یادداشت علی بیرانوند|
پنج توصیه برای سبک زندگی دینی / نگاهی به منشور اخلاق اجتماعی در اندیشه امام رضا (ع)
در منابع روایی توصیه‌های اخلاقی و ارزشمندی از امام رضا (ع) درخصوص آداب معاشرت اسلامی به یادگار مانده است که نظر هر انسان آزاده و اخلاق‌مدار را به خود جلب می‌نماید.
به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، در منابع روایی توصیه‌های اخلاقی و ارزشمندی از امام رضا (ع) درخصوص آداب معاشرت اسلامی به یادگار مانده است که نظر هر انسان آزاده و اخلاق‌مدار را به خود جلب می‌نماید. به راستی اگر شیعیان و محبان این امام همام به درستی می‌توانستند آداب و اخلاق اجتماعی و دُرهای ناب حیات دینی که از ایشان به یادگار مانده را در زندگی خود پیاده کنند، بسیاری از مشکلات زندگی اجتماعی برطرف شده و جامعه اسلامی رنگ و بوی الهی و آسمانی به خود می‌گرفت. در این یادداشت تلاش داریم با استناد به یکی از این روایات ماندگار به برخی از فضایل و بایسته‌های سبک زندگی دینی اشاره کنیم.
به راستی یک محب و شیعه واقعی تا چه اندازه از پیام تحیت‌آمیز امام و، ولی خود خوشحال و خرسند می‌شود. به‌طور قطع و یقین شوق و اشتیاق محبان امام رضا (ع) در این خصوص قابل وصف نیست. در روایتی از امام رضا (ع) این چنین سلام و تحیت خود را نسبت به دوستان و محبان خود بیان می‌فرمایند: «یَا عَبْدَ الْعَظِیمِ أَبْلِغْ عَنِّی أَوْلِیَائِیَ السَّلَامَ؛ [۱]ای عبد العظیم سلام مرا به دوستانم برسان». چه توفیق و سعادتی بالاتر از این که یک عاشق و شیدای امام معصوم(ع) مخاطب سلام و تحیت امام خود قرار گیرد و با لحنی محبت‌آمیز مورد توجه، ولی خود قرار گیرد. حضرت بعد از این شروع اخلاق‌مدارانه و درس‌آموز به شیعیان خود این چنین توصیه و سفارش می‌فرماید:
توصیه اول: راه نفوذ شیطان را ببندید
«وَ قُلْ لَهُمْ أَنْ لَا تَجْعَلُوا لِلشَّیْطَانِ عَلَی أَنْفُسِهِمْ سَبِیلًا؛ [۲]و بگو به آنان که شیطان را بر خود راه ندهند». این که حضرت در ابتدای فرمایش گوهر بار خود شیعیان و محبان خود را متوجه کید شیطان نموده و ایشان را از راه‌های نفوذ شیطان برحذر می‌دارد به خوبی گواه بر اهمیت دشمن شناسی در مسأله جهاد بانفس است. موضوعی که پیش‌تر
خدای متعال در قرآن کریم در آیات متعددی بندگان خود را متوجه آن نموده و استراتژی برخورد با شیطان را برای بندگان تبیین کرده است: «إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّما یَدْعُوا حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعیرِ؛ [۳]البتّه شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن بدانید؛ او فقط حزبش را به این دعوت می‌کند که اهل آتش سوزان (جهنّم) باشند!». با توجه به اهمیت موضوع شیطان‌شناسی و برحذر بودن از مکاید آن در سبک زندگی دینی، متأسفانه بسیاری از افراد از این موضوع غافل شده و با سوء تدبیر خود در زمین او بازی می‌کنند و مغلوب کید‌های مخوف او می‌شوند.
در واقع راه‌های نفوذ شیطان برای هر شخصی متفاوت است، به عبارتی ساده‌تر طناب‌هایی که شیطان برای اسیر کردن افراد به کار می‌گیرد با یکدیگر بسیار متفاوت بوده در هر کسی از راه نقطه ضعفی که دارد نفوذ می‌نماید، گناهانی همچون غیبت، عجب، تکبر، لجاجت، کینه، تهمت، دزدی، کم‌کاری، ریا‌کاری، قتل، حب دنیا، جاه‌طلبی، حق‌الناس...».
