تاریخ مشروطه ساری زیر سقف کیسه‌ای

به گزارش ایرنا، خانه‌های تاریخی شهر ساری که در بافت باارزش مرکزی این شهر واقع شده‌اند، از جاذبه‌های کم‌نظیر مرکز مازندران محسوب می‌شوند که در سایه کم‌توجهی‌ها نه تنها تا کنون به عنوان یک جاذبه گردشگری معرفی نشده‌اند، بلکه بسیاری از شهروندان امروزی ساری نیز آن‌ها را نمی‌شناسند و به دلیل برخی بلاتکلیفی‌ها برخی از این بناهای باارزش تاریخی در حال تخریب هستند.

محدوده مرکزی ساری در حوالی میدان ساعت هسته اصلی این شهر در دهه‌های گذشته محسوب می‌شد. به طوری که تمرکز بناهای تاریخی مرکز مازندران در همین قسمت از شهر مشاهده می‌شود. خانه سردار جلیل، خانه‌های کلبادی، خانه میرگَتی، خانه صادقیان، خانه ناظری و چندین خانه دیگر همراه با تکیه آب‌انبارنو، تکیه عباسخانی، دو آب‌انبار تاریخی، حمام وزیری، مسجد جامع و مسجد مصطفی‌خان همگی در همین محدوده از شهر ساری قرار دارند.

محله آب‌انبارنو نیز که یکی از محله‌های قدیمی و تاریخی ساری محسوب می‌شود در همین منطقه‌ و بین خیابان‌های قارن و ۱۸ دی امروزی قرار دارد و بیشترین تعداد خانه‌های تاریخی را در خود جای داده است. اما به جز خانه کلبادی و خانه فاضلی که اولی موزه مردمشناسی و تحت مالکیت میراث فرهنگی است و دومی هم در مالکیت شرکت مادر تخصصی عمران و بازسازی شهری قرار دارد، بقیه بناها حال و روز خوشی ندارند. به ویژه خانه سرهنگ‌خان که از بناهای خاص و منحصربه‌فرد ساری محسوب می‌شود و ماه‌هاست که پوشش چوبی و سفالی سقف آن جای خود را به داربستی فلزی و کیسه‌های پلاستیکی آبی‌رنگ داده تا عملیات مرمت بنا آغاز شود.

نخستین گام‌های بهسازی محله آب‌انبارنو

برنامه بهسازی بناهای تاریخی هسته مرکزی شهر ساری به دهه ۸۰ برمی‌گردد که با ریزش بخشی از خانه فاضلی مورد توجه قرار گرفت و توسط شرکت عمران و بهسازی خریداری شد تا برای بازسازی بافت تاریخی ساری گام‌های جدی‌تری برداشته شود. اما بازسازی خانه فاضلی به دلایل اداری متعدد سال ۱۳۸۸ آغاز شد و تا سال ۱۳۹۱ نیز ادامه یافت.

 با این بازسازی ، امید برای احیای سایر بناهای تاریخی ساری نیز افزایش یافت. اردیبهشت ۱۳۹۵ نیز مدیرکل وقت راه و شهرسازی مازندران اعلام کرد که عملیات اجرای ترمیم و بهسازی بافت تاریخی محله آب‌انبارنو با حضور معاون وزیر راه و شهرسازی آغاز شد تا سیمای این گستره تاریخی دو کیلومتر مربعی در هسته مرکزی ساری بازسازی و مرمت شود. یکی از اقدامات مد نظر نیز بازسازی بناهای تاریخی موجود در این محدوده بود.

