به گزارش مشرق، حضرت عبدالعظیم (ع) در چهارم ربیع الثانی سال ۱۷۲ هجری در شهر مدینه چشم به جهان گشود. ایشان فرزند عبدالله بن علی، از نوادگان امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) است که نسبتش با چهار واسط به آن حضرت می‌رسد. [۱]
عبدالعظیم و از راویان حدیث ائمه معصومین (علیهم‌السلام) و نیز از چهره‌های بسیار محبوب و مورد اعتماد نزد اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم‌السلام) به شمار می‌رفت. دوران وی گرچه عصر حاکمیت عباسیان و ایجاد خفقان و سختگیری بود، ولی مدافعان دین و حافظان مکتب که روایات امامان را ثبت و نقل می‌کردند نقش عمده‌ای در پاسداری و صیانت از فرهنگ والای اهل بیت (علیهم‌السلام) داشتند و این بزرگوار یکی از سنگربانان عقیده تابناک امامت محسوب می‌شد که در حفظ و انتشار سخنان ائمه اطهار (علیهم‌السلام) سخت کوشا بود. ستایش های فراوان ائمه (علیهم‌السلام) از وی، نشان دهنده‌ی شخصیت والای علمی و معنوی وی می‌باشد.
«شیخ محمد شریف رازی» پیرامون ادب حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) نسبت به ساحت ائمه معصومین (علیهم‌السلام) چنین می‌نویسد: «رفتار و عادت کریمانه حضرت عبدالعظیم(علیه‌السلام) این بود که هر وقت وارد مجلس حضرت امام جواد یا امام هادی(علیه السلام) می‌شد با کمال ادب و خضوع و غایت حیا و تواضع در حالیکه دست‌های خود را از ردا بیرون آورده بود، با کمال ادب به محضر آن امام سلام می‌کرد و امام پس از جواب سلام، او را نزدیک خود می‌خواند و در کنار خویش می‌نشاند؛ به حدّی که زانوی مبارکش به زانوی مبارک امام می‌چسبید و امام کاملاً از احوال او سؤال می‌کرد که این موجب غبطه دیگران می‌شد.»[۲]
شیخ صدوق «رحمت الله علیه» در کتاب «کمال‌الدین» می‌نویسد: وقتی که حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) خدمت امام هادی(علیه‌السلام) مشرف شد و عقاید خود را اظهار نمود، امام فرمودند: تو از دوستان حقیقی ما هستی. [۳]
مؤلف کتاب «جنة النعیم» می‌گوید: شخصی به نام ابا حماد رازی ـ از موالیان شهر ری ـ با وجود مشکلات آن زمان به سامراء رفت و خدمت امام زمانش حضرت علی النقی (علیه‌السلام) رسید و مسائلی را پرسید. امام ضمن پاسخ به مسائل او فرمود: «ای ابا حماد! هر گاه مشکلی از امور دینی برایت پیش آمد، جواب مشکل خود را از عبدالعظیم حسنی بخواه و سلام مرا به او برسان».[۴]
در فضیلت زیارت مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی(علیه‌السلام) به این روایت بسنده می‌کنیم: مردی از اهل ری، خدمت امام هادی(علیه‌السلام) رسید. امام از او پرسیدند، کجا بودی؟ گفت به زیارت سیدالشهدا(علیه‌السلام) رفته بودم. حضرت فرمودند: بدانکه اگر قبر عبدالعظیم حسنی(علیه‌السلام) را زیارت کنی گویا حسین بن علی(علیه‌السلام) را زیارت کرده‌ای. [۵]
امام رضا(علیه‌السلام) خطاب به حضرت عبدالعظیم حسنی چنین فرمودند: «ای عبدالعظیم! سلام مرا به دوستانم برسان و به آنان بگو که شیطان را به خودشان راه ندهند. آنان را به راستگویی و امانت داری و سکوت و ترک مجادله در کارهای بیهوده و دیدار و توجه به یکدیگر سفارش کن، چرا که اینها مایه نزدیک شدن به من است».[۶]
ضرورت شخصیت شناسی
بدون تردید کنگاش در عمل‌کرد و موضع‌گیری شخصیّت‌های برجسته گذشته از جمله اموری است که می‌تواند در تشخیص وظیفه و مسئولیت آینده گان مفید واقع گردد؛ چرا که تحولات فرهنگی و اجتماعی جوامع و پیش‌آمدهای زندگی افراد بسیار شبیه به همدیگر است. با توجّه به این حقیقت است که از تاریخ به عنوان چراغ راه آینده گان یاد شده است. آشنایی با زندگی و اخلاق و رفتار دست پروردگان اولیای الهی که بهترین سرمشق برای افراد محسوب می‌شوند، در تکوین شخصیّت و پرورش فضیلت‌های انسانی و گسترش بینش سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مردم، به ویژه قشر نوجوان و جوان، بسیار موثر است. از جمله شخصیت های برجسته تاریخ اسلامی محدّث بزرگوار حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام است که زمان‌شناسی و اخلاص و اعتقاد راسخ او به اهل‌بیت علیهم السلام و نیز نوع فعالیت‌ها و موضع‌گیری او در یکی از سخت‌ترین دوره های تاریخ اسلام از جهات بسیاری آموزنده است.
