در طول تاریخ، فنآوری های نوین و ساختارهای جدید اجتماعی همواره با هم ترکیب شده و تاثیر این دو بر یکدیگر، شیوه‌های نوینی از زندگی را پدید آورده است.
یکی از جنبه های تأثیرگذار فناوری اطلاعات و ارتباطات بر پیدایش شیوه های نوین زندگی، ظهور شبکه های اجتماعی مجازی است که در جریان سازی های مختلف و در همه نهادهای اجتماعی، چه مستقیم و چه غیرمستقیم نقشی اساسی بر عهده داشته اند. که نهاد خانواده به عنوان بزرگترین و مهمترین واحد تربیتی در تمام اعصار از پذیرش این تأثیر مستثنی نیست.
نهاد خانواده قابلیت این را دارد که منشأ تحولات عظیم فردی- اجتماعی و رشد ارزش های انسانی در میان اعضای آن باشد. خانواده پایه بنیادین اجتماع، سلول سازنده زندگی انسان، خشت بنای جامعه، کانون حفظ سنت ها، ارزش ها و هنجارهای اجتماعی است و شالوده استوار پیوندهای اجتماعی و روابط خویشاوندی و کانونی برای بروز و ظهور عواطف انسانی و پرورش اجتماعی است.
خانواده واحدی است که بر اساس ازدواج پدید می آید و از آغاز پیدایی خود، همچون حریمی امن، زندگی انسان را در بر گرفته و موج تازه ای در درون شبکه خویشاوندی ایجاد می کند که شمار زیادتری از خویشاوندان را نیز به هم پیوند می دهد
بیان مسئله
یکی از عوامل تأثیرگذار بر گسستگی انسجام خانواده، گسترش استفاده افراطی و نادرست از شبکه های اجتماعی و فضای مجازی توسط فرزندان دانش آموز و از جمله دانشجو به دلیل میزان آشنایی بیشتر با عملکرد اینترنت می باشد. صرف نظر از آمار و ارقام بالا و روز افزونی که در مسائلی مانند بالا رفتن سن ازدواج، طلاق، فرار از منزل، فحشا و سایر مسایل خانوادگی وجود دارد، سرد شدن ارتباطات عاطفی و نارضایتی ها از زندگی خانوادگی است که باعث ناکامی ها و شکست های بزرگی در زندگی جوانان شده است. اینها نشان از مشکلات عمیقی در سطح خانواده دارد که به نوعی باید ریشه یابی و درمان شوند.
اهمیت و ضرورت موضوع
یکی از زمینه های اصلی در بروز مشکلات خانوادگی و اصولا نارضایتی از زندگی مشترک، فضای مجازی و رویا گونه است که تحت تاثیر تولیدات رسانه ای به وجود آمده و باعث شده تا سطح توقع و ارضاء از زندگی های مشترک را به خصوص در میان نسل جوان بالا ببرد. تحت تاثیر این فضا آنچه جوان باید از زندگی مشترک انتظار داشته باشد به نوعی تحریف می شود. لذت و صمیمیت کاذبی که از برنامه ها و محتویات رسانه ها مانند فیلم ها و سریال ها در اذهان جوانان نقش می بندد تا حد بسیار زیادی در زندگی طبیعی قابل دستیابی نخواهند بود. و این موضوع جذابیت فضای مجازی را دو چندان می نماید که همین جذابیت کاذب آسیب ها و تهدیداتی به شرح ذیل برای جامعه داشته که در صورت نداشتن نسخه هوشمندانه و عدم اتخاذ تدابیر لازم تبعاتی برای خانواده ها و جامعه به ارمغان می آورد.