شرکت عمران و بهسازی ایران که دفتر بافت تاریخی آن در محله آب‌انبارنو و مجاورت همین بناهای تاریخی قرار دارد، مجموعه عمارت کلبادی ۲، خانه صادقیان، عمارت سردارجلیل و خانه میرگتی را خریداری کرد و از نیمه دوم سال ۱۳۹۴ احیا و مرمت این بناها را در دستور کار قرار داد. در این بین نیز دو عمارت سردارجلیل و کلبادی۲ از نظر ظاهری و معماری شرایط به مراتب متفاوت‌تر و جذاب‌تری دارند. به همین دلیل مرمت و احیای آن‌ها در دستور کار قرار گرفت. طی سال‌های اخیر سقف عمارت سردارجلیل مرمت شد و اکنون شرایط تقریبا باثباتی دارد. اما عمارت کلبادی۲ که به خانه سرهنگ‌خان نیز معروف است از چند ماه پیش تا کنون در وضعیت نامناسبی قرار گرفته است.

توقف در گام اول

اسفند ۱۳۹۴ مهدی حدادیان مدیرعامل شرکت عمران و مسکن‌سازان مازندران اعلام کرده بود که با توجه به اهمیت این بنای تاریخی قرار است بازسازی خانه سرهنگ‌خان از فروردین ۱۳۹۵ آغاز شود و طی یک سال و تا پیش از پایان عمر دولت وقت به پایان برسد. اما این بار نیز پروژه مرمت و احیای این ساختمان به جا مانده از دوران قاجار اجرایی نشد تا این‌که اواخر بهار امسال با پیگیری مهدی عبوری شهردار اسبق ساری که از آذر ۱۳۹۸ به عنوان مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران منصوب شد، تصمیم گرفته شد مرمت خانه سرهنگ‌خان با برداشتن سقف سفالی و چوبی آن آغاز شود. اما توقف عملیات مرمت در نخستین گام آن، یعنی برداشتن سقف قدیمی سبب شده که آسیب‌هایی به این بنا وارد شود. بنایی تاریخی با معماری کم‌نظیر و جذاب که در سه طبقه به مساحت یکهزار و ۱۰۰ متر با سبک معماری دوران قاجار ساخته شده و یکی از بناهای تاریخی شاخص مازندران محسوب می‌شود.

توقف عملیات مرمت و احیای این ساختمان در شرایطی که سقف آن برداشته شده، با توجه به شرایط اقلیمی مازندران و رطوبت بالا و بارندگی‌های متعدد طبیعتاً میزان و سرعت آسیب‌پذیری را بسیار بیشتر می‌کند. اما به اعتقاد کارشناسان حوزه مرمت بناهای تاریخی، نفوذ باد و باران به این قبیل ساختمان‌ها تنها عامل افزایش سرعت تخریب‌شان نیستند. چرا که طولانی شدن زمان بدون سقف ماندن چنین بنایی سبب از هم‌گسیختگی ساختار و اسکلت بنا می‌شود و سرعت تخریب را افزایش می‌دهد.

تضعیف اتصالات ساختمان در نبود سقف

اظهارات ابوالفضل نیکوبیان کارشناس ارشد مرمت بناهای تاریخی و جانشین معاون میراث فرهنگی مازندران در این زمینه مؤید همین موضوع است. او در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا به چوبی بودن کلاف و اسکلت این قبیل ساختمان‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: در چنین بناهایی که سازه‌ای چوبی دارند، وقتی سقف برای مدتی طولانی از ساختمان جدا شود و عملیات مرمت اجرا نشود، اجزای ساختمان به مرور دچار از هم‌گسیختگی می‌شود.

به گفته این کارشناس مرمت در واقع سقف و سازه چوبی روی ساختمان، به نوعی نقش نگهدارنده اسکلت بنا را دارد. او می‌افزاید: حتی اگر جلوی نفوذ باد و باران را با سقف موقت حلبی یا ایرانیتی هم بگیرند و کل ساختمان را بپوشانند، باز هم در صورت طولانی بودن زمان بدون سقف ماندن ساختمان، به مرور اتصالات بنا از هم جدا می‌شود.

