خانواده»، مطالعات زن و خانواده، دوره 3، ش1، (بهار و تابستان 1394).

- خوارزمی، موفق بن احمد اخطب خوارزم 1375. مناقب، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

- دلشاد تهرانی. «جلوه ای از اصل مودت و رحمت در سیره ی خانوادگی پیامبر اعظم (ص)»، الهیات و حقوق، ش21و22، (پاییز و زمستان 1385).

- دهخدا، علی اکبر و دیگران، لغت نامه (نسخه دیجیتالی).

- راوندی، قطب الدین سعیدبن هبه الله 1385. الدعوات، تحقیق عبدالحلیم عوض الحلی، قم، دلیل ما.

- سالاری فر، محمدرضا 1386. خانواده در نگرش اسلام و روا ن شناسی، تهران سمت.

- سید رضی، ابوالحسن محمدبن حسین 1392. نهج البلاغه، ترجمه ی محمد دشتی، تهران، مؤسسه امیرالمؤمنین (ع).

- السیوطی، جلال الدین، عبدالرحمن بن أبی بکر، الدر المنثور، بیروت، دارالفکر.

- شاکری، صدیقه 1393. سیره همسرداری فاطمه (س)، دانشنامه فاطمی.

- صادقی، مسعود و همکاران. «تدوین مدل خانواده سالم به روش پژوهش آمیخته اکتشافی»، روانشناسی خانواده، دوره1، ش1، (1393).

- صبوری، شعبان 1392. خاطرات امیرمومنان (ع)، قم، بوستان کتاب.

- صدوق، ابوجعفرمحمدبن علی بن بابویه 1383. علل الشرایع والاحکام، قم، مکتب حیدریه.

- _________ 1391. امالی، ترجمه ی محمدعلی سلطانی، ارمغان طوبی.

- _________ 1410ق. معانی الاخبار، تحقیق علی اکبر غفاری، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.

- _________ من لا یحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، جماعه المدرّسین فی الحوزه العلمیه، [بی تا].

- _________ 1433ق. الخصال، تحقیق علی اکبر غفاری، بیروت، شرکه الاعلمی للمطبوعات.

- صفری، حلیمه 1385. الگوهای رفتاری حضرت فاطمه زهرا (س)، قم، میراث ماندگار.

- طبرانی، أبوالقاسم سلیمان بن أحمد، الدعاء، (نسخه دیجیتالی).

- طبرسی، أبوعلی فضل بن حسن 1415ق. مجمع البیان فی تفسیر القران، حققه وعلق علیه لجنة من العلماء والمحققین الأخصائیین، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

- طبرسی، ابومنصور احمدبن علی بن ابیطالب 1392. احتجاج علی اهل اللجاج، ترجمه ی مهدی سازندگی، قم، نوید ظهور.

- طبرسی، ابونصرحسن بن فضل 1430 ق. مکارم الاخلاق، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.

- طبری امامی، ابوجعفرمحمدبن جریر 1408 ق. دلائل الامامه، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.

- طبری، الحافظ محب الدین أحمد بن عبدالله 1356ق. ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، قاهره، مکتبه القدسی.

- طوسی، ابو جعفرمحمدبن حسن 1388. الامالی، قم، ذوی القربی.

- عابدی اردکانی، محمد. «رابطه عزت نفس و میزان گرایش جوانان به سبک زندگی غربی»، سیاست، دوره 41، ش2.

- عیاشی، محمد بن مسعود. تفسیرالعیاشی، محقق هاشم رسولی محلاتی، طهران، المکتبه العلمیه الإسلامیه.

- غروی نائینی، نهله. «فاطمه (س) از نگاه امام علی (ع)»، دانشنامه فاطمی، 1393.

- فاضلی، محمّد 1382. مصرف و سبک زندگی، قم، صبح صادق.

- فتال نیشابوری، محمدبن فتال 1406ق/1986م. روضه الواعظین، بیروت، موسسه اعلمی للمطبوعات.

- فرات کوفی، ابوالقاسم فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی.

- قاضی شوشتری، نورالله بن شریف الدین، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.

- قرائتی، محسن 1385. تفسیر نور، تهران، مرکز نشر درسهایی از قرآن.

- کلینی، محمد بن یعقوب 1388ش (الف). فروع کافی، ترجمه ی گروه مترجمان، قم، قدس.

