لرستان استانی است کوهستانی در ارتفاع 500 متری از سطح دریا؛ این استان در گذر زمان آنقدر بسترساز حوادث تاریخی بوده است که به به سبب اهمیت زیاد خود در ابعاد تاریخی و فرهنگی این مرز و بوم، به عنوان یک بخش واحد در موزه ملی ایران قرار گرفته است! (موزه ملی ایران متشکل است از 4 بخش: قبل از تاریخ، تاریخی و لرستان، ظهور اسلام و پس از آن و همچنین مُهر و سکه). یکی از بناهای تاریخی بین المللی ایران و لرستان که به شاهکار مهندسی معماری به آن نگاه می کنند، قلعه فلک الافلاک می باشد که در شهر خرم آباد این استان قرار گرفته است. باهمگردی همراه باشید برای سفری مجازی به قلعه فلک الافلاک خرم آباد...
تاریخچه قلعه فلک الافلاک لرستان
از تاریخ ساخت و نام مهندس این سازه بی نظیر تا کنون هیچ اطلاعاتی به دست نیامده است و اغلب ما تنها در همین حد می دانیم که قلعه فلک الافلاک بنایی است برجای مانده از شهر قدیمی شاپور خواست که در زمان شاپور اول ساسانیان طرح اولیه آن به بهره برداری رسیده است. این بنای تاریخی در طول زمان دستخوش تغییرات زیادی به خصوص در دوره های صفویه و قاجار بوده است و در نهایت امر، تبدیل به یک قلعه دفاعی مستحکم می شود که اکنون از شهرت جهانی برخوردار شده است! ناگفته نماند که قلعه فلک الافلاک در واقع همان دژ شاپورخواست می باشد که در کتاب های تاریخی بارها و بارها به آن اشاره شده است؛
قلعه فلک الافلاک لرستان
فلک الافلاک یا دژ شاپورخواست و یا قلعه دوازده برجی در مرکز شهر خرم آباد استان لرستان، برفراز بلندی و در کنار رودخانه ای واقع شده است و همیشه در طول تمامی سال های گذشته از موقعیت مکانی و استراتژیکی مناسبی بهره مند بوده است و به سبب همین ویژگی های مکانی، اغلب در ادوار مختلف حکومتی بر کشور یک دارالحکومه بوده است. به طور مثال می توان گفت که این قلعه تاریخی در قرن چهارم هجری و در زمان آل بویه مکان حکومتی آل حسنویه و گنجور بوده است. با تمام این ها؛ قلعه فلک الافلاک بی نام پس از ساخته شدن شهر جدید خرم آباد در قرن ششم هجری، به این عنوان نامگذاری شد و نام آن به قلعه خرم آباد تبدیل شد! احتمالی که به عنوان یک فرضیه جدی در انتخاب نام فلک الافلاک برای این بنا وجود دارد این است که این نام در دوره حکومتی قاجار بر روی آن گذاشته شده است!
موزه مردم شناسی قلعه فلک الافلاک لرستان
این شاهکار مهندسی در دلِ خود، دو موزه مردم شناسی و باستان شناسی را گنجانده است که هر دو موزه از مکان های جذاب و دیدنی شهر خرم آباد می باشند. نوع معماری و شکل نهایی سازه فلک الافلاک به حدی غیر قابل توصیف است که سبب شده بسیاری از معماران برجسته و مهندسین پرآوازه جهانی از این قلعه تاریخی و بنای باستانی به عنوان یک شاهکار مهندسی در جهان یاد کنند! لازم به ذکر است که این قلعه تاریخی مرتبط به عصر ساسانیان به عنوان یک اثر تاریخی، در فهرست آثار ملی ایران به شماره 883 به ثبت رسانده شده است.
گذر در قلعه فلک الافلاک خرم آباد
در پایان این بخش باید این نکته را نیز یادآوری کنیم که این قلعه باستانی و بنای تاریخی در گذر زمان با نام های مختلفی شناخته شده است که از جمله آن ها می توان به: دژ شاپورخواست، سایر خواست، قلعه خرم آباد، دوازده برجی و کاخ اتابکان اشاره کرد. نام فلک الافلاک خرم آباد در دوره قاجار بر روی این بنا گذاشته شد و معنی آن نیز سپهر سپهران می باشد؛ البته می توان حدسیاتی در مورد رسیدن به نام قلعه فلک الافلاک خرم آباد از سوی شاهان قاجاری برای این قلعه زد چرا که ممکن است آنان از روی نام قلعه دوازده برجی که اشاره مستقیم به دوازده برج فلکی دارد، به نام فلک الافلاک رسیده باشند که البته این حدس تنها یک فرضیه کمرنگ می باشد!