جانشین معاون میراث فرهنگی مازندران اجرای طرح مرمت خانه فاضلی ساری را نمونه مناسبی از مرمت بناهای تاریخی می‌داند که توسط شرکت عمران و بهسازی انجام شد و معتقد است که درباره خانه سرهنگ‌خان نیز باید طبق قواعد اصلی و قانونی مرمت بناهای تاریخی و پس از تهیه و تایید طرح مرمت، احیای این بنا در دستور کار قرار بگیرد.

جای خالی طرح مرمت

نیکوبیان تصریح می‌کند: آن‌چه که تا کنون درباره مرمت این بنای شاخص مازندران مشاهده شده، علاوه بر طولانی شدن زمان بدون سقف ماندن ساختمان، اقدام به آغاز مرمت بدون تهیه طرح مرمت مورد تایید میراث فرهنگی است. طبق قانون برای هر اقدام مرمتی در هر بنای تاریخی متعلق به اشخاص حقیقی و حقوقی ابتدا باید طرح مرمت تهیه و سپس در میراث فرهنگی تصویب شود. عملیات مرمت نیز باید در حضور ناظر میراث فرهنگی اجرا شود. اما در مورد خانه سرهنگ‌خان این اتفاق نیفتاد و حتی بدون هماهنگی با میراث فرهنگی سقف آن برداشته شد.

بنا به اظهارات این کارشناس مرمت بناهای تاریخی، علاوه بر بلاتکلیف ماندن مرمت عمارت کلبادی۲ یا خانه سرهنگ‌خان، برداشتن سقف بنا پیش از تهیه طرح مرمت و تصویب آن در کمیته فنی میراث فرهنگی را نیز باید به چالش‌های این ساختمان تاریخی مهم مازندران اضافه کرد. موضوعی که معاون میراث فرهنگی مازندران نیز نسبت به آن انتقاد دارد و تأکید می‌کند که با وجود مکاتبات متعدد برای تهیه و ارائه طرح مرمت، تا کنون پاسخی از سوی اداره کل راه و شهرسازی مازندران و شرکت عمران و بهسازی دریافت نکردند.

کارشناس ارشد مرمت بناهای تاریخی: وقتی سقف برای مدتی طولانی از ساختمان جدا شود و عملیات مرمت اجرا نشود، اجزای ساختمان به مرور دچار از هم‌گسیختگی می‌شود.

مهدی ایزدی به خبرنگار ایرنا می‌گوید: با توجه به این که مالکیت ساختمان در اختیار شرکت عمران و بهسازی است، مرمت را نیز قرار است همین مجموعه انجام دهد. اما پیش از برداشتن سقف ساختمان، طرحی برای بررسی و تایید به میراث فرهنگی ارائه نشد. مکاتباتی هم در این مورد داشتیم، اما به پاسخی نرسیدیم. طبق قانون طرح مرمت باید به تایید شورای فنی برسد و در صورت تایید طرح مرمت، برای اجرا یک ناظر از طرف میراث فرهنگی به پروژه معرفی خواهد شد.

وی با اشاره به طولانی شدن زمان بدون سقف ماندن عمارت کلبادی۲ اظهار می‌کند: یکی از اجزای طرح مرمت با توجه به حساسیت و آسیب‌پذیری این بناها، برنامه‌ زمان‌بندی طرح و نوع مداخله و اجرای آن است تا کمترین آسیب ممکن به بنا وارد شود. اما نداشتن طرح سبب شده که به مبحث مهم زمان‌بندی توجه نشود. نتیجه این شد که سقف برداشته شد و حالا باد و باران سرعت آسیب‌پذیری بنا را بیشتر می‌کند و احتمال از هم گسیختگی اتصالات در درازمدت نیز وجود دارد. در چنین شرایطی طبیعتا مسئولیت هر خسارتی متوجه مجریان طرح است که بدون برنامه اقدام به برداشتن سقف بنا کردند.