نَسَب و نیاکان حضرت عبدالعظیم علیه السلام
از عوامل مؤثر در سعادت و موفقیّت انسان‌ها داشتن نیاکان شایسته است؛ چرا که در سایه وجود چنین بستر مناسبی است که مقدمات پرورش انسان‌های شایسته فراهم می‌گردد. حضرت عبدالعظیم علیه السلام از این موهبت و نعمت ارزشمند الهی برخوردار بودند. نَسَب وی با چهار واسطه به امام حسن مجتبی علیه السلام می‌رسد. مادربزرگ مادری او «لبابه» از طایفه بنی‌هاشم و دختر عبداللّه بن عباس بن عبدالمطلب است. به شهادت اسناد تاریخی تک تک اجداد حضرت عبدالعظیم علیه‌السلام انسان‌های پرهیزگار، مجاهد، اندیشمند و همواره در پیروی و حمایت از خاندان پیامبر علیهم السلام ثابت قدم بودند و در هر برهه ای با توجّه به اوضاع حاکم بر جامعه به انجام دادن وظیفه و نشر معارف و حفظ ارزش‌های اسلامی پرداخته اند.
تولد حضرت عبدالعظیم علیه السلام
محقق بزرگ مرحوم علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره تاریخ ولادت حضرت عبدالعظیم حسنی می‌نویسند: «بنابر نقل کتاب الخصائص العظیمیّه ولادت حضرت عبد العظیم علیه السلام در روز پنجشنبه چهارم ربیع الثانی سال ۱۷۳ ق در مدینه واقع شده است». پدرش عبداللّه و مادرش فاطمه دختر عقبة‌بن‌قیس به پرورش و آموزش او اهتمام زیادی داشته اند. عمده دوران کودکی او به تعلیم قرآن و ممارست در معارف اهل‌بیت علیهم السلام سپری شد.
منزلت حضرت عبدالعظیم علیه السلام
حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام در دانش و تقوا به منزلتی رسید که همواره مورد احترام و اعتماد امام معصوم زمان خویش بود. نقل شده است که شخصی به نام اَبا حَمّاد رازی با تحمّل زحمت های فراوان خود را به سامرّا می‌رساند تا از امام علی النقی علیه السلام مسائلی را بپرسد. امام علیه السلام پس از پاسخ گفتن به پرسش های حمّاد فرمودند: «ای اباحمّاد، هرگاه با مشکلی از مشکلات دینی یا پرسشی از مسائل اسلامی روبه رو شدی آن مشکل و سئوال خود را با عبدالعظیم حسنی در میان بگذار و از او بخواه تا پاسخ سؤالات تو را بیان نماید و ضمنا سلام مرا هم به او برسان». امام هادی در جای دیگر به شخصی از اهالی ری می‌فرمایند: «اگر قبر عبدالعظیم علیه السلام را که در نزد شماست زیارت می کردی مانند کسی بودی که امام حسین علیه السلام را در کربلا زیارت کرده است».
ظلم ستیزی حضرت عبدالعظیم علیه السلام
هر چند حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام همانند بسیاری از فرزندان سادات حسنی در مقابل حکام ظالم عصر خود به قیام مسلحانه و مبارزه نظامی دست نزد، امّا از طریق فعالیت های فرهنگی و روشنگرانه جلوی بسیاری از توطئه های آنان را می‌گرفت. وی در این شیوه مبارزه به تحکیم جایگاه امامان معصوم و افشای ستم غاصبان حکومت اسلامی می‌پرداخت و در سخت ترین اوضاع به گسترش معارف اسلامی و نشر معارف اهل بیت مشغول بود. نقل می کنند وقتی خلیفه عباسی امام هادی علیه السلام را زیر نظر گرفته و مانع ارتباط آن حضرت با مردم بود، حضرت عبدالعظیم به هر زحمتی که بود خود را به آن حضرت رساند تا عهده دار مسئولیت هایی از طرف امام هادی علیه‌السلام شود. چون متوکل این موضوع را شنید، دستور دستگیری آن حضرت را صادر کرد. در این زمان بود که حضرت عبدالعظیم علیه السلام مجبور به مهاجرت به ری می‌شود. در اشاره به این حقیقت، در تاریخ می‌نویسد: از ترس حاکمان ستمگر مجبور به کوچ از شهری به شهر دیگر شد.
