به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، ماجرای دعاهای حضرت زهرا (س) برای همسایه‌ها را بسیاری از ما در حدیث و روایت‌ها خوانده‌ایم؛ آنجا که امام حسن (ع) فرموده بودند که نیمه‌شب‌ها صدای دعا کردن مادرم را می‌شنیدم که در دعاهای خود همسایه را بر خود و خانواده ترجیح می‌داده و ابتدا برای همسایه‌ها دعا می‌فرمودند و در پاسخ به ابهام فرزند خود، می‌فرمودند: «الجار ثم الدار؛ اول همسایه بعد خانه.»
این حدیث بسیار مهم نشان‌دهنده آثار و نکات بسیار مهمی در همسایگی است. این طور نیست که ما با چند خانواده دیوار و مسیر مشترک داشته باشیم اما بر عهده یکدیگر حقی نداشته و بی‌اعتنا به یکدیگر باشیم.
خبرگزاری تسنیم در گفتگو با دکتر فرهاد صدقیانی، کارشناس دینی و استاد دانشگاه، بخشی از حقوق همسایه داری را بررسی کرده است. آن طور که این استاد دانشگاه و محقق اسلامی توضیح می‌دهد، طبق روایتی که به نقل از پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله در کتاب وسائل الشیعه نوشته شده، این نکته برای ما مشخص می‌شود. آنجا که حضرت فرمودند: «تا چهل خانه از سمت روبرو و از پشت سر و از شرق و غرب، همسایه تو محسوب می‌شود.» همه حقوق و آداب همسایه داری هم در مورد ساکنان تمام این خانه‌ها صدق می‌کند. البته این نوع موارد در بعضی از شهرها یا محله‌ها بهتر رعایت می‌شود. اسلام برای همسایه خوب معیارها و شاخصه‌هایی تعیین کرده است. به عنوان مثال گفته شده که همسایه خوب، عمر آدم را زیاد می‌کند. در جلد دوم کتاب اصول کافی آمده که امام صادق علیه السلام درباره مزایای همسایه خوب فرموده اند: «حسن الجوار یعمر الدیار و یزید فی الاعمار؛ همسایگی خوب خانه‌ها را آباد و عمرها را زیاد می‌کند.» دلیلش هم این است که یک همسایه خوب آزار و اذیتی ندارد که آدم را ناراحت و عصبانی کند. همان طور که همسایه بد مدام با اعصاب آدم کلنجار می‌رود. در عین حال وقتی همسایه‌ها رابطه خوبی با هم داشته باشند به محض اینکه مشکلی در ساختمان یا کوچه و خیابان آن‌ها اتفاق بیفتد و نیاز به عمران و بازسازی داشته باشد، همگی دست به دست هم می‌دهند و محل زندگی‌شان را آباد می‌کنند. مزیت دیگر همسایه خوب این است که برکت را به خانه ما می‌آورد و راه روزی را به سمت ما و خانواده‌مان باز می‌کند. این مژده را هم امام صادق علیه السلام داده و در روایتی که به نقل از آن حضرت در کتاب وسائل الشیعه نوشته شده، آمده است که: «حسن الجوار یزید فی الرزق؛ همسایه خوب روزی را زیاد می‌کند.»
محدوده همسایگی طبق اسلام
برای اینکه با حقوق همسایه داری در اسلام آشنا شویم، اولین پرسش این است که محدوده همسایه‌ها کجاست؟ لزوماً باید با کسی دیوار مشترک داشته باشیم تا همسایه محسوب شویم یا محدوده وسیع‌تری در اسلام دارد؟
اگر بخواهیم محدوده همسایگی را که در بین روایت‌های امامان معصوم علیهم السلام حساب کنیم، تا چهل خانه ادامه پیدا می‌کند. طبق روایتی که به نقل از پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله در کتاب وسائل الشیعه نوشته شده، این نکته برای ما مشخص می‌شود. آنجا که حضرت فرمودند: «تا چهل خانه از سمت روبرو و از پشت سر و از شرق و غرب، همسایه تو محسوب می‌شود.»
همه حقوق و آداب همسایه داری هم در مورد ساکنان تمام این خانه‌ها صدق می‌کند. البته این نوع موارد در بعضی از شهرها یا محله‌ها بهتر رعایت می‌شود.
