دستکند تاریخی دژمنده ، به صورت تونل زیر زمینی است که در زیر بخشی از خانه های روستای خویین از توابع شهرستان ایجرود و در فاصله ۶۴ کیلومتری از مرکز استان واقع شده است . دژمنده، یکی از دستکندهای بی نظیر و شگفت انگیز ایران است که از نظر بررسی ، مطالعه ، معرفی و حفاظت می تواند به عنوان یکی از پروژهای بسیار مهم برای پژوهشگران باستان شناس باشد. بطورکلی تونل زیرزمینی دستکند موسوم به دژمنده از دالان ها و اطاق هایی تشکیل شده که در گذشته های دور توسط ساکنین خویین در زیرزمین ایجاد شده است. در دژمنده حتی محلی برای نگهداری دام و طیور بوده و این نشان از وسعت کاربرد آن برای ساکنان قدیمی خوئین دارد.
از نظر سازه ای، دژمنده متشکل از دالانها و اطاقهایی در جوانب است که تماماً در دل صخره کنده شدهاند . در داخل اطاقها تاقچههایی جهت قرار گیری پیه سوزها ایجاد شده است. در سقف دالان ها نیز منافذ و مجراهایی با خرسنگهای تراش خورده شبیه سنگ آسیاب جهت تهویه هوا استفاده شده است. ضمن اینکه انبارهای آذوقه در کف دالانها به عمق ۲ متر تعبیه شدهاند. این سازه از دو دالان اصلی تشکیل شده که در انتها و غرب دالان شمارهی ۱ که جهت آن شرق- غربی است یک درب سنگی به ارتفاع ۱۰۵سانتی متر و عرض ۹۷ سانتی متر وجود دارد که در حاضر این درب بر پاشنهی سنگی خود استوار است و میچرخد. وجود دیوار چینی و معماری زیرزمینی با استفاده از لاشهسنگ و ملاط گل بوده که در برخی نقاط فضای داخل دالان در حد گربهرو تنگ و رفت و آمد را به صورت سینه خیز محدود نموده است.
در حال حاضر دژمنده دارای یک در اصلی است که در سال های اخیر توسط اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری زنجان مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است. البته احتمال اینکه این اثر تاریخی ، درهای مخفی دیگری داشته باشد دور از ذهن نیست.تعیین قدمت دقیق اثر و زمان ایجاد آن مشخص نیست ولی بر اساس سفالهای موجود در داخل و اطراف دژمنده، از این اثر تاریخی در دوران میانی و متاخر اسلامی ( سلجوقی و قاجاریه ) استفاده شده است.
به گفته باستان شناسان غار دژمنده یکی از بزرگترین ساخته های دستی انسان در زیر زمین است که در عمق تقریبی ۴۰ متری زمین احداث شده و وسعت آن نیز تقریبا ۴۰۰۰ متر مربع است.باستان شناسان می‌گویند در این شهر زمینی بزرگ که اطراف آن را مغازه ها احاطه کرده و در وسط میدان حوض آب به شکل لوزی وجود داشته و اطراف حوض تخت هایی از چوب بوده که روی آنها گلیم انداخته و محل اجتماع اهالی بوده است.در این دژ زیر زیرزمینی اتاق های مجزا، طاقچه، تنور و اسطبل و طویله برای نگهداری حیوانات و انبار و چهارراه های تو در تو در طبقات مختلف رویت شده است. درب سنگی بزرگی در ابعاد ۳*۲ متر در ورودی این غار وجود داشته که محل ورود و خروج اهالی بوده است.
نقل است غار زیر زمینی (شهر زیر زمینی ) یا همان دژ زیرزمینی از طریق تونل هایی با مناطق اطراف ارتباط داشته که یکی از این تونل ها باعبور از زیر رودخانه (چای) به روستای قمچقای متصل می شده است.
گفتنی است روستای قمچقای امروز در کنار رودخانه ای در امتداد جاده اصلی کردستان زنجان به (بیجار)یکی از مناطق مرموز با کوه‌های بلند و دارای دهنه‌های غاری شکل در فاصله نه چندان دور از روستای خوئین جای گرفته است.دالان‌های زیر زمینی غار روایتگر قدمت و سابقه روستای خوئین است .
این اثر به شماره ۳۱۴۹۸ به تاریخ ۱۳۹۵/۳/۱۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