قلعه فلک الافلاک
در اینکه این شاهکار مهندسی متعلق است به عصر ساسانیان هیچ شکی وجود ندارد؛ این بنای باستانی مرتبط است به شهر شاپورخواست دوره ساسانی که در منطقه فعلی خرم آباد طرح اولیه آن زده شد. البته با ورق خوردن تاریخ تقریبا تمام شهر شاپورخواست ساسانیان نابود شد و در اواخر قرن شش هجری، شهر کنونی خرم آباد بجای آن ساخته شد! با توجه به باقی ماندن این قلعه تاریخی از ویرانه های شهر شاپورخواست، بسیاری از محققان و باستان شناسان عزیز گمان می کنند که این قلعه همان دژ شاپورخواست می باشد که در زمان ساسانیان از آن به عنوان یک مرکز حکومتی نظامی استفاده می کردند. در مورد نامگذاری این قلعه هم، همانطور که در قسمت قبل به آن پرداختیم باید بگوییم که با ساخته شدن شهر جدید خرم آباد نام این شهر بر روی قلعه قرار گرفت و سرانجام با توجه به شواخد تاریخی موجود احتمال می رود که در دوره قاجاریان، نام قلعه به فلک الافلاک تغییر کرده باشد؛
زمینه های کاربری قلعه فلک الافلاک لرستان
در طول تاریخ از این قلعه باستانی اغلب به دلیل برخودار از موقعیت های مکانی مناسب و منطقه استراتژیکی آن به عنوان یک دژ حکومتی و یا یک قلعه نظامی استفاده می کردند. مثلا در قرن چهارم هجری از آن به عنوان یک مرکز حکومتی برای خاندان حسنویه و گنجور، مکان ذخیره سازی خزانه برای آل بدر و همچنین دارالحکومه بودن برای اتابکان لر کوچک و والیان لرستان از دوره صفویه تا دوره قاجار استفاده می شده است. البته فراموش نکنید که این بنای تاریخی در تاریخ معاصر ایران به عنوان یک قرارگاه نظامی و یک زندان سیاسی در زمان شاهان پهلوی اول و دوم نیز مورد استفاده قرار گرفته است. اما اکنون قلعه فلک الافلاک لرستان به موزه تاریخی با ارزش تبدیل شده است؛ در واقع در سال 1349 کاربری این مکان از حوزه های نظامی به حوزه های فرهنگی تغییر نمود و دولت وقت ایران این قلعه را به وزارت فرهنگ و هنر اسبق واگذار کرد تا این مکان با قدمت به ثبت سازمان میراث ملی ایران برسد. پس از گذشت 5 سال یعنی در سال 1354 در این بنا، موزه مردم شناسی تاسیس شد و مفرغ های لرستان نیز به موزه بدل گشتند. در سالیان گذشته مرمت ها و بازسازی های متعددی بر روی این قلعه فلک الافلاک خرم آباد صورت گرفته است و تلاش های بسیاری برای هرچه بهتر کردن این بنای تاریخی از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد و همچنین سازمان میراث فرهنگی استان لرستان انجام شده است که دستاورد تمامی این تلاش ها تا کنون اضافه شدن بخش های: باستان شناسی، مرمت و بازسازی اشیاء، فروشگاه های عرضه کننده محصولات تولیدی استان، آزمایشگاه مرمت و بازسازی قلعه و چایخانه سنتی در آن بوده است.
