شفقنا- حضرت علی(ع) خطاب به کارگزاران فرمودند: «مبادا چون خودت در نعمت، خوشی و آسایش هستی، نسبت به طبقات فرودست بی تفاوت شوید، معذور نیستی حتی یک کار و حق کوچکی از مردم خود را با این عذر و بهانه که کارهای مهم تری انجام می دهی، ضایع و تباه کنی.»
حجت‌الاسلام والمسلمین سید ضیاء مرتضوی، استاد حوزه علمیه و پژوهشگر دین، می گوید: براساس سفارشات حضرت علی(ع) در رسیدگی به محرومان، نیازمندان و سالمندان، امروز حتی اگر در جبهه مبارزه با استکبار جهانی اقدامات و فعالیت های مهمی انجام می دهیم، نباید آسوده خاطر باشیم که اقدامی اساسی تر از رسیدگی به محرومان انجام می دهیم؛ در هر شهر و روستایی حتی اگر یک نمونه از تنگدستی و نیازمندی هست نباید ناچیز و نادیده گرفته شود و مسئولان موظف هستند به امور آنان رسیدگی کنند.
وی اشاره کرد: عدالت و مساوات اصل هستند، اما اگر برخی واقعیت های بیرونی آسیب بیشتری به گروهی از جامعه وارد کرده، حکومت وظیفه دارد براساس اموالی که قرآن و اسلام برای گروه تنگدستان قرار داده، مشکلات آنان را بر طرف کند. نمی توان ایمان و اطمینان نسبت به وعده خداوند در قیامت داشت و لباس مسئولیت هم پوشید، اما نسبت به آنچه در جامعه می گذرد بی تفاوت بود. برخی به دلیل مشکلات اقتصادی و معیشتی به تن فروشی و کلیه فروشی رو آوردند!
حجت‌الاسلام والمسلمین سید ضیاء مرتضوی در گفت وگو با شفقنا، با تأکید بر اینکه حضرت علی(ع) در رسیدگی به طبقات فرودست و نیازمندان ارشادات و توصیه های بسیاری به کارگزاران خود کردند و خودِ حضرت نیز بر این امر توجه ویژه داشتند، گفت: امیرالمومنین علی(ع) در عهدنامه به مالک اشتر به صورت خاص درباره طبقات پایین جامعه اشاره هایی دارند. حضرت خدا را ناظر و شاهد می گیرند و خطاب به مالک اشتر درباره این گروه از مردم می فرماید: «اللهَ اللهَ فِی الطَّبَقَهِ السُّفْلَى مِنَ الَّذِینَ لاَ حِیلَهَ لَهُمْ» افرادی که ثروتمند هستند اگر گوشه ای از مالشان هم آسیب ببیند و چند صباحی هم شغلشان را از دست بدهند به هر حال سرمایه ای دارند که بتوانند زندگی خود را بگذرانند و از گرانی ها آسیب چندانی نمی بینند، اما طبقات فرودست، ناتوان و مستضعف اجتماعی اینگونه نیستند اگر کارشان را از دست بدهند، زندگی شان دچار مشکل می شود. «مِنَ الْمَسَاکِینِ وَالْمُحْتَاجِینَ وَأَهْلِ الْبُؤْسَى وَ الزَّمْنَى فَإِنَّ فِی هَذِهِ الطَّبَقَهِ قَانِعاً وَمُعْتَرّاً» در میان طبقه فرودست از جمله تنگدستان، نیازمندان، گرفتاران، کسانی که زمین گیر و ناتوان هستند و سلامتی کافی برای کار ندارند، کسانی هستند که قانع می باشند به این معنا که دم فرو می بندند و سختی می کشند و به زبان نمی آورند و دست سائل پیش کسی دراز نمی کنند البته برخی هم به ناچار سراغ دیگران می روند و درخواست کمک می کنند. سپس حضرت تأکید فرمودند: «وَاحْفَظ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَکَ مِنْ حَقِّهِ فِیهِمْ؛ خداوند از تو خواسته که حافظ حقوق این دسته و گروه باشی، وَاجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَیْتِ مَالِکِ؛ بخشی از بیت المال را به صورت خاص به این طبقات اختصاص بده.»