جایگاه خاص عمارت در تاریخ سیاسی

اهمیت این بنای تاریخی صرفا به دلیل معماری و قدمت آن نیست. بلکه به گفته مورخان و پژوهشگران تاریخ ساری، خانه سرهنگ‌خان یکی از کانون‌های اصلی سیاسی مازندران در دوران قاجار بود و به همین دلیل از نظر تاریخ سیاسی نیز جایگاه خاصی در بین بناهای تاریخی مازندران دارد.

دکتر سید رحیم موسوی مورخ و پژوهشگر تاریخ ساری این ساختمان را یک بنای شاخص در تاریخ سیاسی مازندران می‌داند و با اشاره به نفوذ و قدرت سیاسی خاندان کلبادی در دوران قاجار می‌گوید: این خانه که از شاخص‌ترین بناهای مازندران در دوران قاجار محسوب می‌شود، علاوه بر ویژگی‌های فنی و تکنیکی از نظر ساخت و مرغوبیت مصالح، نوع پوشش بام، تزیینات وابسته به معماری، سه اشکوب بودن و فرم و ساختارش، ارزش تاریخی و هویتی قابل توجهی هم دارد.

وی با بیان این که مجموعه‌ای از رخدادهای تاریخی در این خانه رخ داده است، می‌افزاید: خانه متعلق به حسین خان سالار برادر سردار جلیل کلبادی معروف به سرهنگ‌خان از خاندان کلبادی است که آن زمان در تاریخ معاصر منطقه نقش مهمی داشتند. با توجه به این که کلبادی‌ها از حامیان مشروطه بودند، این خانه مرکز یک سری از جلسات و نشست‌های مشروطه‌خواهان در ساری محسوب می‌شد.

به گفته این پژوهشگر تاریخ، خانه سرهنگ‌خان بعد از شکست مشروطه و به توپ بستن مجلس و در دوران استبداد محمدعلی شاهی هم این ساختمان جایگاهی برای گرد هم آمدن مخالفان استبداد بود و حتی پس از پایان دوره استبداد صغیر و پیروز شدن مشروطه‌خواهان باز هم این خانه از کانون‌های مشروطه‌خواهی در مازندران بود.

کمبود اعتبار

موسوی اجرای بدون ضابطه و نادرست مرمت بنایی با این جایگاه خاص تاریخی و ویژگی‌های منحصربه‌فرد معماری را تصمیمی ناخوشایند برای میراث فرهنگی مازندران می‌داند و تصریح می‌کند: با این که بارها اعلام شد قرار است بافت تاریخی ساری را احیا کنند، اما امروز مهم‌ترین ظرفیت‌های گردشگری فرهنگی و تاریخی مرکز مازندران بدون استفاده مانده‌اند و یکی از مهم‌ترین بناها نیز ماه‌هاست که بدون سقف و با یک پوشش پلاستیکی رها شده است. روز به روز هم هزینه‌های مرمت بیشتر می‌شود و این تورم کار را برای اجرای درست و بهینه مرمت دشوار خواهد کرد. برداشتن سقف در برخی بناهای تاریخی بخشی از پروژه مرمت است. اما نباید پس از آن اجرای پروژه متوقف شود.

مدیرکل راه و شهرسازی مازندران: دلیل متوقف ماندن پروژه مرمت تایید نشدن مبادله موافقتنامه طرح در سازمان مدیریت برنامه‌ریزی بود که به زودی تاییدیه مربوطه را دریافت می‌کنیم.

مهم‌ترین نقد موجود به روند اجرای مرمت این بنا در حال حاضر، طولانی شدن زمان بدون سقف ماندن آن و ارائه نکردن طرح مرمت به میراث فرهنگی است. موضوعی که به نظر می‌رسد ریشه در کمبود بودجه دارد و طبیعتا در چنین شرایطی چرایی آغاز مرمت توسط شرکت عمران و بهسازی مطرح می‌شود.

