آیینها و آداب و رسوم و سنتهای قدیمی هر سرزمینی، یادگارهایی گران‌سنگ و پر بها از گذشتههای دور مردم آن دیار است. تمامی آداب و رسوم ایرانی به خصوص عید باستانی نوروز در دل این تعاملات فرهنگی دچار فراز و نشیب شده و امروز هم مردم این دیار آیین نوروز را با رسوم خاصی برگزار میکنند.
مردم آذربایجانشرقی مردمى اصیل هستند که در ایام نوروزی دارای آداب و رسوم ویژه خود هستند و در این میان مهمان‌نوازی، سلحشوری و پایبندى به عقاید مذهبى از خصلت‌های خاص مردم استان است.
استان آذربایجانشرقی یکی از استانهای کشور است که دارای آداب و رسوم ویژه به خصوص در مناطق روستایی، غذاهای مخصوص خود و همچنین سوغاتی‌های خاص بوده و همین امر سبب شده است این استان دارای فرهنگ کهن و تاریخی باشد.
چهارشنبهسوری یکی از جشن‌های ایرانی است که در شب چهارشنبه آخر سال (سه‌شنبه شب) از دیرباز در ایران برپا می‌شود، این جشن اولین جشن از مجموعه جشن‌ها و مناسبت‌های نوروزی است.
سور در زبان و ادبیات فارسی و برخی گویش‌های ایرانی به معنای «جشن»، «مهمانی» و «سرخ» به کار رفته است. به این اعتبار که در شب چهارشنبه آخر سال ایرانیان جشن می‌گیرند و شادی و سرور میکنند و آتش می‌افزوزند و با شعله‌های سرخ آتش دل تاریک شب را سرخ و روشن میکنند، می‌توان شب چهارشنبهسوری را جشن شب چهارشنبه یا شب چهارشنبه سرخگون و سرخ فام دانست.
در برخی نقاط ایران دو یا سه چهارشنبه آخر سال را بدشگون می‌پنداشتند و جشن می‌گرفتند. مثلاً، مردم اردبیل سه چهارشنبه از آخرین ماه سال را جشن می‌گیرند و آن‌ها را به ترتیب توز(توس، رنگ طوسی) چهارشنبه «کول» یا «کوله» (خاکستر) چهارشنبه و «گول» (سرخ و آتشین) چهارشنبه می‌نامند.
در این روزگار شب چهارشنبهسوری در سراسر خاک ایران با شور فراوان و با رسم خاص جشن گرفته می‌شود.
سید‌محمد‌مسعود نقیب، نویسنده و پژوهشگر در گفت‌وگو با ایکنا گفت: مردم آذربایجان ۳ چهارشنبه آخر سال را در مناطق مختلف و در قالب مراسم متفاوت به اسقبال نوروز می‌روند.
وی ادامه داد: چهارشنبه اول با نام «کول چارشنبه» که به معنی خاکستر و با مفهوم خانه تکانی است که در واقع بانوان به خانه تکانی می‌پردازند، چهارشنبه دوم به نام «گل چارشنبه» به معنی گل و با مفهوم تزئین و خرید است و در نهایت «آخر چارشنبه» به معنی چهارشنبه آخر و به مفهوم استقبال از عید طی مراسمی چون صله رحم ، دیدار بزرگان، خوردن غذاها، تنقلات این شب و تفریحاتی چون پریدن از آب و آتش به استقبال نوروز می‌روند.
وی با بیان اینکه قدمت این آیینها به قبل از ساسانی و زمان زرتشت برمی‌گردد، بیان کرد: بسیار از آیین‌های ما قدمت تاریخی دارند و آیین‌های بسیار زیبای در قالب‌های متفاوت به نسل‌های بعد انتقال یافته است.
نقیب با اشاره به اهمیت دو عنصر مهم آب و آتش از گذشتههای دور درزندگی ایرانیان، گفت: سنت پریدن از آتش و آب و قیچی کردن آب هرچند جز مراسم چهارشنبهسوری بوده و بین مردم به خوش یوم بودن شهرت دارد اما سندیت ندارد و بیشتر براساس خرافه‌های رایج شکل گرفته است.