ضرورت شناخت همسایه قبل از خرید خانه
به همین دلیل است که مردم روستاها و شهرهای کوچک غریبه‌ها و تازه‌واردها را زودتر تشخیص می‌دهند؟
بله. اگر وارد محله‌ای در روستایی شدیم یا به شهر دیگری سفر کردیم و مردم آنجا مثل غریبه‌ها نگاهمان کردند، نباید تعجب کنیم. حتی اگر جلو آمدند و زود پرسیدند «با کی کار داری؟» هم ناراحت نشویم. چون حتماً آن‌ها خیلی خوب همسایه‌ها و هم‌محله‌ای‌هایشان را می‌شناسند و تا یک غریبه را ببینند، تشخیص می‌دهند.
این دامنه چهل خانه‌ای هم از وقتی شروع می‌شود که در محل جدیدی ساکن بشویم. از همان موقع است که باید هوای چهل خانه را داشته باشید. البته خوب است قبل از ساکن شدن در هر خیابان، کوچه، ساختمان یا برجی به سفارش حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در کتاب غررالحکم توجه داشته باشیم که آن حضرت فرموده اند: «قبل از خریدن خانه، ببین همسایه‌ها چه کسانی هستند.»
برکت‌های همسایه خوب
چرا در روایت‌های دینی تا این اندازه بر خوب بودن همسایه‌ها تأکید شده است؟ مگر همسایه چه تأثیری بر زندگی ما دارد؟
هر چیزی که می‌گوییم خوب است، باید با دلیل خوب بودنش را ثابت کنیم. اینکه می‌گوییم ما همسایه خوبی داریم باید تعریف کنیم و بگوییم چه ویژگی‌هایی باعث شده که او را به خوبی بشناسیم. اسلام برای همسایه خوب معیارها و شاخصه‌هایی تعیین کرده است. به عنوان مثال گفته شده که همسایه خوب، عمر آدم را زیاد می‌کند.
در جلد دوم کتاب اصول کافی آمده که امام صادق علیه السلام درباره مزایای همسایه خوب فرموده اند: «حسن الجوار یعمر الدیار و یزید فی الاعمار؛ همسایگی خوب خانه‌ها را آباد و عمرها را زیاد می‌کند.» دلیلش هم این است که یک همسایه خوب آزار و اذیتی ندارد که آدم را ناراحت و عصبانی کند. همان طور که همسایه بد مدام با اعصاب آدم کلنجار می‌رود. در عین حال وقتی همسایه‌ها رابطه خوبی با هم داشته باشند به محض اینکه مشکلی در ساختمان یا کوچه و خیابان آن‌ها اتفاق بیفتد و نیاز به عمران و بازسازی داشته باشد، همگی دست به دست هم می‌دهند و محل زندگی‌شان را آباد می‌کنند.
مزیت دیگر همسایه خوب این است که برکت را به خانه ما می‌آورد و راه روزی را به سمت ما و خانواده‌مان باز می‌کند. این مژده را هم امام صادق علیه السلام داده و در روایتی که به نقل از آن حضرت در کتاب وسائل الشیعه نوشته شده، آمده است که: «حسن الجوار یزید فی الرزق؛ همسایه خوب روزی را زیاد می‌کند.»
چگونه همسایگی برکت می‌آورد؟
اما چگونه همسایه می‌تواند برکت و روزی ما را زیاد کند؟
سرازیر شدن روزی به سمت خانه ممکن است به این صورت باشد که مثلاً شما و همسایه خوبتان، فکرهایتان را کنار هم می‌گذارید و کار و کاسبی راه می‌اندازید که اتفاقاً رونق خوبی هم پیدا می‌کند. ممکن هم هست که هر وقت از لحاظ مادی دست شما تنگ باشد، همان همسایه خوب به کمک شما بیاید و گره از کارتان باز کند.
در کتاب غررالحکم، حدیث بسیار زیبایی به نقل از امام علی علیه السلام نوشته شده است، مبنی بر اینکه آن حضرت درباره ویژگی همسایه خوب فرموده اند که: «من حسن جواره کثر جیرانه؛ هر کس همسایه خوبی باشد همسایگانش زیاد می‌شوند.» چون او همسایه خوبی است و همه از آداب معاشرت و همسایگی‌اش تعریف می‌کنند، همه دوست دارند خانه‌ای در نزدیکی او داشته باشند تا از برکت و رحمتی که با خودش دارد بهره‌مند شوند.
ویژگی‌های همسایه بد از منظر اسلام
معیارها و شاخصه‌های همسایه خوب را عنوان کردید. همسایه بد یعنی چه؟ چگونه بفهمیم برای دیگران همسایه خوبی هستیم یا نه؟
بر اساس روایتی در کتاب میزان الحکمه، پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله همسایه بد را این طور معرفی کرده‌اند که: «به خدا پناه می‌برم از همسایه بد: چشمانش تو را می‌پاید و مراقب توست و دلش خواهان رسوایی توست. اگر خوبی ببیند آن را می‌پوشاند و فاش نمی‌کند و اگر بدی ببیند آن را آشکار می‌کند و همه جا پخش می‌کند.»