اهتمام حضرت عبدالعظیم علیه السلام به اعتقاداتش
از بررسی ها چنین معلوم می‌گردد که حضرت عبدالعظیم علیه السلام در طول زندگی خود به هیچ امری همانند سلامت عقاید و پیروی از اهل بیت علیه السلام اهتمام نداشتند به گونه ای که در زمان امام هادی علیه السلام می‌فرمودند: اطاعت از حضرت هادی علیه السلام واجب است و خود در عمل نیز اطاعت ولایت او را به جان و دل پذیرا بود. برای تحصیل اطمینان از سلامت عقایدش روزی به حضور امام هادی علیه السلام می‌رسد و عرض می‌کند: «ای پسر پیامبر، بسیار علاقمندم که عقاید دینی‌ام را خدمت شما بیان کنم تا چنانچه عقاید و افکارم مورد تأیید شماست بر آن استوار باشم وگرنه آن چنان که شایسته است آنها را اصلاح نمایم». آن‌گاه تک تک مسائل اعتقادی خود را در زمینه توحید، نبوّت، امامت، معاد و جز آن توضیح می دهد. وقتی سخنانش به پایان می رسد امام هادی علیه السلام می‌فرمایند: «ای ابوالقاسم، به خدا سوگند، اعتقاداتی که عرضه کردی مبانی واقعی دین الهی است. بر این اعتقادات ثابت قدم باش...».
یار واقعی امام هادی علیه السلام
حضرت عبدالعظیم علیه السلام در کسب فضایل و معارف و دوستی و اطاعت از اولیا به منزلتی رسیده بودند که در طول عمر خود، هر یک از سه امام معاصر او (امام رضا، امام جواد و امام تقی علیه السلام) از وی راضی بودند و رفتار، عقاید و موضع گیری های او را تایید می کردند. وقتی برای انجام دادن پاره‌ای وظایف و کسب تکلیف و رهنمود از امام هادی علیه‌السلام، با زحمت فراوان از مدینه به سامرا مسافرت کرد، چون چشم امام هادی علیه السلام به حضرت عبدالعظیم علیه السلام افتاد فرمود: «ای ابوالقاسم، خوش آمدی به راستی تو از یاران حقیقی ما هستی». به جهت همین منزلت و اطمینان بود که امام هادی علیه السلام او را وکیل و نماینده خود در شهر ری معرفی می‌کند و به مردم توصیه می‌فرماید که در حلّ مشکلات دینی خود به ایشان مراجعه کنند».
سفارش امام‌رضا علیه‌السلام به حضرت عبدالعظیم علیه السلام
حضرت عبدالعظیم علیه‌السلام مورد اعتماد امام رضا علیه السلام بودند و توصیه های ایشان را به شیعیان می‌رساندند. روزی امام رضا علیه السلام به او می‌فرمایند: «ای عبدالعظیم! سلام مرا به دوستانم برسان و به آنان بگو که شیطان را به خودشان راه و ندهند. آنان را به راستگویی و امانت‌داری و سکوت و ترک مجادله در کارهای بیهوده و دیدار از همدیگر و توجّه به یکدیگر دستور بده؛ چرا که اینها مایه نزدیک شدن به من است. خود را هرگز مشغول دشمنی با یکدیگر نکنید. من با خود پیمان بسته ام که هرکس چنین کند و یکی از دوستانم را به خشم آورد، از خدا بخواهم که او را در دنیا به شدیدترین صورت عذاب کند و در آخرت نیز چنین کسی را از زیان‌کاران قرار دهد».