- ______________ 1388ش (ب). اصول کافی، مصحح علی أکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه.

- کوفی، الحافظ محمد بن سلیمان 1412 ق. مناقب الامام علی بن ابیطالب (ع)، تحقیق محمدباقر محمودی، قم، مجمع احیاء الثقافه الاسلامیه.

- متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال (نسخه دیجیتالی).

- مجلسی، محمدباقربن محمدتقی 1403ق. بحارالانوارالجامعه لدرراخبارالائمه الاطهار (ع)، بیروت، الوفاء.

- محمدی ری شهری محمد 1389. تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، ترجمه ی حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث.

- __________ 1375 ش. میزان الحکمه، قم، دار الحدیث.

- محمودی، محمد جواد، محمد اسحاقی و جواد شجاعی 1395. شاخص های جمعیتی و آخرین وضعیت سیاست های جمعیتی، تهران، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.

- معین، محمد، فرهنگ فارسی( نسخه دیجیتالی).

- مطهری، مرتضی، فلسفه اخلاق (نسخه دیجیتالی).

- مغربی، ابو حنیفه، قاضی نعمان بن محمد تمیمی، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، تحقیق السید محمّد الحسینی الجلالی، قم، النشر الإسلامی، بی تا.

- مفید، ابوعبدالله محمدبن محمدبن نعمان 1416ق. الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، بیروت، موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث.

- ___________، الاختصاص، بی نام، بی تا، (نسخه دیجیتالی).

- مک گراد، فیلیپ 1388. خانواده موفق، ترجمه ی محمدمهدی شریعت باقری، تهران، دانژه.

- منسوب به امام عسکری (ع)، تفسیر امام عسکری (ع) (نسخه دیجیتالی).

- مهدوی کنی، محمد سعید، 1387. دین و سبک زندگی، تهران، دانشگاه امام صادق (ع).

- نوابی نژاد، شکوه. «آسیب ها و الگوهای مطلوب خانواده» اندیشه های راهبردی، زن و خانواده، دبیرخانه نشست اندیشه های راهبردی، تهران، پیام عدالت، (1391).

- همت بناری، علی. «اصول موثر در تحکیم زندگی امام علی و حضرت فاطمه (ع)»، راه تربیت، ش9، (پاییز 1388).

- کتابخانه دیجیتال تبیان http://library.tebyan.net

- کتابخانه مدرسه فقاهت http: //lib.eshia.ir

- کتابخانه قائمیه http://ghbook.ir

- کتابخانه دیجیتال نور http://www.noorlib.ir

- پایگاه مجلات تخصصی نور http://www.noormags.ir

- کتابخانه احادیث شیعه http://www.hadithlib. Com

پی نوشت ها

[1] نساء: 21

[2] به استناد پژوهش های انجام شده در شورای عالی انقلاب فرهنگی و آمارهای رسمی ثبتی مراجع ذی ربط از جمله مرکز آمار ایران، نسبت آمار طلاق به 100 مورد ازدواج در ده سال اخیر روند افزایشی داشته و از 7/10 مورد طلاق در سال 1384 به 9/23 مورد در سال 1394 رسیده است. در سال 1395 تعداد 704732 واقعه ی ازدواج و تعداد 181053 رویداد طلاق ثبت شده است. یعنی در برابر هر 100 ازدواج، تعداد 7/25 مورد طلاق در کشور ثبت شده است. این نسبت در بعضی استان ها مثل تهران و البرز بیشتر است. طبق گزارش های دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، مهم ترین علل و عوامل اختلافات زوجین که به طلاق منجر شده است عبارت اند از: فاصله گرفتن از ارزش های دینی و قرآنی، کاهش سطح مسئولیت پذیری زوجین، ترویج سنت ها و آداب و رسوم غلط، عدم آگاهی از حقوق و اخلاق جنسی در زندگی مشترک، ترویج الگوهای نامناسب خانواده در رسانه ها، عدم آموزش مهارت های لازم برای زندگی خانوادگی، تغییرات اجتماعی نقش و جایگاه زنان، ناآشنایی با حقوق و تکالیف متقابل در خانواده، بی صداقتی در معرفی شخصیت و خانواده قبل از ازدواج، اختلال های جنسی و نارضایتی جنسی از همسر.