وی ادامه داد: عدالت و مساوات اصل هستند، اما اگر برخی واقعیت های بیرونی آسیب بیشتری به گروهی از جامعه وارد کرده، حکومت وظیفه دارد براساس اموالی که قرآن و اسلام برای گروه تنگدستان قرار داده، مشکلات آنان را بر طرف کند. در واقع حکومت باید بخشی از بیت المال را به صورت خاص برای اینان قرار دهد. حضرت علی(ع) می فرمایند: «وَقِسْماً مِنْ غَلاَّتِ صَوَافِی الاْسْلاَمِ فِی کُلِّ بَلَد، فَإِنَّ لِلاْقْصَى مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذِی لِلاْدْنَى وَکُلٌّ قَدِ اسْتُرْعِیتَ حَقَّهُ؛ بخشی از درآمدهایی که جزو غنائم و اموال عمومی بیت المال است را در هر شهر و روستایی برای گروه تنگدست قرار بده چون افرادی که در مناطق دوردست هستند، همان حقی را دارند که مرکز نشینان دارند.» ممکن است امروز برخی از مسئولان به محرومان و نیازمندانی که اطرافشان هستند و با آنان امکان ارتباط دارند مراجعه و به آنان رسیدگی کنند، اما در منطق امام علی(ع) هیچ تفاوتی میان فرودستان و نیازمندان نیست و باید حق همه آنان رعایت شود.
این استاد حوزه علمیه گفت: حضرت علی(ع) در ادامه خطاب به مالک اشتر می فرمایند: «وَلاَ یَشْغَلَنَّکَ عَنْهُمْ بَطَرٌ فَإِنَّکَ لاَ تُعْذَرُ بِتَضْیِیعِکَ التَّافِهَ لاِحْکَامِکَ الْکَثِیرَ الْمُهِمَّ؛ مبادا چون خودت در نعمت، خوشی و آسایش هستی، این خوشگذرانی، نعمت و آسایشی که در تو هست، تو را به بی خیالی از این طبقات فرودست بکشاند و از آنها غافل شوی و مشغول به خوش گذرانی خودت شوی. معذور نیستی حتی یک کار و حق کوچکی از مردم خود را با این عذر و بهانه که کارهای مهم تری انجام می دهی، ضایع و تباه کنی.» امروز هم حتی اگر در جبهه مبارزه با استکبار جهانی اقدامات و فعالیت های مهمی انجام می دهیم، نباید آسوده خاطر باشیم که اقدامی اساسی تر از رسیدگی به محرومان انجام می دهیم؛ در هر شهر و روستایی حتی اگر یک نمونه از تنگدستی و نیازمندی هست نباید ناچیز و نادیده گرفته شود و مسئولان موظف هستند به امور آنان رسیدگی کنند. اگر سیل و زلزله آمده و مردم بی سر پناه شدند، وظیفه حکومت ها به خصوص حکومت اسلامی است که بدون هیچ عذر و بهانه ای به مشکلات آنان رسیدگی کنند.