درواقع همسایه بد کسی است که مدام چشمش به دنبال همسایه‌هاست که آن‌ها چه کار می‌کنند و کجا می‌روند. این جستجوگری هم برای این نیست که از رسیدن خطر به آن‌ها جلوگیری کند، بلکه نیت بدی پشت این کارش است. چون می‌خواهد عیب‌ها و کاستی‌های دیگران را پیدا کند و با فاش کردن آن‌ها آبرویشان را به بازی بگیرد.
روشش هم این طور است که اگر بدی از کسی ببیند به همه می‌گوید. نکته قابل توجه این است که ذات همسایه بد آن قدر بد است که پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله از او به خدا پناه برده و فرموده اند که: «به خدا پناه می‌برم از همسایه بد اگر تو را در خوبی و خوشی دید ناراحت می‌شود و اگر تو را گرفتار و بدحال دید خوشحال می‌شود.» این روایت هم در جلد دوم کتاب کافی نوشته شده است.
حق همسایگی در کلاس درس پیغمبر صلی‌الله علیه و آله
بارها در دستورات اسلامی تأکید شده که همسایه‌ها به گردن هم حق دارند. شاید در کلاس درس اسلام یکی بی‌خبر از همه جا، بلند شود و بپرسد این حق همسایگی که می‌گویید یعنی چه؟ همسایه من چه حقی بر عهده من دارد که باید بپردازم؟ یا اصلاً خودم چه حقی بر همسایه‌هایم دارم که باید هوایم را داشته باشند؟
پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله در روایتی جواب این سؤال را این طور فرموده اند که: «اگر از تو کمک خواست کمکش کنی، اگر از تو قرض خواست به او قرض دهی، اگر نیازمند شد نیازش را برطرف سازی، اگر مصیبتی دید او را دلداری دهی، اگر خیر و خوبی به او رسید به او تبریک و شادباش بگویی، اگر بیمار شد به عیادتش بروی، وقتی مرد در تشییع جنازه‌اش شرکت کنی. خانه‌ات را بلندتر از خانه او نسازی تا جلوی جریان هوا را بر او بگیری – مگر آنکه خودش اجازه بدهد – هرگاه میوه‌ای خریدی به او تعارف کنی - و اگر این کار را نکردی، باید مخفیانه میوه را به خانه‌ات ببری- فرزندت را با میوه بیرون نیاور، چراکه ممکن است فرزند همسایه‌ات با دیدن میوه در دست او ناراحت شود. با بوی غذای آشپزخانه او را ناراحت مکن، مگر آن که مقداری از غذا را برای او بفرستی.»
پس جزییات حق همسایه این می‌شود که اگر همسایه‌ای دچار مشکل بشود، همسایه دیگر رویش را آن طرف نمی‌کند و بی‌اعتنا رد نمی‌شود. کمک کردن یکی از حقوق همسایگی است که به هیچ صورتی نمی‌شود آن را از ویژگی‌های یک همسایه خوب حذف کرد.
ممکن است یک نفر یا یک خانواده دچار مشکل مالی شود. به عنوان مثال بدهی داشته باشد، درآمدش کفاف مخارجش را ندهد، مهمان ناخوانده به خانه‌اش بیاید و در خانه چیزی برای پذیرایی نداشته باشد. این جور مواقع است که حق همسایگی به کمکش می‌آید؛ می‌تواند سراغ همسایه برود و پولی، میوه‌ای، نمکی، نانی یا هر چیز دیگری از او قرض بگیرد.
بخشش به جای قرض دادن
البته باید یادآوری کنیم که قرض دادن همیشه حق همسایگی نیست. گاهی اوقات باید بدون چشمداشت به برگشتن مال، به همسایه‌ها کمک کرد.
به هر حال می‌گویند دوست و همسایه خوب را باید در مواقع سختی و مصیبت شناخت. اگر خانواده‌ای دچار مصیبتی شد، وظیفه دوست و اقوام و همسایه‌هاست که به دیدنش بروند و تسلیتش بدهند. از طرف دیگر هم اگر خیری از جایی به او رسید، نوزادی در خانواده‌شان متولد شد، موفقیت علمی یا شغلی پیدا کرد و هر خیر دیگری، همسایه‌ها موظف هستند به او تبریک بگویند. در یک کلام با خوشی همسایه خوشحال باشیم و در ناراحتی‌اش، تسکینش بدهیم.