فضای مجازی تهدیدی برای حریم خصوصی
امروزه در سراسر دنیا با بهره گیری از حمایت های مستقیم و غیرمستقیم نهادهای دولتی، آموزش های لازم از طریق رسانه ها و برقراری دوره های آموزشی به شهروندان ارایه می شود. این آموزش ها موجب می گردد، شهروندان روش های بهره گیری صحیح از رسانه جدید را فراگرفته و آسیب ها و خطرات احتمالی آن را نیز بیاموزند. با پیشرفت رسانه های جدید ارتباطی از قبیل اینترنت و شبکه های اجتماعی، مفاهیم مرتبط همچون «سواد دیجیتالی» و «سواد اینترنتی» نیز اهمیت پیدا کرد. به گونه ای که شرط لازم برای ورود به عرصه شبکه های اجتماعی و اینترنت، آگاهی از این سواد محسوب می شود؛ در غیر این صورت است که محیط شبکه های اجتماعی، جولانی به منظور تخلیه اطلاعاتی کاربران و سوء استفاده از آن ها خواهد شد و به تبع آن حریم خصوصی افراد توسط تبهکاران نقض می شود. با بررسی میدانی صورت گرفته برروی کاربران فضای مجازی مشخص شده که اغلب آنان، آشنایی کافی با امکانات این وب سایت ها ندارند، بلکه تنها با دانستن امکانات محدودی همچون امکان جستجو برای یافتن دوستان، افزودن دوستان به لیست عضو شدن، عضو شدن در گروه ها و صفحات هواداری و نوشتن متن های کوتاه درخصوص وضعیت شخصی خود، پای در عرصه این شبکه ها گذاشته که این امر موجب سوء استفاده های احتمالی توسط سودجویان را فراهم می نماید؛ به عنوان مثال در فضای مجازی، بخشی به منظور تنظیمات حریم خصوصی افراد وجود دارد که مشخص می کند به کدام بخش از اطلاعات و تصاویر شخصی، کدام گروه از دوستان دسترسی داشته باشند. تعداد قابل توجهی از کاربران یا از وجود چنین امکاناتی در فضای مجازی بی اطلاع هستند و یا کار با این قسمت ها را به طور کامل نمی دانند.
فضای مجازی و افزایش طلاق
- دیگر از موضوعاتی که در فضای اجتماعی مطرح می گردد، سست شدن بنیان خانواده و افزایش طلاق در سطح جوامع می باشد. به طور کلی رواج هرچه بیشتر استفاده از انواع شبکه های اجتماعی موجب شده که زوج های شکاک، افرادی را ترغیب کنند تا در فضای مجازی به سراغ همسرشان بروند و بدین وسیله میزان پایبندی همسر خود را آزمایش کنند. اکثر جوانان و نوجوانان امروزی و بعضی از بزرگترها فضای مجازی را در حدی می شناسند که عامل به اشتراک گذاشتن عکس ها، خاطرات و نظرات در بین دوستان و آشنایان است. این محیط مجازی در نگاه آنها محیط خوب برای یافتن دوستان قدیمی و تازه شدن روابط است. اما بایستی به این نکته نیز دقت داشته باشیم که در عصر ترافیک و انواع آلودگی های محیطی و اخلاقی، وجود این نوع تکنولوژی ها به انسان راحت طلب بهانه می دهد که دیگر به سمت صله رحم در عالم فیز و متن جامعه گام بر ندارد. در حقیقت آن چه در خصوص افزایش روزافزون استفاده از فضای مجازی ملاحظه می شود، آن است که این محیط ها می توانند با ارائه امکانات جدیدتر، رابطه افراد با دنیای خارج را روز به روز کمتر کند. یکی از مهم ترین و شایع ترین آسیب های حضور اعضای خانواده در فضای مجازی آن است که پس از مدتی که از حضور زوج ها در فضای مجازی گذشت، یکی از زوجین به سراغ دایره دوستان جنس مخالف فیس بوکی خود در دوران قبل از ازدواج می روند تا با آن ها به اصطلاح «روابط عشقی» برقرار نماید. در اکثر قریب به اتفاق این تماس ها، روابط عاطفی خانواده به هم می ریزد. بدین شکل است که بنیان خانواده سست و ناپایدار می شود.