قلعه فلک الافلاک لرستان در ادوار مختلف حکومتی ایران
والیان لرستان: با کشته شدن شاهوردیخان به دست شاه عباس صفوی، حکومت اتابکان لرستان بطور کلی نابود شد و شاه عباس در مدت زمان کوتاهی، شخصی به نام حسین خان را به حکومت لرستان انتخاب نمود و او را والی لرستان خطاب کرد. با آغاز حکومت جدید والی لرستان، تاریخی جدید برای استان لرستان شکل گرفت؛ تاریخی تحت نام والیان لرستان! از حسین خان، والی نخست لرستان گرفته تا غلام رضا خان که آخرین والی این استان بوده همگی در تمام طول حکمرانی خود، به مرمت و ایجاد مکان های مذهبی، تفریحی و اقامتی در استان پرداختند و آثار شایسته ای همچون پل گپ خرم، حمام حسین خانی و مسجد جامع خرم آباد را تاسیس نموده اند؛ مکان ها و بناهایی که تا امروز پا برجا باقی مانده اند و از شاخصه های تاریخی استان به حساب می آیند.
نادرشاه افشار: از مجنون ترین عاشقان خاک لرستان می توان به نادرشاه افشار اشاره داشت؛ نادرشاه افشار از برجسته ترین پادشاهان ایران در طول تاریخ بوده است که به سبب کشورگشایی های موفق و پی در پی او، ایران برای مدتی روی قدرت و اقتدار را به خود دید. وی بارها و بارها با لشکریان خود به لرستان حمله کرد و با شورشیان آن منطقه از جمله مظفرعلی بیک به جدال پرداخت. در مورد شرح جنگ ها و مسافرت های نادرشاه افشار که اغلب با هدف وطن گستری همراه بوده است، هیچ نامی از قلعه فلک الافلاک لرستان به میان نیامده است که احتمالا در آن زمان نام این قلعه با توجه به اهمیت های استراتژیکی که از آن بهره مند بوده است و امکان ندارد در طول تاریخ به تاثیر و خنثی بوده باشد، چیز دیگر قرار داشته و ما از نام دیگر آن بی خبریم! با تمام این ها در کتاب عالم آرای نادری از قلعه ای اسم برده شده که از نظر مشخصاتی همچون ارتفاع برج های قلعه، ضخامت و استواری دیوارهای آن که با این بنا یکی می باشد و از جهت مشخصات دیگر همچون فاصله قلعه تا بروجرد که در آن 4 شبانه روز ذکر شده است، در تضاد می باشد! در این کتاب با اینکه نامی از این قلعه باستانی به میان اورده نشده اما توضیح داده شده که مظفر علی بیک آن را پناهگاه خود قرار داده بوده است و زمان تاسیس ان را نیز به دوره شاه طهمورث نسبت داده است!
قاجاریان: در سال 1237 هجری قمری فردی به نام محمدعلی میرزا حاکم کرمانشاه و لرستان شد و نظرش به سمت قلعه ای که در آن زمان چیزی بیشتر از یک خرابه نبود، جلب شد. محمدعلی میرزا با دیدن وضعیت قلعه و وسعت بسیار زیاد آن بی درنگ دستور مرمت و بازسازی آن را صادر نمود و از یک بنای مخروبه یک قلعه کاملا نظامی که در آن دیوانخانه و سربارخانه را نیز به وجود آورد، رسید! قلعه فلک الافلاک لرستان در عصر حکومتی قاجار بسیار محبوب بود تا جایی که حاکمان قاجاری از آن به عنوان یک پادگان مرکزی اداری نظامی در منطقه استفاده می کردند. البته ذکر این نکته نیز واجب است که قبل از محمدعلی میرزا، شخصی به نام میرزا ابوطالب خان به اندازه محدود و مختصری به قلعه فلک الافلاک پرداخته بود و آن را اندکی مرمت کرده بود.