[3] برگرفته از سخنرانی حضرت آیت الله جوادی آملی در جمع استادان و دانشجویان شرکت کننده در طرح ولایت، سایت باشگاه اندیشه 19/ 9/ 92.

[4] - در مورد آنچه که قرابت موضوعی با عنوان مقاله داشته باشد، موارد ذیل قابل ذکر است: صالح حسن زاده (1393) در مقاله «عوامل تحکیم خانواده در فرهنگ اسلامی»، با استناد به آیات و روایات به عواملی نظیر حسن معاشرت، نظم، همکاری، مشورت، صبر و... پرداخته است. سید حیدر علوی نژاد (1391) در مقاله «عوامل استحکام خانواده در فرهنگ قرآنی» عوامل پایداری و استحکام خانواده را تمایل و کشش طبیعی، نیاز عاطفی و روحی، کنترل تمایلات جنسی و مسدود ساختن راه ها ی انحراف جنسی و... معرفی می کند.سحر حیدری (1391) در مقاله «عوامل تحکیم بنیان خانواده از منظر اسلام چیست» بر عواملی چون وجود ایمان و تقوا، عشق و محبت، وفاداری، اعتماد متقابل، صبر و شکیبایی، مدیریت صحیح، اخلاق نیکو و … در اعضای خانواده تأکید دارد. علی همت بناری (1388) در مقاله «اصول مؤثر در تحکیم زندگی حضرت علی و فاطمه (ع)» به اصول و راهبردهای مشترک زندگی حضرت علی (ع) و فاطمه (س) مانند توجه به محدودیت ها و تعدیل انتظارات، تقسیم کار، توجه به نقاط مثبت یکدیگر، همراهی در مشکلات و خوشی ها پرداخته است. حسین کریمیان (1386) در مقاله «اصول روان شناختی تحکیم خانواده» با استفاده از یازده منبع خود، چهل اصل روان شناختی را برای تحکیم خانواده مطرح کرده است. مهدیه سادات مستقیمی (1383) در مقاله «آرمان پذیری خانواده در مکتب فاطمی» در بیان عوامل تحکیم خانواده موضوعاتی از قبیل تدبیر در حسن سلوک با همسر، حمایت و دفاع از همسر، حفظ مراتب حجاب و... را مورد بحث قرار می دهد.محمدی ری شهری (1387)، در بخش دوم کتاب روایی «تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث» با ذکر احادیث اهل بیت (ع) به بیان عوامل تحکیم خانواده بدون اشاره به موضوع مقاله حاضر پرداخته است.

[5] ذاریات: 49.

[6] وَ خلَقنَاکُم اَزوَاجاً (نباء: 8)

[7] مجلسی، 1403: ج43، ص172؛ به نقل از امالی صدوق؛ همو، ج78، صص338 و 339 به نقل از بلد الامین؛ همو، ج83، ص85 به نقل از فلاح السائل؛ همو، ج43، ص76 به نقل از مناقب؛ ابن شهرآشوب، ج3، ص119؛ ابن طاووس، مهج الدعوات: 7، صفری، 338-369.

[8] نساء: 34.

[9] ابن شهرآشوب، 1430: ج2، ص5 و ج3، ص131؛ طوسی، 1388: 684؛ کوفی، 1412: ج1، صص395 و 392.

[10] اربلی، 1433: ج2، ص97.

[11] همان: ج1، ص369.

[12] ابن شهرآشوب، 1430: ج3، ص121؛ مجلسی، 1408: ج43، ص81 به نقل از عیون اخبار الرضا.

[13] مفید، 1416: ج1، ص115؛ مجلسی، 1408: ج21، ص81.

[14] اربلی، 1433: ج1، ص363؛ مجلسی، 1408: ج43، ص134؛ خوارزمی، مناقب 353.

[15] از این منظر خانواده های تک والدی و یا هم جنس (زوج های هم جنس گرا) در تأمین آرامش خانواده به شدت دچار مشکل هستند.

 
 
منابع :

https://fdo.tums.ac.ir/2751/2

https://hawzah.net/fa/Article/View/98335

https://kargaronline.ir/fa/news-details/79981

https://jamejamonline.ir/fa/news/729456

https://www.afkarnews.com