اهمیّت زیارت حضرت عبدالعظیم علیه السلام
زیارت از شیوه های مهمّ زنده نگه داشتن نام و یاد و خاطره پاکان و صالحان است که همواره در فرهنگ اسلامی بر آن تاکید شده است. تشویق های بسیاری در مجموعه روایات نسبت به زیارت مرقد رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و زیارت سیدالشهداء علیه السلام و ائمه اطهار و امامزادگان به چشم می‌خورد که این کار علاوه بر آثار تربیتی برکات معنوی فراوانی در پی دارد. از جمله کسانی که در روایات نسبت به زیارت او سفارش شده است، حضرت عبدالعظیم علیه السلام است که از این سفارش تا حدودی عظمت شخصیت و جایگاه والای او در نزد اهل‌بیت علیهم السلام معلوم می‌گردد. حتی در ضمن یکی از روایت های حضرت هادی علیه السلام آمده است که فرمودند: «هرکس قبر اباالقاسم [حضرت عبدالعظیم علیه السلام] در ری(با شروط آن) زیارت کند، خداوند پاداش او را بهشت قرار می‌دهد».
بخشی از زیارت حضرت عبدالعظیم علیه السلام
سلام بر تو ای بنده شایسته و وارسته خدا؛ سلام بر تو ای اباالقاسم، فرزند امام مجتبی علیه السلام؛ سلام بر تو ای که در زیارت تو امید پاداش زیارت سیدالشهداء هست؛ سلام بر تو. خداوند میان ما و شما در بهشت، آشنایی برقرار کند و ما را در گروه شما محشور گرداند و از حوض کوثر جدّتان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به دست علی بن ابی طالب علیه السلام سیراب سازد ... از خداوند می‌خواهم که در راه شما به ما شادی و گشایش دهد و ما و شما را در جوار جدّتان محمد صلی الله علیه و آله و سلم گردآورد و معرفت شما را از ما نگیرد ...
با دوستی شما و بیزاری از دشمنانتان و تسلیم بودن در برابر خدا به شما تقرّب می‌جوییم ای سرور من، برای ورود به بهشت شفیع من باش؛ چرا که تو نزد خداوند مقام بلندی داری. خدایا، از تو می‌خواهم سرانجامم را به سعادت ختم سازی و ایمان و ولایتی را که دارم از من نگیری ... خدایا به کرم، عزّت، عافیت و رحمتت قسم دعایم را مستجاب و زیارتمان را قبول کن و بر محمّد خاندانش درود فرست.
آثار علمی حضرت عبدالعظیم علیه السلام
یکی از ابعاد مهمّ در شخصیّت حضرت عبدالعظیم علیه السلام مقام و منزلت علمی و دانش و خدمات علمی اوست. وی علاوه بر نقل احادیث از ائمه معاصر خویش کتاب‌هایی نیز تالیف نموده است که این دو اثر از آن جمله است:
۱. خطبه های امیرالمومنین علیه السلام : این اثر مشتمل بر چند خطبه مولای متقیان امیرالمومنان علی علیه السلام است.
۲. کتاب یوم و لیله: در این اثر درباره وظایف و اعمال مستحب و اخلاقی افراد در هر شبانه‌روز مطالبی عرضه شده است. با کمال تاسف اصل این اثر همانند بسیاری از آثار ارزشمند اسلامی در طول تاریخ از بین رفته است. در هر حال توضیحات علمای تاریخ و سیره به خوبی گویای این حقیقت است که حضرت عبدالعظیم علیه السلام علاوه بر تلاش برای آموزش عقاید سالم و مراقبت بر عبادات و اعمال فردی و دفاع از اهل بیت علیهم السلام، به منظور ارشاد تعلیم و تربیت صحیح دینی مردم آثاری را تألیف کردند که هر یک در نوع خود بسیار مفید و موثر بوده‌اند.
نشانه های مومن
حضرت عبدالعظیم علیه السلام روایات زیادی از حضرت امام هادی علیه‌السلام و حضرت امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام نقل کرده اند. از جمله روایاتی که از امام رضا علیه السلام نقل می‌کنند این است که روزی حضرت رضا علیه السلام فرمودند: «شخص مومن کسی است که وقتی کار خیری انجام دهد خرسند گردد و هرگاه کار بدی مرتکب شود، راه توبه و استغفار پیش گیرد و مسلمان واقعی کسی است که مردم از دست و زبان او آسایش داشته باشند و کسی که همسایه اش از آزار او در امان نباشد از شیعیان و پیروان ما نخواهد بود».
پی نوشت:
۱- امامزادگان ری، ج ۱، ص ۷۸.
۲- زندگانی حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام)، ص ۳۰
۳- کمال‌الدین: ج ۲، ص ۵۱.
۴- اختران فروزان ری، ص ۳۷
۵- کامل الزیارات، ص ۳۲۴.
۶- اختصاص، ص ۲۴۷.
