ابریشم دوزی ممقان در چند دهه اخیر بسیار شهرت یافت . شهر ممقان، نام یکی از مراکز بخش‌های آذرشهر واقع در ۴۲ کیلومتری شهر تبریز، مرکز استان آذربایجان شرقی می باشد . ابریشم‌دوزی ممقان تبریز که برخی به غلط آن را ممقان‌دوزی نیز می‌نامند، با توجه به مفاهیم طرح‌های به کار گرفته شده، یکی از زیباترین ابریشم‌دوزی‌هاست که با پی بردن به معنای آنها ارج و قیمت این ابریشم‌دوزی صد چندان می‌شود. این ابریشم‌دوزی در گذشته فقط جهت تزیین کلاه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته و در واقع گرایش‌ها و اعتقادات فرد پوشنده را نشان می‌داده است. از آنجا که سر، بالاترین و ارزشمندترین عضو بدن است، جهت نگهداری و محافظت آن از کلاه‌های تزیین شده با این نوع ابریشم‌دوزی، که جنبه‌ی طلسم گونه نیز داشته استفاده می‌شده است؛ اما امروزه از این نقش برای تزیین زیر لیوانی کمربند، رومیزی، جلیقه، کیف و… استفاده می‌شود.
از آنجا که مردم شهر ممقان، ترك زبان و آذری هستند، اصطلاحات محلی خاصی جهت دوخت قسمت‌ها و نقوش گوناگون به کار می‌برند. این اصطلاحات ترکی است و در اینجا فقط تیتروار به آنها اشاره می‌شود، اما ضرورت آشنایی با این دوخت زیبا فقط از این لحاظ حس می‌شود که این دوخت، شهرت جهانی یافته، اما بسیاری از مردم هموطن ما با آن بیگانه‌اند. بلکه آشنایی با این نوع ابریشم‌دوزی به حد آشنایی با بخشی از فرهنگ و قومیت مردم ایران زمین اهمیت دارد. در این ابریشم‌دوزی معمولاً اصطلاحاتی از قبیل پورن (بیضی)، گردکانی (گردویی)، داراخ (شانه)، شامیل لخ (دوخت جقّه‌ها) و دُکمه قِراقی (لبه‌دوزی) رواج دارد و این گونه ابریشم‌دوزی روی پارچه‌های دبیت مشکی دوخته و تکمیل می‌شود.
متاسفانه برخی از اصطلاحات تكنيك دوخت به غلط جزو نقشه و طرح تلقی شده است که ما جهت تفكيك آنها از یکدیگر اصطلاحات فارسی را با توجه به آموزش‌های بخش دوخت‌های مقدماتی به کار می‌بریم تا ادغام مراحل دوخت برای همه علاقه‌مندان به سادگی ممکن باشد.
وسایل مورد نیاز:
۱. پارچه‌ی مشکی در ابعاد دلخواه، حداقل ۱۵*۱۵ سانتی‌متر برای دوخت يك گل هشت پر در وسط (گل وسط به شکل دایره است).
۲. سوزن ترجیحاً بلند و ظریف (حدود چهار سانتی‌متر) و يك سوزن کوبلن.
۳. نخ ابریشمی به رنگ‌های آبی، نارنجی، سفید، مشکی، قرمز، سبز، زرد و بنفش.
۴. پارچه‌ی متقال یا لایی چسب.
۵. طرح مورد نظر.
۶. کاربن
۷. قیچی
روش کار و آماده‌سازی پارچه
– ابتدا قبل از اقدام به دوخت، بهتر است پارچه را لایی چسب بزنید. اگر پارچه مشکی باشد، کار زیباتر خواهد بود.
– لایی چسب بین دبیت و متقال قرار می گیرد که می‌توان آن را به وسيله‌ی اتو به دبیت و یا متقال چسباند (هر سه قطعه باید یک اندازه باشد).
لازم به ذکر است که در منقطه برای لایی زدن از روزنامه یا کاغذ گراف استفاده می‌شود که این نوع لایی زدن کار را غیرقابل شست وشو می‌کند. بهتر است شما از لایه‌ی چسب کاغذی یا پارچه‌ای طبق توصیه‌های ذکر شده استفاده کنید.