وی درمورد سفارشات امام علی(ع) به کارگزاران برای رفع محرومیت، بیان کرد: حضرت علی(ع) در ادامه عهدنامه به مالک اشتر می فرمایند: «فَلاَ تُشْخِصْ هَمَّکَ عَنْهُمْ، وَلاَ تُصَعِّرْ خَدَّکَ لَهُمْ، وَتَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لاَ یَصِلُ إِلَیْکَ مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُیُونُ؛ اهتمام و اهمیت دادن خود را از آنها باز ندار و فروگذار نکن، ترش رویی نکن، با پرخاش، تندی و خشم با مشکلات مردم رو به رو نشو، خودت باید به سراغ آنها بروی. امور کسانی که صدای آنها به تو نمی رسد، دستشان به تو نمی رسد، امکان ارتباط با تو را ندارند و مردم به چشم حقارت به آنها نگاه می کنند (آنان را در فلان اداره و مرکز راه نمی دهند) خودت باید به دنبال آنها بروی و به امور آنان رسیدگی کنی.» وَتَحْقِرُهُ الرِّجَالُ؛ باید آن کسانی که برخی از شخصیت ها و ثروتمندان آنان را به چشم نمی آوردند و به دیده حقارت نگاه می کنند را بزرگ بداری و به امور آنها رسیدگی کنی. اگر هم خودت نمی رسی که به صورت مورد به مورد به آنان رسیدگی کنی، فَفَرِّغْ لاِولَئِکَ ثِقَتَکَ مِنْ أَهْلِ الْخَشْیَهِ وَالتَّوَاضُعِ؛ افراد مورد اعتماد خودت را مخصوص این کار قرار بده، آن کسانی که اهل خداترسی، متواضع و دلسوز باشند، فَلْیَرْفَعْ إِلَیْکَ أُمُورَهُمْ؛ آنها گزارش های دقیقی به تو برسانند، وضع مردم را گزارش کنند تا تو خبر داشته باشی که چه می گذرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضوی گفت: حضرت علی(ع) در نقلی که در مکارم الاخلاق آمده، در اوصاف پیامبر(ص) می فرمایند: «روش پیامبر(ص) این بود که از خود مردم درباره آنچه در میان مردم بود، می پرسید» در حقیقت پیامبر(ص) می پرسید تا متوجه باشد در میان مردم چه می گذرد، نه اینکه تنها بر بولتن های خبری و گزارش های افراد اکتفا کند. البته امروز با وجود جمعیت چند میلیونی چنین توقعی از مسئولان نمی رود که بتوانند مستقیماً به همه امور مردم رسیدگی کنند و مردم هم چنین توقعی ندارند، اما توقع می رود کسانی در مسند کار هستند، مأمور امور باشند، مراکز و سازمان هایی باشند که دَرشان به روی مردم باز است، گوش شنوایی داشته باشند و مسایل و مشکلات مردم را پشت گوش نیاندازند.
وی ادامه داد: حضرت علی(ع) خطاب به مالک اشتر می گوید باید چنین مأمورانی تربیت کنی و بر سر کار بگماری، این مأموران را به گونه ای تربیت نکنی که همواره بگویند شهر در امن و امان است و به دلیل ریاست، امامت و زمامداری شما، هیچ مشکلی نیست. مأمورانی تربیت کن که واقعیت ها را به تو بگویند، اگر هم این امکان نیست که به طور مستقیم این اخبار را به تو برسانند، رسانه های گفتاری، شنیداری، نوشتاری، تصویری و صوتی کار همان پیک ها را می کنند، باید این آزادی عمل برای همه رسانه های دولتی و غیر دولتی وجود داشته باشد که واقعیت های اجتماعی را بازگو کنند. این امر دو فایده دارد، اولاً مردم می بینند که حرفشان به بهترین شکل گفته می شود و ثانیاً کسانی که مسئولیت دارند در بودجه نویسی، تصمیمات و مقرراتی که وضع می کنند، مشکلات و دغدغه های مردم را که از طریق رسانه های معتبر و با انصاف منعکس شده، در نظر می گیرند.
ممکن است که مأموران به مسئولی گزارشات و اخباری از مشکلات مردم بدهند و آن مسئول هم نادیده بگیرد و اعتنای لازم و کافی نکند، حضرت می فرمایند: فَلْیَرْفَعْ إِلَیْکَ أُمُورَهُمْ، ثُمَّ اعْمَلْ فِیهِمْ بِالاْعْذَارِ إِلَى اللهِ یَوْمَ تَلْقَاهُ؛ برای بی اعتنایی به مشکلات طبقه نیازمند باید به گونه ای رفتار کنی که فردای قیامت که با خداوند دیدار و ملاقات می کنی بتوانی عذر خود را بیان کنی.» البته انصاف، عدالت و رسیدگی باید برای کل جامعه باشد، ولی به صورت خاص امام علی(ع) بعد از اینکه این توصیه را درباره نیازمندان می کنند، در پایان هم می فرمایند: «فَإِنَّ هَؤُلاَءِ مِنْ بَیْنِ الرَّعِیَّهِ أَحْوَجُ إِلَى الاْنْصَافِ مِنْ غَیْرِهِمْ؛ در میان توده مردم این دسته که طبقه تنگدست و نیازمندند بیش از سایرین به رعایت انصاف و عدالت اهتمام دارند و باید توجه ویژه ای به آنها شود.