وی ادامه داد: رسم شال‌اندازی «شال سالماخ» در بیشتر نقاط آذربایجان که جز مراسم چهارشنبهسوری است رایج بود و هنوز هم در بعضی از روستاها انجام می‌شود.
این محقق و نویسنده با اشاره به نحوه برگزاری این مراسم گفت: از گذشتههای دور این مراسم از شب چهارشنبه در برخی مناطق آغاز می‌شود و خانواده‌ها درب خود را نیمه باز می‌گذارند، جوانان و کودکان به درب مناظر می‌روند و از لابه‌لای در شال می‌اندازند که صابخانه نیز با شیرینی شکلات، تخم مرغ ... ظرفی را که به شال وصل است پر می‌کند.
وی ادامه داد: از دیگر مراسم این ایام نوروزنامه و یا «سایا» است که از جمله زیباترین رسم‌های مردمان خطه آذربایجان به‌مناسبت روزهای پایانی سال و آغاز سال نو است، این مراسم از چندین روز مانده به عید نوروز در شهرها و روستاهای مختلف آذربایجان برگزار می‌شود.
وی افزود: برپا كننده این مراسم شخصی به نام «سایاچی» است. وی در روزهای پایانی هر سال خانه به خانه می‌گردد و با خواندن شعرهایی مخصوص برای اهالی هر خانه، سالی پربركت را آرزو می‌كند. او همچنین روزهای مانده به عید را شمارش می‌كند و بدین جهت می‌توان گفت به احتمال زیاد، واژه «سایا» از مصدر تركی «سایماق» به معنای «شمردن» گرفته شده است. سایاچی‌ها نیز در مقابل دعاهای خیر و شعرهای دوست‌داشتنی خود از صاحب‌خانه‌ها هدیه و انعامی را دریافت می‌كنند. این هدیه ممكن است گندم و جو و شیرینی و آجیل باشد یا مبلغی پول به سایاچی هدیه داده شود.
نقیب با اشاره به اینکه از دیگر مراسم که در این روز معمول است، فرستادن خوانچه‌ای از میوه و شیرینی برای عروس خانواده است، ادامه داد: درست كردن هفت نوع خوراكی شیرین «هفت لون» در این روز معمول است. در بعضی نقاط، شیرینی قرابیه، گردو، بادام، پسته، سیب، پرتقال، نخود و كشمش تركیب هفت لون را تشكیل می‌دهد و رسم جالب در آخرین چهارشنبه سال در آذربایجان شرقی دیده شده كه حاوی نكات رمزی و نمادین بسیار است.
وی تصریح کرد: تكم‌گردانی یکی دیگر از مراسم سنتی منطقه آذربایجان است به این صورت که تكم‌گردان‌های آذربایجان در آستانه عید نوروز باستانی، با عروسك‌های بز، «تكه» و ماجراهای شیرینش به استقبال بهار طبیعت و سال نو می‌روند. تكم گردانی یكی از آیینها و سنتهای رایج در آذربایجان در آستانه عید نوروز و سال نو خورشیدی است. «تَكه» یا «تَكم» واژه‌ای تركی به معنای بز نر است و برگزاركننده این مراسم در حالی‌كه عروسكی به شكل بز نر را در دست دارد و سر این بز را به این سو و آن سو تكان می‌دهد، شعرهایی شنیدنی درباره تكه و ماجراهای او را می‌خواند. تكم‌گردان در هر كوی و برزنی حاضر می‌شود و از مردم در قبال خواندن شعرهایش و بازی دادن «تكه» عروسكی‌اش هدیه و انعام می‌ستاند.
این نویسنده و پژوهشگر در پایان صله رحم، رفتن به خانه بزرگان، امکان مقدس خرید آجیل چهارشنبهسوری، خرید هدیه چهارشنبه آخرسال «آخر چارشنبه لیق» برای تازه عروس‌ها، هدیه دادان و هدیه گرفتن که به اصطلاح بایرام پایی می‌گویند را از دیگر آداب چهارشنبهسوری در استان آذربایجان شرقی ذکر کرد.