پهلوی: در زمان پهلوی قلعه فلک الافلاک لرستان روی خوشی به خود ندید! رضا شاه با دید کاملا نظامی به این بنای تاریخی نگاه می کرد و دستور ساخت ساختمان هایی با کاربری نظامی، تدارکات جنگی و اقامتی سربازان در فضای پیرامون این قلعه را صادر نمود. از تمام سازه های ساخته شده در عصر پهلوی اول، اکنون دو ساختمان از تمام ساختمان های آن در اختیار سپاه پاسداران قرار گرفته است و ساختمان تدارکاتی آن که محل نگهداری اسب ها در آن زمان بوده است نیز در سال 1378 توسط نیروهای سپاه تخریب شد. از دیگر ساختمان های برجای مانده در زمان حکومت پهلوی بر ایران می توان به دو ساختمانی که در حال حاضر در فضای داخلی دانشگاه لرستان قرار گرفته است، اشاره داشت؛ که یکی از آن ها اکنون در دو طبقه با کاربری آموزشی برای دانشگاه در حال فعالیت است و در فهرست آثار ملی ایران نیز به شماره 3765 به ثبت رسیده است و دیگری که اکنون در یک طبقه وجود دارد، به عنوان بانک از آن استفاده می شود. البته ناگفته نماند که ساختمان اول قرینه ای نیز با همان طرح و ابعاد داشت که بواسطه لزومات داشنگاهی لرستان در سال 1373 تخریب و بجای آن دپارتمان شیمی در مساحت آن تاسیس شد. تمام ساختمان های ساخته شده به دست حکومت پهلوی در محیط کناری قلعه دارای متراژهای طولی شرقی و غربی بوده است که اکنون تعداد بیشماری از آن ها نیز در محل کنونی باشگاه افسران پابرجا باقی مانده است که با نمایی کاملا ناشایست با سیمان سفید روی آن ها پوشانده شده است! از جمله خصوصیات غیرقابل انکار تمام سازه های این نقطه، یک دست بودن بافت تمامی سازه ها با یکدیگر است که می توان به این شباهت درونی آنان، ترکیب درست معماری ایرانی و فرنگی را نسبت داد. تمام ساختمان هایی که در حال حاضر موجود هستند و یا بنا به دلایلی تخریب شده اند از ویژگی های خاص زمانه خود بهره برده اند؛ از ویژگی هایی همچون: پلان متقارن، درز انبساط، آجرکاری افراطی و سقف های شیروانی؛ از زیباترین ساختمان موجود در مجموعه که همان ساختمان دانشگاه است، بگذریم به گذشته تاریک قلعه فلک الافلاک لرستان می رسیم! در دوره پهلوی نخست این قلعه تاریخی با تمام جذابیت های فرهنگی و هنری خود به یک پادگان نظامی تبدیل شد و تا سال 1330 نیز مسئولیت نگهداری و انبار کردن تجهیزات جنگی به خصوص ادوات جنگی لشکر 5 ارتش پهلوی را بر عهده داشت که البته این شرایط طولانی مدت نشد و در همان سال 1330 تمام تجهیزات و ادوات جنگی همچون مین و مواد منفجره را با دقت از آن خارج کرده و قلعه را آماده میزبانی و استقبال از زندانی های تبعیدی کردند. با تبدیل کردن قلعه به یک زندان سیاسی برای تبعیدی ها، بخش عمده ای از معماری داخلی آن را تغییر دادند تا مناسب یک زندان سیاسی باشد. به هر حال؛ در سال 1338 هجری شمسی مهم ترین اتفاق برای قلعه فلک الافلاک خرم آباد حادث شد و این قلعه بر اثر زلزله، برج شمال غربی خود را از دست داد! فلک الافلاک تا سال 1347 هجری شمسی به عنوان یک زندان سیاسی به کار خود ادامه داد تا بالاخره در سال 1348 هجری شمسی بای مدت زمان کوتاهی به بایگانی ارتش تغییر کاربری داد و در اواخر همین سال نیز به اداره فرهنگ و هنر سابق لرستان واگذار شد. همانطور که می دانید این بنا در سازمان آثار ملی کشور عزیزمان ایران با شماره 883 ثبت شده است و اکنون موزه های مختلف مردم شناسی و مفرغ های استان و سایر بخش های متنوع دیگری در آن، تاسیس شده است.