نخ‌های ابریشمی (استات و یا ویسکوز) را به صورت دو یا سه‌لا استفاده کنید.
– پارچه را با ۲ تا ۵/۲ سانتی‌متر اضافه از لبه‌ی طرح، برش بزنید.
– برای طرح اندازی از کاربن زرد یا سفید استفاده کنید. طرح اندازی در ممقان معمولاً ذهنی انجام می‌شود. ابتدا برای دوخت، گل وسط را با نخ کوک، قسمت‌بندی، سپس اقدام به دوخت می‌کنند. شما می‌توانید طرح را در ابعاد و اندازه‌های دلخواهتان قبلاً طراحی کنید و به صورت آماده داشته باشید.
شایان ذکر است که طرح‌های سوزن‌دوزی ممقان با الهام از طبیعت و بینش شخصی هنرمندان از محیط زندگی تأثیر می‌گیرد.
در ابتدا نخ‌هایی از مرکز دایره به محیط وصل می‌شود و یک دایره‌ی هشت قسمتی روی پارچه ایجاد می‌شود. سپس با کوک‌هایی بلند، تمام نقاط قطرها را دو به دو به یکدیگر متصل می‌کنند تا شکل ستاره‌ای هشت پر روی پارچه دوخته شود.
– قبل از شروع دوخت، مقداری نخ ابریشمی مشکی را به صورت ده تا پانزده لا آماده سازید و در يك قرقره بپیچید (حداقل ۵ پنج متر، البته با توجه به سطح کار، این اندازه متغیر است).
– پس از طرح اندازی روی پارچه، لبه‌ی اضافی پارچه را به پشت برگردانید و لبه‌ی کادر را زنجیره بزنید و در حالی که سه لایه‌ی متقال، لایی چسب و پارچه‌ی دبیت را به هم متصل کرده‌اید، از مرکز طرح شروع به دوخت کنید.
مراحل دوخت
۱. معمولاً در مرکز کار هميشه يك دايره وجود دارد. این دایره موسوم به گردکانی به قطر ۵/۱ تا ۳ سانتی‌متر است. در صورتی که دایره بزرگ باشد، داخل آن يك ستاره یا گل چهارپر با دو رنگ متضاد سبز و قرمز یا آبی و نارنجی یا زرد و بنفش دوخته می‌شود و اطراف این ستاره یا گل چهارپر را دندان موشی می‌زنند، گلبرگ‌های گل ستاره به شیوه‌ی برگ دوطرفه دوخته می‌شود و گلبرگ‌های گل چهارپر به طریق ساتن‌دوزی، توپردوزی می‌شود.
برای دوخت ستاره یا گل، حتماً از دو رنگ متضاد استفاده می‌شود. بهتر است دو نخ رو به روی هم از يك رنگ باشد و قسمت بالا که دندان موشی درجه‌ای است، با رنگ مخالف گلبرگ زده شود.
اگر در قسمت وسط فقط يك دايره‌ی كوچك باشد، آن را با دندان موشی مدور با رنگ سفید یا زرد پر می‌کنند که اصطلاح محلی آن «گویگ» یا ناف است و اطراف آن را دو و یا پنج ردیف زنجیره‌ی ساده می‌زنند تا مرکز کار کاملاً مشخص و برجسته شود.
۲. مرحله‌ی بعد، دوخت گل هشت پر است. این گل نماد میترا است؛ چرا که میترا یا خورشید، نزد نیاکان ما از قدرت عظمت و قداست خاصی برخوردار بوده است. پیشینیان بر این اعتقاد بودند که دوام هستی به خاطر وجود اوست و از آنجا که این گل، مظهر روشنایی، زندگی، باروری و حیات کائنات بوده است، آن را روی کلگی کلاه می‌دوختند تا ارزش و قداست آن را نشان دهند. گل میترا را همیشه با چهار رنگ که دو به دو با هم متضاد است می‌دوزند؛ یعنی دو رنگ متضاد همنشین هم، و دو رنگ مشابه در مقابل هم قرار می‌گیرد. دوخت از نوک گلبرگ‌ها به روش دوخت برگ دو طرفه انجام می‌شود و معمولاً رنگ‌های سبز مکمل قرمز، آبی مکمل نارنجی، و زرد مکمل بنفش مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این مرحله از دوخت «آی چک ماخ» نامیده می‌شود.