مسأله کمبود اعتبار برای مرمت را مسئولان مرتبط با این پروژه نیز مطرح می‌کنند. مسئول امور پیگیری بازآفرینی شهری اداره کل راه و شهرسازی مازندران در پاسخ به چرایی نیمه‌کاره ماندن پروژه مرمت عمارت کلبادی۲ به خبرنگار ایرنا می‌گوید: هر سال اعتباری برای مرمت خانه‌های تاریخی از شرکت عمران و بهسازی دریافت می‌شود. اما با توجه به شرایط کشور و بالا رفتن هزینه‌های مرمت، این اعتبارات که معمولا بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیون تومان است برای جلوگیری از تخریب بناها و اجرای طرح‌های فوریت‌دار هزینه می‌شود. در شرایط عادی توان مالی برای بهسازی و بازآفرینی این قبیل بناها وجود ندارد و به اعتبارات ویژه برای چنین پروژه‌هایی نیاز است.

خانه سرهنگ‌خان یکی از کانون‌های اصلی سیاسی مازندران در دوران قاجار بود و به همین دلیل از نظر تاریخ سیاسی نیز جایگاه خاصی در بین بناهای تاریخی مازندران دارد.

سامره داداشی می‌افزاید: البته برای این ساختمان امسال اعتبار ویژه‌ای پیشنهاد شد که امیدواریم تایید و محقق شود. بحث بهسازی و بازآفرینی بافت تاریخی ساری از مدت‌ها پیش در قالب طرحی به نام «ساری‌سرا» مطرح شده بود تا خانه‌های تاریخی در قالب این طرح احیا شوند. بر اساس همین طرح نیز به دنبال این هستیم تا برای گذر تاریخی آب‌انبارنو اعتبار مناسبی دریافت کنیم. اما فعلا شرایط بودجه‌ای مناسب نیست.

او به یک نکته قابل توجه در مورد بازآفرینی بناهای تاریخی مازندران نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: سیاست شرکت بازآفرینی سرمایه‌گذاری روی پروژه‌هایی است که بازگشت سرمایه داشته باشند. متأسفانه پروژه مرمت خانه فاضلی ساری که به خوبی توسط این شرکت انجام شد به دلیل استقبال نشدن برای سرمایه‌گذاری از سوی سرمایه‌گذاران بخش گردشگری بازدهی مناسبی نداشت. با این حال برای مرمت عمارت کلبادی۲ پیگیری‌هایی در حال انجام است تا اعتبار مورد نیاز تایید شود و تخصیص یابد.

یکی دیگر از نقدها و به بیان بهتر پرسش‌های مطرح شده درباره این ساختمان تاریخی از سوی منتقدان، سرنوشت چوب‌های خارج شده از آن است؛ این که چوب‌های سقف ساختمان و شیرسرهای قاجاری این الوارهای سقف به چه سرنوشتی دچار شدند و چه تصمیمی برای آن‌ها گرفته شد؟

افزایش هزینه‌های مرمت

هرچند نگاه سرمایه‌گذاری به مرمت این قبیل بناها که داداشی به آن اشاره کرد منطقی و مرسوم است، اما صرف‌نظر از ضعف‌های موجود در مازندران برای جذب سرمایه‌گذار حوزه گردشگری و به ویژه احیای بناهای تاریخی، درباره عمارت تاریخی کلبادی۲ یا خانه سرهنگ‌خان یک نکته اهمیت زیادی دارد و آن هم خارج کردن آن از وضعیت کنونی است. موضوعی که از نظر بودجه‌ای که با توجه به تورم موجود، امروز طبیعتا هزینه‌ای به مراتب بیشتر از رقم پیش‌بینی شده در زمان آغاز اجرای طرح مرمت برای بازسازی این ساختمان نیاز است.

 این موضوع را یک پیمانکار بناهای تاریخی نیز تأیید می‌کند. احمد قیصرپور که بخشی از پروژه مرمت و بازسازی بناهای تاریخی عمارت سردارجلیل، تکیه عباسخانی و چند بنای تاریخی دیگر را انجام داده است به خبرنگار ایرنا می‌گوید: هزینه‌های تامین مواد اولیه مرمت بناهای تاریخی نسبت به یک سال پیش افزایش چشمگیری داشت. به ویژه قیمت چوب که از مصالح اصلی مرمت این بناها محسوب می‌شود.