جمهوری اسلامی ایران: با پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران، سپاه پاسداران یک پادگان نظامی در قسمت جنوبی قلعه ایجاد نمود که از نظر استراتژیکی در مقابل هجوم نیروهای دشمن، این کار بسیار هوشمندانه بود! اما از طرفی با احداث این پادگان هم به نوعی فضای پیرامون قلعه به اشغال نظامیان درآمد و هم در ثبت جهانی این قلعه تاریخی مشکلاتی ایجاد شد! با شروع جنگ و بالاگرفتن اختلافات سیاسی و نظامی در آن دوره، موزه مردم شناسی و مفرغ های استان در سال 1363 به دلیل نبود امنیت برای آثار تاریخی و باستانی خرم آباد و لرستان برچیده شد و با اتمام جنگ، با مرمت ها و بازسازی هایی که برای آن صورت گرفت، نمایشگاه عکس و سنگ و سفال در آن افتتاح شد؛ در سال 1376 موزه باستان شناسی دوباره در قلعه فلک الافلاک خرم آباد تاسیس شد که بنا به دلیل عدم وجود امکانات لازم این موزه تا سال 1378 بسته باقی ماند! در همین موقع چایخانه سنتی در بخش شمالی حیاط اول این مجموعه ساخته شد و در سال 1379 نیز آزمایشگاه مرمت و بازسازی آن تجهیز و به قسمت جنوبی حیاط اول برج ساخته شده جدید، منتقل شد و پس از مدتی موزه مردم شناسی نیز در همین قسمت از حیاط دوم نیز بازگشایی شد. با تمام این اوصاف سرانجام با اعلام مستقیم دفتر سازمان ملل متعدد، شهر خرم آباد به عنوان یک شهر گردشگری نمونه انتخاب شد که البته در این میان نباید از اجرای طرح توسعه پایدار شهری آن هم بر مبنای گردشگری در خرم آباد غافل شویم! محوریت اجرای این طرح قلعه فلک الافلاک خرم آباد بود که در ادامه آن، آبادسازی فضای های کناری قلعه، مرمت و بازسازی آثار و بناهای مخروبه و همچنین ایجاد سیستم حفاظتی از آثار باستانی در سطح شهر از دیگر مراحل اجرایی این طرح آبادانی بود.
موزه این قلعه باستانی
موزه این قلعه باستانی از 2 قسمت موزه باستان شناسی و مردم شناسی تشکیل می شود. موزه باستان شناسی موجود در این بنای تاریخی شامل 12 ویترین عریض با قدرت نمایش 50 اثر تاریخی باستانی می باشد که از مهمترین آثار موجود در آن می توان به آثار کشف شده از غار کلماکره که مرتبط است با دوره هخامنشیان و حتی پیش از آن اشاره داشت. موزه قلعه فلک الافلاک داخل ساختمان این قلعه قرار گرفته است و کار خود را از دوره حکومت پهلوی با نمایش برخی از اسناد و مدارک فرهنگی تاریخی آغاز کرده است که با وقوع انقلال اسلامی فعالیت های آن متوقف شده و پس از جنگ درب های آن بر روی مردم گشوده شده است. این موزه در بین سال های 1385 تا 1387 به دلیل عدم وجود امکانات نگهداری استاندارد بسته شد و اکنون با نمایش 12 هزار اثر تاریخی برای عموم مردم ایران و همچنین گردشگران داخلی و خارجی در دسترس می باشد.
ویژگی های طبیعی قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک بر فراز بلندی تپه ای مشرف به دره تاریخی خرم آباد قرار گرفته است. در کنار این قلعه، رودخانه پر خروشی که از چمشه گلستان سرچشمه می گیرد نیز در حال جریان می باشد. از دیگر ویژگی های طبیعی این بنای تاریخی می توان به نزدیک بودن آن به غارهای پیش از تاریخ خرم آباد، دره قدمتی خرم آباد، سنگ نبشته، پل شاپوری، گرداب سنگی، مناره آجری و آسیاب گبری اشاره داشت که همگی بیانگر تاریخ طولانی هستند که از روی قلعه فلک الافلاک عبور کرده است.