از سوی دیگر بیماری هم برای همه پیش می‌آید. همسایه‌ها باید هوای یکدیگر را در روزهای ناخوشی داشته باشند. سر و صدا کردن در آپارتمانی که یک بیمار در یکی از واحدها در حال استراحت است هم یکی از حقوق همسایگی است. مردن هم که برای همه اتفاق می‌افتد. همسایه‌ها باید چند قدمی هم که شده پشت سر جنازه همسایه‌شان راه بروند یا لااقل فاتحه‌ای بخوانند تا خیرشان به روح آن مرحوم برسد.
مشکلات همسایگی در آپارتمان‌ها
این مشکل به خصوص در زندگی‌های آپارتمان‌نشینی و برج نشینی به وضوح دیده می‌شود.
همین طور است. خانه‌های ویلایی که جایشان را به آپارتمان‌ها و برج‌های چند ده واحدی می‌دهند، خانه‌های اطراف بدجور به زحمت می‌افتند. دوران ساخت و ساز ساختمان جدید که دردسرها و سر و صداهای خودش را دارد. اگر همسایه‌ها با این فعالیت اقتصادی و ساختمان‌سازی ما کنار می‌آیند و از سر و صداها گله نمی‌کنند، ما هم باید حواسمان باشد که پنجره‌های ساختمان خود را درست روبروی حیاط همسایه کناری نسازیم تا یک عمر خودش و خانواده‌اش از این کار ما در عذاب و سختی باشند.
در عین حال اگر میوه‌ای، شیرینی، نانی برای خانه خود می‌بریم، بی‌خیال از جلوی همسایه و بچه‌اش رد نشویم. به آن‌ها هم تعارف کنیم. حالا اگر کسی دلش نمی‌خواهد، لااقل آن‌ها را داخل نایلون تیره‌ای پنهان کند. شاید همسایه پول خریدن میوه و شیرینی ما را نداشته باشد و در مقابل زن و بچه‌اش شرمنده شود. از آن طرف هم ممکن است بچه همسایه با دیدن آن خوراکی‌ها در دلش آه بکشد. آهی که ما دیگر نمی‌توانیم جوابش را بدهیم.
حق همسایگی در کلاس درس امام سجاد علیه السلام
ظاهراً در کتاب حقوق و سایر روایت‌های منسوب به امام سجاد علیه السلام هم نکاتی درباره همسایه داری نوشته شده است. آن حضرت حقوق همسایه‌ها را چگونه تعریف کرده‌اند و در این زمینه چه دستوراتی برای ما دارند؟
امام زین‌العابدین علیه السلام هم طبق روایتی که شیخ صدوق در کتاب خصال نوشته، حقوق همسایگی را این طور تعریف فرموده اند که: «حق همسایه‌ات این است که در غیاب او آبرویش را حفظ کنی و در حضورش او را احترام کنی. اگر به او ستمی شد یاری‌اش برسانی. دنبال عیب‌هایش نباشی. اگر از او بدی دیدی، بپوشانی. اگر بدانی که پند و اندرز تو را می‌پذیرد، او را پنهانی نصیحت کنی. در سختی‌ها رهایش نکنی. از لغزش و اشتباهش درگذری. گناهش را ببخشی و با او به خوبی و بزرگواری معاشرت کنی.»
علاوه بر مواردی که رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله توصیه فرموده، باید آبروی همسایه خود را آبروی خودمان بدانیم. چون همسایه بودن یعنی تو و او در سایه و رفت و آمد و خیلی موارد دیگر با هم شریک هستید. همسایه‌ها باید آبروی یکدیگر را آبروی خودشان بدانند و همان طور که مراقب هستند آبروی خودشان هستند، در غیاب همسایه برایش آبروداری کنند و در حضورش به او احترام بگذارند.
ممکن است یک نفر بخواهد آرامش و امنیت همسایه ما را تهدید کند. در این جور شرایط هم ما وظیفه داریم از او حمایت کنیم و به کمکش برویم. همان طور که اگر کسی امنیت زندگی ما را تهدید کرد، همسایه باید به داد ما برسد.
جستجو نکردن عیب دیگران و چشم‌پوشی کردن در برابر خطاها بین دشمن‌ها هم که اتفاق بیفتد، اعتماد ایجاد می‌کند. البته همین موضوع به عنوان یک حق از همسایه بر عهده همسایه دیگر تعریف می‌شود. در عین حال، معاشرت همراه با کرامت و بزرگواری هم حق دیگری است بر عهده همسایه‌ها. یعنی همان آدابی است که امام سجاد علیه السلام بر آن تأکید فرموده اند.