وی به دستورالعمل ویژه امام علی(ع) در رسیدگی به امور یتیمان و سالمندان اشاره و بیان کرد: امروز با وجود گرانی ها بسیاری از مردم کشور دچار مشکلات اقتصادی و معیشتی هستند، درآمد و حقوق اکثر مردم مخصوصاً بازنشستگان پاسخگوی نیازهای آنان نیست. حضرت علی(ع) همواره به این اقشار توجه ویژه داشتند و فرمودند: «وَکُلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَى اللهِ فِی تَأْدِیَهِ حَقِّهِ إِلَیْهِ وَتَعَهَّدْ أَهْلَ الْیُتْمِ وَ ذَوِی الرِّقَّهِ فِی السِّنِّ؛ آن کسانی که پا به سن گذاشتند و سالمند شدند، دیگر قدرت کار ندارند. یتیمان، زنان بی سرپرست و … راه به جایی نمی برند، مِمَّنْ لاَ حِیلَهَ لَهُ؛ نسبت به امور آنانی که هیچ راه و چاره ای ندارند، شغل آزاد و حقوق موجود کفاف زندگی شان را نمی دهد وَلاَ یَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَهِ نَفْسَهُ، از سوی دیگر هم دست گدایی دراز نمی کنند و درخواست کمک نمی کنند را به صورت خاص رسیدگی کن.
وی افزود: آن گاه امام(ع) با اشاره به تمام دستورات گذشته که درباره اقشار نیازمند جامعه بیان کرد مى فرماید: «وَذَلِکَ عَلَى الْوُلاَهِ ثَقِیلٌ، وَالْحَقُّ کُلُّهُ ثَقِیلٌ وَقَدْ یُخَفِّفُهُ اللهُ عَلَى أَقْوَام طَلَبُوا الْعَاقِبَهَ؛ گرچه انجام این امور (درباره قشر محروم و نیازمند) بر زمامداران سنگین است، ولى اداى حق تمامش ضروری است. خداوند توفیق اجرای حق را به کسانی می دهد که عاقبت به خیری و رو سفیدی فردای قیامت را می خواهند، فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللهِ لَهُمْ؛ خودشان را صابر و بردبار در برابر این مشکلات بار می آورند، در برابر اعتراضات، شکوه ها و رسیدگی ها صبوری می کنند و از زندگی شخصی و آرامش خود برای رسیدگی به مردم می گذرند، عاقبت به خیر می شوند.
حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضوی گفت: نمی توان ایمان و اطمینان نسبت به وعده خداوند در قیامت داشت و لباس مسئولیت هم پوشید، اما نسبت به آنچه در جامعه می گذرد بی تفاوت بود. برخی به دلیل مشکلات اقتصادی و معیشتی به تن فروشی و کلیه فروشی رو آوردند.
وی به نمونه هایی از مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم کشورمان اشاره و بیان کرد: اخیراً شنیدم که حتی برخی از خانواده ها برای تهیه جهیزیه، مجبور شدند به سراغ وسایل دست دوم بروند! تصمیماتی که مسئولان می گیرند باید همراه با واقع بینی باشد، این اصل را می پذیریم که باید عزت جامعه اسلامی حفظ شود، اما باید همواره واقع بینی را ضمیمه آن اهداف آرمانی کرد، ممکن است که گاهی دیرتر به آرمان ها برسیم، اما ملت باقی می مانند.