٣. قسمت بالای گلبرگ‌ها نیز دندان موشی درجه‌ای زده می‌شود؛ البته رنگ‌ها به صورت متضاد دوخته می‌شود؛ یعنی بالای گلبرگ نارنجی، رنگ آبی و بالای گلبرگ آبی، رنگ نارنجی استفاده می‌شود. در اصطلاح محلی این قسمت از دوخت را «جوت لماخ» (جفت کردن) می‌نامند.
۴. در صورتی که بخواهید کار بزرگ‌تر شود، می‌توانید دایره‌ی وسط را در یک کادر مربع قرار داده و گوشه‌های آن را با زنجیره توپردوزی، و حاشیه‌های اطراف را به آن اضافه کنید ( مطابق شکل). يك كادر با حد فاصل سه سانتی‌متر از دایره‌ی گل نیلوفر بکشید و داخل آن را با شکل‌های فوق پُر، و اقدام به دوخت کنید. به این حاشیه در زبان ترکی «سوچک ماخ» (آب کشیدن یا حاشیه کشیدن) می‌گویند و دوخت‌های بست را که معمولاً با بست عمودی، مورب و با گل تزیین می‌کنند، «آق یرآچماخ» می‌نامند که البته می‌توان آنها را دور هر کادر مربع، مستطیل و یا دایره از دوخت‌های بست استفاده کرد.
۵. توپردوزی بته جقه‌ها به روش زنجیره‌دوزی و دوخت تیغ ماهی است. ابتدا اطراف طرح‌ها را با چند ردیف زنجیر ساده بدوزید. این مرحله از دوخت را «شاميل لخ» می‌گویند و سپس داخل بته جقه‌ها و نیم دایره‌ها را با زیگزاگ فشرده و یا درهم، توپردوزی کنید. شایان ذکر است که در اصطلاح محلی این مرحله از درخت را «گل لاماخ» می‌نامند.
۶. حدفاصل بین طرح‌ها را با ابریشم مشکی به شیوه‌ی دندان موشی توپردوزی کنید. وقتی مرحله‌ی پایانی دوخت انجام می شود، لبه‌ی کار را که قبلاً به وسیله‌ی زنجیر به پشت برگردانده‌اید، بعد از دوخت زنجيره، با نخ ابریشم مشکی دندان موشی بزنید.
۷. پس از طی مراحل گوناگون دوخت زمینه‌ی پارچه، پارچه‌ی آستری را با ۱ تا ۵/۱ سانتی‌متر اضافه از پارچه‌ی آستری برش بزنید و با توگذاشتن اضافه‌های پارچه‌ی آستری، آن را به روش پس‌دوزی به پشت کار بدوزید.
کلیه ابریشم‌دوزی‌ها اعم از کلاه، جلیقه، کیف، زیرلیوانی، رومیزی و… پس از انجام دوخت نهایی بهتر است جهت محفوظ ماندن و زیباتر شدن آسترکشی شود. به خاطر داشته باشید همیشه باید به هنگام برش هر پارچه‌ای که قرار است پس از طی مراحل دوخت آسترکشی شود، آستر آن را نیز در ابتدا دقیقاً مطابق با پارچه‌ی رویه برش بزنید. در برخی از پارچه‌های نخی حتی لازم است قبل از برش زدن آستری، آن را در آب سرد خیس کنید تا مرحله آب رفت پارچه طی شود. معمولاً آسترکشی‌های سنتی به لبه‌های کار، پس‌دوزی می‌شود و حتی پایه‌های دندان موشی لبه کار نیز با آسترکشی پوشانده می‌شود. در اینجا طرح‌های پیشنهادی جهت تزیین سارافون و رومیزی ارائه شده است.