وی می‌افزاید: کاری را که تا یک سال پیش ۳۰۰ میلیون تومان مواد اولیه نیاز داشت ، حالا دست‌کم با حدود سه برابر هزینه می‌شود اجرا کرد. شرایط پرداخت اعتبار برای مرمت بناهای تاریخی هم مناسب نیست. اگر اعتبارات به اندازه کافی وجود داشت حتماً پس از گذشت ماه‌ها از مرمت سقف عمارت سردارجلیل در ساری می‌توانستم مطالباتم را دریافت کنم.

با اظهارات این پیمانکار مرمت بناهای تاریخی می‌توان دریافت که مرمت عمارت کلبادی۲ –خانه سرهنگ‌خان- هم از نظر جذب اعتبار در وضعیتی مبهم قرار دارد و هم به دلیل آغاز مرمت بدون ارائه طرح به کمیته فنی میراث فرهنگی و حضور ناظر مورد انتقاد است.

قانون جایگزین برای تایید طرح مرمت

اما مدیرکل راه و شهرسازی مازندران روند اجرای طرح مرمت را قانونی می‌داند و ضمن اشاره به پیگیری برای دریافت اعتبار ویژه برای مرمت این ساختمان تاریخی می‌گوید: دلیل متوقف ماندن پروژه مرمت تایید نشدن مبادله موافقتنامه طرح در سازمان مدیریت برنامه‌ریزی بود که پیگیری‌ها برای به سرانجام رسیدن آن ادامه دارد و به زودی تاییدیه مربوطه را دریافت می‌کنیم.

سید محمد نظری به خبرنگار ایرنا اظهار می‌کند: مبلغ پیش‌بینی شده ما برای مرمت ساختمان‌های خریداری شده حدود ۳.۵ میلیارد تومان است با پیگیری‌های انجام شده نهایتا تا دو هفته آینده تایید می‌شود و مبادله موافقتنامه آن را دریافت خواهیم کرد. بلافاصله نیز پس از تایید، عملیات مرمت از سر گرفته می‌شود. پیش‌بینی ما این است که در صورت تایید مبادله موافقتنامه و از سرگیری مرمت، نهایتا تا پایان نیمه نخست سال ۱۴۰۰ بازسازی این ساختمان به پایان برسد.

این مسئول درباره چراییِ ارائه نشدن طرح مرمت بنا به میراث فرهنگی نیز تصریح می‌کند: قانون فرآیند دیگری را نیز برای اجرای طرح مرمت پیش‌بینی کرده که با انتخاب مشاور مورد تایید سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و زیر نظر این سازمان انجام می‌شود. در صورتی که مشاور ذی‌صلاح از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی معرفی شود، طرح مرمت قانونی است.

البته این اظهارنظر مدیرکل راه و شهرسازی مازندران مورد تایید کارشناسان میراث فرهنگی نیست. چرا که معتقدند مالک ساختمان در انتخاب مشاور آزاد است، اما طرح تهیه شده تحت هر شرایطی باید به تایید میراث فرهنگی برسد. اما با وجود همه این اظهارنظرها، نقطه پررنگ این ماجرا همان پوشش پلاستیکی آبی رنگی است که روی بنایی با بیش از ۱۵۰ سال قدمت قرار دارد و باد و باران نیز بخشی از آن را از جابجا کرده است. ساختمانی در نزدیکی چندین خانه تاریخی دیگر مانند خانه تاریخی صادقیان و خانه تاریخی میرگَتی که آن‌ها هم با شرایطی نه چندان مناسب در هسته مرکزی شهری قرار دارند که کمتر از یک سال دیگر قرار است در رویداد بین‌المللی ساری ۲۰۲۲ پایتخت گردشگری کشورهای عضو اکو و میزبان گردشگران خارجی باشد.