ممکن است برخی مسئولان در زندگی شخصی خود به حداقل ها اکتفا کنند و تحمل داشته باشند و خودشان و اطرافیانشان خودسازی کردند و به هر حال بخشی از توجه به آرمان ها و اهداف والا را دارند، ولی نباید این توقع را از همه مردم داشت. واقع بینی اقتضا می کند که ما در برخی از تصمیمات، سیاست ها، قوانین، قراردادها و پیش بینی های خود، بازنگری کنیم و به وضع و معیشت مردم و گرفتاری های مردم توجه کنیم. برخی از اساتید و بزرگان ما در قم اشاره کردند و توجه دادند که اگر به امور مردم رسیدگی جدی نشود، اعتقاد و مردمی باقی نمی مانند تا برای آینده و آرمان های آنها کاری کنیم.
این پژوهشگر دینی گفت: نمی خواهم بگویم و قضاوت کنم که مسئولان ما به وضعیت و مشکلات امروز مردم توجهی ندارند، اما باید بیشتر تلاش کنند و به الزامات و واقعیات کاملاً توجه داشته باشند و مجاب شده باشند به اینکه باید برنامه ها را براساس واقع بینی در کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت دسته بندی کنند. ما همواره با آنچه حق و واقعیت بیرونی است، مواجه نیستیم. اگر می خواهیم حکومت علوی داشته باشیم باید در آن مسیر قرار گیریم تا کسی درباره ما قضاوت نکند و عنوان ندارد که در جهت خلاف عمل می کنیم یا منحرف از آن شدیم. اگر در جامعه کنونی که همگی بر قانون اساسی تأکید داریم، برخی از فرزندان خانواده ها به دلیل مشکلات مالی ترک تحصیل کردند، اگر جنگ، نزاع، طلاق و کشمکش های خانوادگی و اجتماعی گسترش پیدا کرده به دلیل تنگدستی و گرانی است. چنین وضعیتی هیچ نسبتی با حکومت امیرالمومنین علی(ع) ندارد، باید بررسی کرد راهی که رفته اند یا می روند، درست بوده و اگر نادرست بوده، آیا قابل اصلاح است یا نیست!؟
وی به راهکاری برای رفع محرومیت اشاره کرد و گفت: راه حل اصلی برای هر حکومتی از جمله حکومت اسلامی این است که سیاست ها و برنامه هایی را پیش بگیرد و از اصولی مثل اصل عدالت و مساوات تبعیت کند تا از آن طریق اصل فقر در جامعه ریشه کن شود و سطح زندگی مردم ارتقا یابد و مشکلات معیشتی مردم به صورت عمومی کاهش یابد. ممکن است در رسیدن به چنین هدف هایی موانعی وجود داشته باشد، کارشکنی هایی صورت گیرد و قصور و تقصیرهایی وجود داشته باشد و همه اختیارات و راه ها در اختیار مسئولان نباشد یا اشتباهاتی صورت بگیرد یا حتی کسانی از موقعیت خود سوء استفاده کنند و سیاست ها را به نفع خودشان طراحی کنند یا به نفع طبقاتی که مرتبط با خودشان هستند، نتیجه چنین واقعیت هایی این خواهد شد که بخش هایی از جامعه در زندگی خود دچار مشکلات مختلفی در زمینه تحصیل، تهیه کالاهای اساسی، بهداشت و سلامت، خوراک و پوشاک و… شوند. در میان گرانی هایی که ناخواسته یا خواسته به وجود می آید یا تحریم هایی که صورت می گیرد، قشرهایی ضعیف زودتر از دیگران آسیب می بینند و به تعبیر امروزی سفره آنها کوچک تر می شود، اینجاست که حاکمان و زمامداران مسئولیت مضاعفی دارند البته این مسئولیت متوجه سایر اقشار ثروتمند و توانمند و کسانی که می توانند گوشه ای از کار را برعهده بگیرند، نیز می باشد.