فضای مجازی و ترویج شایعات کذب
به علت عدم امکان شناسایی هویت واقعی اعضا و نیز عدم امکان کنترل محتوای تولید شده توسط کاربران شبکه های اجتماعی، یکی از مهم ترین پیامدهای منفی این شبکه ها، شکل گیری و ترویج سریع شایعات و اخبار کذبی خواهد بود که توسط برخی از اعضای این شبکه ها و با اهداف خاص و غالباً سیاسی منتشر می شود.
فضای مجازی و تبلیغات ضد دینی و القاي شبهات
در شبکه های اجتماعی اینترنتی نیز مانند سایر رسانه ها، افراد و گروه های مغرض با اهداف از پیش تعیین شده و با شیوه های مخصوص، اقدام به تبلیغات ضد دینی و حمله به اعتقادات مذهبی می نمایند. گاه پس از تحقیق و ریشه یابی درمی یابیم که هدف اصلی گردانندگان برخی از این شبکه ها، دین زدایی و حمله به مقدسات بوده است
فضای مجازی و تقویت روحیه انزوا طلبی و خانواده گریزی
جامعه مجازی، هیچ وقت جایگزین جامعه واقعی نخواهد گردید، بلکه به عنوان تسهیل کننده تجارب اجتماعی، عمل خواهد كرد. تسهیلات ارتباطی به ما امکان می‌دهد تا در سطح جهانی و از راه دور، به شیوه‌ای جدید با اجتماعاتی كه منافع مشتركی داریم، بپیوندیم. عضویت و فعالیت در شبکه های اجتماعی مجازی موجب دور شدن افراد از کانون گرم خانواده و انزوای آن ها در فضای حقیقی می شود که این امر بروز آسیب های روانی این قشر از جامعه را به دنبال خواهد داشت .
فضای مجازی و تاثیرات منفیِ رفتاری
هر شبکه اجتماعی، فرهنگ ارتباطی خاص خود را دارد، یعنی منش و گفتار مخصوص و منحصر به فردي را برای خود برگزیده است. البته می‌توان شبکه هایی را یافت که فرهنگ ارتباطی تقلیدی برای خود برگزیده اند. فرد با عضویت در هر شبکه اجتماعی درگیر نوع خاصی از فرهنگ ارتباطی می‌شود که شامل برخورد، تکيه کلام، اصطلاحات مخصوص، رفتار، تیپ شخصیتی و ظاهری می باشد. بدون تردید، میزان تأثیرپذیری فرد از این محیط، صفر مطلق نخواهد بود. پس هر شبکه اجتماعی، هویت مطلوب خود را ترویج می کند
فضای مجازی و تضعیف فرهنگ و اخلاق جامعه
پر واضح است که هویت انسانی به فرهنگ و تمدن انسانها بر میگردد و انسانی که دارای فرهنگ و تمدن نباشد، دچار بحران هویت گشته و از او یک شخصیت کاملا وابسته و متکی به دیگران میسازد و دائما چشمش به دیگران بوده تا خود را مو به مو همانند آنها قرار دهد. این مطلب به ویژه در مورد ملت ایران که دارای فرهنگ کهن واصیل میباشد، بسیار خطرناک بوده و تهدیدی بسیار جدی به شمار میآید، همچنین از طرفی قوام و دوام جامعه به اخلاق و رعایت اخلاقیت افراد جامعه بستگی دارد و زمانی که انسانیت، حریم های شخصی، فرهنگی و اخلاقی از بین برود، چنین جامعه ای از درون خالی شده و با تلنگری در هم میریزد.
فضای مجازی و اختلال در تعاملات (خانوادگی و اجتماعی)
کاهش تعاملات بین والدین و فرزندان، اختلال در مناسبات زناشویی، فروپاشی خانواده، محدود شدن ارتباطات رو در رو، عدم استفاده از سایر ابزار ارتباطی، کاهش کیفیت ارتباطات انسانی، خشک بودن ارتباطات و عاری از احساس، اختلال در ارتباطات واقعی از آسیب های فضای مجازی است
فضای مجازی و تغییر نگرش و ارزش ها
هجوم باورها و عقاید تلقینی که موجب فاصله بین "خود واقعی" و "خود آرمانی" می شود، انحراف از ارزش ها و تغییر ارزشها، عادی شدن رفتارهای ناهنجار، کاهش آموزه های دینی و اخلاقی، به وجود آمدن ارتباطات خارج از قاعده، شکسته شدن هنجارهای خانواده، عادی شدن خیانت همسران به یکدیگر از تبعات فضای مجازی می باشد.