توصیه دوم: صداقت را پای ثابت زندگی کنید
امام رضا(ع) در فراز دیگری از پیام گوهر بار خود شیعیان و محبان خود را به صداقت در گفتار امر می‌فرماید: «وَ مُرْهُمْ بِالصِّدْقِ فِی الْحَدِیثِ؛ و فرمانشان بده براستی در حدیث». صداقت و راستی از جمله برجسته‌ترین و گرانمایه‌ترین فضایل و مکارم اخلاقی است که فقدان آن در هر جامعه‌ای زمینه‌ساز سلب اعتماد و به‌وجود آمدن گسست‌های اجتماعی خطرناکی در بین افراد می‌شود. در واقع صداقت در گفتار در شکل دادن به شاکله انسان نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. بر اساس معارف و مفاهیم روایی راستگویی یکی از مهم‌ترین راه‌های نجات و خلاصی از ناگواری‌ها در زندگی است. امام علی(ع): «الصَّادِقُ عَلَی شَفَا مَنْجَاةٍ وَ کَرَامَةٍ وَ الْکَاذِبُ عَلَی شَرَفِ مَهْوَاةٍ وَ مَهَانَة؛ [۴]راستگو در آستانه نجات و بزرگواری است و دروغگو در لبه پرتگاه و خواری». به اذعان محققان و اخلاق‌پژوهان صداقت و راستگویی عصاره جمیع خصال ستوده به شمار می‌آید به‌گونه‌ای که دستیابی به بسیاری از خلق‌های پسندیده همچون اخلاص، دوری از طمع و پرهیز از حب و بغض‌های شخصی و افراطی، به مدد راستگویی و صداقت میسر می‌شود، ثمره این صداقت نیز چیزی جز بهره‌مندی از لذات ماندگار ابدی نیست؛ کما اینکه باری تعالی در قرآن کریم می‌فرماید: «قالَ اللَّهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقینَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فی‌ها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ؛ [۵]خداوند می‌گوید: امروز، روزی است که راستی راستگویان، به آن‌ها سود می‌بخشد؛ برای آن‌ها باغ‌هایی از بهشت است که نهر‌ها از زیر (درختان) آن می‌گذرد، و تا ابد، جاودانه در آن می‌مانند؛ هم خداوند از آن‌ها خشنود است و هم آن‌ها از خدا خشنودند؛ این، رستگاری بزرگ است!» متأسفانه امروزه جوامع بشری از این عطای ارزشمند آسمانی و محک و میزان انسانی به شدت فاصله گرفته و پایه‌های زندگی، کسب‌و‌کار، روابط اجتماعی، بسیاری از امور زندگانی را بر اساس نیرنگ و دروغ پی‌ریزی کرده‌اند. راستی و درستی از میان آنان رخت بربسته، بلکه آن را مانع پیشرفت خود به شمار می‌آورند. [۶]
توصیه سوم: امانت داری لازمه زندگی دینی امام رضا(ع)
در فراز سوم سفارش‌های ماندگار خود به موضوع امانت‌داری اشاره کرده و همگان را به حفظ و رعایت آن دعوت می‌نمایند. «وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ؛ [۷]و امانت را ادا کنند». در واقع امانت‌داری نشانه بارز ایمان و نوعی رابطه اعتماد‌آمیز بین انسان و غیر اوست که اساس نظام اجتماعی بر آن استوار است و استحکام روابط شهروندی به‌طور مستقیم به آن وابسته است. امانت‌داری به مثابه صداقت و راستی در عمل است همچنان که راستگویی نوعی امانت‌داری در گفتار به شمار می‌آید. امانت‌داری صرفاً به اموال و سرمایه‌های مادی اختصاص ندارد؛ بلکه بنابر آنچه از آیات و روایات به دست می‌آید امانت‌داری معنای وسیعی دارد که سرمایه‌های عظیم معنوی دین، آیین حق، ایمان، فرمایش‌های پیامبران و پیشوایان معصوم(ع) و موقعیت‌های ارزشمند اجتماعی را نیز شامل می‌شود. [۸]در اهمیت و ارزش این ویژگی اخلاقی همین بس که باری تعالی آن را یکی از ویژگی مؤمنان راستین معرفی کرده است: «وَ الَّذینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ؛ [۹]و آن‌ها که امانت‌ها و عهد خود را رعایت می‌کنند.»