معماری این قلعه باستانی
با توجه به آمار و گزارشات به دست آمده می توان گفت مساحت باستانی این قلعه در حدود 12 هزار کیلومتر می باشد و ارتفاع کلی بنا با در نظر گرفتن میزان بلندی تپه و همچنین ارتفاع دیوارهای آن نسبت به سطح خیابان های مجاور خود، 40 متر تخمین زده شده است. قلعه فلک الافلاک همانطور که اغلب باستان شناسان و معماران نامی در جهان عنوان کرده اند، یک شاهکار مهندسی شده است که قطعا در طول زمان دچار تغییر و تحولات بسیاری شده است. با توجه به اسناد و مدارک موجود از این بنای تاریخی اینطور می توان بیان کرد که این قلعه از دوره حکومتی صفویان تا دوره حکومتی قاجاریان بیشتر تغییر و تحول به خود دیده است و آنطور که از تصاویر برجای مانده مشهود است، این قلعه در قسمت شمال غربی خود از برج دیگری نیز برخوردار بوده است! مساحت بنای قلعه در حدود 5300 متر مربع می باشد و شامل دو صحن، سیصد جان پناه و همچنین هشت برج است؛ در حال حاضر ارتفاع بلندترین دیوار تا سطح تپه ای که بنا بر روی آن واقع شده است، 23 متر می باشد و درب ورودی آن (به طول 3 متر و عرض 10 متر و 20 سانتی متر) نیز در قسمت شمالی قلعه و در بدنه برج شمال غربی آن قرار گرفته شده است که پس از وارد شدن به آن و طی نمودن راهرو ورودی به حیاط نخست بنا خواهیم رسید. برای ساخت بنای فلک الافلاک از مصالحی همچون: سنگ، آجرهای قرمز بزرگ، خشت، گچ و آهک و ملات استفاده شده است. نقشه ساخت این بنا در اصل یک هشت ضلعی ناهماهنگ بوده است که برای آبرسانی به افراد حاضر در قلعه، چاهی به عمق 40 متر که از زیر متصل بوده به چشمه گلسان که آن در زیر قلعه واقع بوده، مورد بهره برداری قرار داده می شده است.
آشنایی با برخی از بخش های قلعه فلک الافلاک
حیاط اول: حیاطی است به ابعاد 31*22.5 متر در جهت شمالی و جنوبی که از چهار برج مختلف الجهت که یکی به سمت شمال است، یکی به سمت شمال غربی، یکی به سمت جنوب و دیگری نیز به سمت جنوب غربی تشکیل شده است.
حیاط دوم: حیاطی است به ابعاد 29*21 متر که از چهار برج مختلف الجهت تشکیل می شود. از نکات برجسته این حیاط، وجود تالارهایی بزرگ در چهار زاویه آن می باشد که همگی آنان به یکدیگر راه دارند و اکنون جای آن ها را موزه قلعه اشغال نموده است؛ از نکات بسیار جالب معماری این بنا، ایجاد راه فرار پنهانی در قسمت جنوبی قلعه است که به نواحی زیرین قلعه در قسمت های شمالی و شرقی آن منتهی می شود و همین کافی است تا با دید یک شاهکار مهندسی شده به معماری قلعه فلک الافلاک نگاه کنیم.
چاه آب قلعه: چاه آب عمیقی به عمق 40 متر در قسمت شمال شرقی حیاط اول این قلعه واقع شده است که از شواهد اینگونه برمی آید که با برش صخره به سرچشمه آب گلستان، این چاه متصل شده است. شایان به ذکر است که از گذشته تا کنون آب تمام اهالی قلعه از همین چاه استخراج می شده است.
حمام قلعه: حمام نیز در قسمت شمالی حیاط اول قلعه و در نزدکی چاه قرار گرفته است. در حال حاضر از این حمام تنها نقش های آهک بری، کانال های زیر زمینی و تنبوشه های سفالی باقی مانده است و آخرین حمام گرفتن در این مکان به اواخر دوره حکومت قاجار بر می گردد!
کلام آخر
قلعه فلک الافلاک از تاریخی ترین بناهای موجود در ایران است که در کنار تمام جذابیت های فرهنگی و تاریخی خود، یکی از اصلی ترین شاخصه های فرهنگی و تاریخی ایران نیز می باشد. این قلعه در طول تمام سال های تاسیس خود، دچار تغییر و تحولات اساسی و به دنبال آن مرمت و بازسازی های سنگینی نیز شده است که آخرین مرمت و بازسازی ان مربوط می شود به سال 1389 که بیش از 40 درصد بنا از اول مرمت و حتی بازسازی شدند! برای کسانی که تمایل دارند از نزدیک با یکی از شاخصه های فرهنگ و تاریخ مملکت خود مواجه شوند باید گفت که این قلعه باستانی واقع شده در خرم آباد لرستان است و از جهت شمال به خیابان فلک الافلاک، از جنوب غربی و شرق خود به رودخانه خرم آباد و از غرب به خیابان و محله دروازه برجی منتهی می شود و قطعا یکبار دیدن آن نمی تواند خالی از لطف باشد!