فضای مجازی و تغییر در سبک زندگی خانواده
استفاده از فضای مجازی، سطح توقع افراد را بالا می برد لذا می تواند منجر به نارضایتی از سبک زندگی موجود شود و علاقه مندی برای تغییر در سبک زندگی را به همراه داشته باشد.
نتیجه گیری و پیشنهادها
در کنار کلیه آثار مثبتی که در استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی وجود دارد، تصور پیامدهای منفی و چالش هایی که در اثر استفاده نادرست و ناشایسته از این شبکه ها، افراد به تبع آن بنیان خانواده را تهدید می کند، آزاردهنده می باشد. لیکن آن چه مسلم است، برخورد سلبی با کلیه پدیده های نوین همچون شبکه های اجتماعی، نه تنها مثمرثمر نخواهد بود، بلکه تأثیر معکوسی نیز خواهد داشت؛ لذا به منظور مصون ماندن از تهدیدات و آسیب های احتمالی استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی و درعین حال در راستای بازنماندن از تکنولوژی های نوین جهانی، پیشنهادهای زیر ارائه می شود.
1. لزوم ارائه آموزش لازم و کافی به خانواده ها، پیش از ورود به شبکه های اجتماعی به منظور مصون ماندن از آسیب های ناشی از سرقت اطلاعاتی.
2. لزوم فرهنگ سازی به منظور ارتقاء آگاهی کاربران شبکه های اجتماعی درجهت مصون ماندن از آسیب های پنهان این پدیده نوظهور.
3. لزوم ایجاد شبکه اجتماعی ملی، منطبق بر آیین، فرهنگ، مذهب و قوانین جاری جمهوری اسلامی ایران.
4. نظارت کارشناسانه و مستمر بر فضای جوامع مجازی و برنامه ریزی برای آینده.
5. لزوم تهیه برنامه های آگاه سازی توسط صدا وسیما به منظور آشنایی اقشار جامعه نسبت به نکات مثبت و منفی استفاده از شبکه های اجتماعی .
6. لزوم استفاده نهادهای دولتی و خصوصی از پتانسیل موجود در شبکه های اجتماعی به منظور عملی نمودن اهداف وبرنامه های دینی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی وتبلیغاتی مدنظر.
7. لزوم ارتقاء دانش علمی و امکانات نرم افزاری پلیس به منظور یافتن مکانیزم های کاملاً موثر در جهت مراقبت و پیگیری اعمال مجرمانه باندهای مروج فساد و فحشا در شبکه های اجتماعی مجازی
تهیه و تنظیم: سردار کامرانی صالح فرمانده انتظامی استان همدان
منابع و مآخذ
-آرون، ریمون(1363) مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی، ترجمه باقر پرهام، شرکت سهامی انتشار، چاپ ششم، تهران
ابراهيم پور كومله ، خزايي ، سميرا(1391) آسيب هاي نو پديد؛ شبكه هاي اجتماعي مجازي در كمين خانواده ايراني
خانیکی، هادی؛ بابایی، محمود.1391. تأثیر ساز و کارهای ارتباطی اینترنت، بر الگوی تعامل کنشگران فضای سایبر ایران، مجله علوم اجتماعی
ذکایی، محمد سعید.1391. فراغت، مصرف و جامعه، نشر تیسا
رفعت جاه، مریم؛ شکوری، علی.1387. اینترنت و هویت اجتماعی، مجله رسانه جهانی
ساروخانی، باقر؛ بابایی فرد، اسدالله.1391. اینترنت، جهانی شدن و هویت فرهنگی جوانان در ایران، چالش ها و فرصت ها، نشر دیدار