توصیه چهارم: اجتناب از جدال و ستیز با یکدیگر
یکی از آسیب‌های خطرناک اجتماعی که روابط اجتماعی را به تیرگی و کدورت و کینه تبدیل می‌نماید، جدال و ستیز‌های بی‌مورد است، نقطه ضعفی که شیطان به‌راحتی می‌تواند از طریق آن نفوذ کرده و روابط اجتماعی را به جدال و دشمنی مبدل نماید، امام رضا(ع) در خصوص این بیماری خطرناک این چنین شیعیان و محبان خود را از جدال برحذر می‌دارد: «وَ مُرْهُمْ بِالسُّکُوتِ وَ تَرْکِ الْجِدَالِ فِیمَا لَا یَعْنِیهِمْ؛ از جدال و نزاع بیهوده‌ای که سودی برایشان ندارد، دوری کنند».
توصیه پنجم: حفظ روابط اجتماعی و پرهیز از مفارقت و جدایی
حضرات معصومین (عهم) همواره دوستان و شیعیان خود را به حفظ و نگهداری روابط اجتماعی و خانوادگی دعوت کرده‌اند و آن‌ها را از جدایی و مفارقت برحذر داشته‌اند. در این روایت زیبا نیز امام رضا(ع) اهمیت همگرایی را مورد توجه قرار داده و به همگان این چنین توصیه می‌فرمایند: «وَ إِقْبَالِ بَعْضِهِمْ عَلَی بَعْضٍ وَ الْمُزَاوَرَةِ فَإِنَّ ذَلِکَ قُرْبَةٌ إِلَیَّ وَ لَا یَشْغَلُوا أَنْفُسَهُمْ بِتَمْزِیقِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً فَإِنِّی آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ وَ أَسْخَطَ وَلِیّاً مِنْ أَوْلِیَائِی دَعَوْتُ اللَّهَ لِیُعَذِّبَهُ فِی الدُّنْیَا أَشَدَّ الْعَذَابِ وَ کَانَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ وَ عَرِّفْهُمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ غَفَرَ لِمُحْسِنِهِمْ وَ تَجَاوَزَ عَنْ مُسِیئِهِمْ إِلَّا مَنْ أَشْرَکَ بِی أَوْ آذَی وَلِیّاً مِنْ أَوْلِیَائِی أَوْ أَضْمَرَ لَهُ سُوءاً فَإِنَّ اللَّهَ لَا یَغْفِرُ لَهُ حَتَّی یَرْجِعَ عَنْهُ فَإِنْ رَجَعَ عَنْهُ وَ إِلَّا نُزِعَ رُوحُ الْإِیمَانِ عَنْ قَلْبِهِ وَ خَرَجَ عَنْ وَلَایَتِی وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ نُصِیبٌ فِی وَلَایَتِنَا وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ ذَلِکَ؛ [۱۰]به همدیگر روی آورند و به دیدار و ملاقات هم بروند؛ زیرا این کار موجب نزدیکی به من است. خود را به دشمنی و بدگویی با یکدیگر مشغول نسازند؛ زیرا با خود عهد کرده‌ام که اگر کسی چنین کاری انجام دهد و دوستی از دوستانم را ناراحت کند و به خشم آورَد، خداوند را بخوانم تا او را در دنیا با شدیدترین عذاب‌ها مجازات کند و در آن سرا نیز از زیانکاران خواهد بود. به ایشان بگو: همانا پروردگار نیکوکاران‌شان را آمرزیده و از خطای گنهکاران‌شان در گذشته است؛ مگر کسی که به خدا شرک بورزد یا دوستی از دوستانش را بیازارد یا کینه آن‌ها را به دل بگیرد. به درستی که خداوند او را نخواهد بخشید تا آنکه از کردار ناشایست خویش دست بکشد. هرگاه از این اعمال نادرست دوری گزیند، آمرزش خدا را شامل خود گردانده است؛ وگرنه روح ایمان از قلبش بیرون رفته و از «ولایت» ما خارج شده است و بهره‌ای از ولایت ما نخواهد برد. پناه بر خدا از این.»
پی‌نوشت‌ها:
[۱]. بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج۷۱، ص۲۳۰، ح۲۷.
[۲]. همان.
[۳]. سوره مبارکه فاطر، آیه۶.
[۴]. نهج‌البلاغه (صبحی صالح) ص ۱۱۷، خطبه۸۶.
[۵]. سوره مبارکه مائده، آیه۱۱۹.
[۶]. عباس اسماعیلی یزدی، فرهنگ صفات، ص۱۹۹.
[۷]. بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج۷۱، ص۲۳۰، ح۲۷.
[۸]. عباس اسماعیلی یزدی، فرهنگ صفات، ص۲۰۱.
[۹]. سوره مبارکه مومنون، آیه۸.
[۱۰]. بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج۷۱، ص۲۳۰، ح۲۷.
منبع: صبح نو
