«رضا ربانی» از محققان و پژوهشگران تاریخ ابرکوه در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا اظهار می‌کند: ابرکوه در سال‌های دور، سرزمینی پر بارش و بسیار خوش آب و هوا بوده که در جای‌جای آن به علت بارش‌های فراوان چاله‌ها، گودال‌های آب و نیزارهای فراوان وجود داشته است.
وی از جمله نیزارهای معروف این شهرستان در گذشته را «سنی‌ای» نام می‌برد و می‌گوید: در واقع در این منطقه، سه نیزار وسیع وجود داشت که به تدریج در کلام اهالی و محلی‌ها به «سه نی» معروف شد و امروزه از آن به عنوان تفرجگاه «سنی‌ای» یاد می‌شود. البته گروهی هم آن را «سنه آباد»(سنه به معنای سال) می‌گویند که دلیل آن قدمت و تاریخی بودن آن است.
ربانی در ادامه با بیان این که منطقه تفرجگاهی مذکور در شش کیلومتری شمال شهر ابرکوه واقع شده است، خاطرنشان می‌کند: قدمت این مکان به صدها سال قبل بازمی‌گردد و وجود قلعه قدیمی متعلق به اوایل دوره قاجاری که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده نیز موید همین موضوع است.
خیابانی در محاصره گل‌ها و درختان
این محقق ابرکوهی در ادامه به خیابان دو کیلومتری درون این منطقه که تا اوایل انقلاب بسیار زیبا و سرسبز بوده است، اشاره می‌کند و می‌گوید: درخت‌های تنومند نارون، چنار، سپیدار، توت، سنجد، سرو، کاج، صنوبر، زبان‌گنجشک و خصوصاً بوته‌های گل سرخ، رز سفید، گل‌های صدپر، محمدی و گل زرد در بهار زیبایی خاصی به این مکان می‌بخشید.
وی یادآور می‌شود: روزگاری، اهالی از گل‌ها گلاب تهیه می‌کردند و شهروندان شاخه‌های گل این منطقه را زینت‌بخش خانه خود می‌ساختند.
به گفته ربانی، عبور جوی آب در دو طرف این خیابان طراوت خاصی به محیط می‌بخشید و باغات انبوه و سرسبز میوه در دو سوی خیابان، فضایی فرخ بخش و رؤیایی به وجود آورده بود.
خانه‌های سازمانی برای کشاورزان
ربانی ادامه می‌دهد: خانه‌های ساکنان این منطقه سرسبز در یک ردیف با اسلوب و معماری کویری و کاملاً شبیه به هم خودنمایی می‌کرد که هنوز بخش‌هایی از آنها باقی‌مانده و بخشی نیز در حال تبدیل شدن به تل‌های خاک است.
وی بیان می‌کند: البته در انتهای این خیابان زیبا نیز کوشک ارباب مزرعه(خان سالاری) شامل بنایی زیبا و مرتفع در ورودی باغ بزرگی که انواع میوه‌ها را در خود داشت، دیده می‌شود که با معماری خاص و ظاهری به رنگ زرد و سرخ جلوه‌ای به این مکان بخشیده است.
این پژوهشگر تاریخ ابرکوه با تاکید بر این که شایسته است مسئولین ذی‌ربط نسبت به حفظ و ثبت کوشک سنی‌ای اقدام کنند، اضافه می‌کند: در حال حاضر یک قلعه به همراه تعدادی از خانه‌های کشاورزان، سرداب، کارگاه دوشاب‌پزی، کوشک اسفندیار خان، آثار قنات خشک شده و درختان کهن از جمله بقایای این مزرعه است.
دیگر کسی در سنی‌ای زندگی نمی‌کند
ربانی می‌گوید: متأسفانه در اثر خشک شدن قنات مزرعه و حفر چاه برای رفع مشکل کمبود آب، اکنون بیشتر خانه‌باغ‌های دو طرف خیابان از رونق افتاده و دیگر اثری از آن گل‌های زیبا وجود ندارد و هیچ کشاورزی در این محل زندگی نمی‌کند و تنها عده‌ای از باغداران تنها جهت رسیدگی به باغ یا تفریح در روزهای تعطیل به این منطقه مراجعه می‌کنند.
وی پیشنهاداتی نیز برای نگهداری از آثار ارزشمند و بازگرداندن رونق به این منطقه ارائه و تصریح می‌کند: کوشک و باغ اسفندیار خان و خانه‌های کشاورزان می‌تواند در قالب اردوهای دانش‌آموزی یا تورهای گردشگری به صورت سنتی مرمت شود تا نظر به پتانسیل منطقه و قلعه تاریخی، آبادی نسبی گذشته مجدداً به منطقه بازگردد.
خشکی قنات پرآب سنی‌ای
«حامد اکرمی» دیگر پژوهشگر ابرکوهی در مورد این منطقه اظهار می‌کند: مزرعه سنی‌ای به علت آب قناتی که دبی آن در سال 1362 معادل 70 لیتر در ثانیه و در عمق 16 متری زیر زمین جریان داشت، مزرعه‌ای آباد محسوب می‌شد و از طریق همین آب نیز 80 هکتار باغات و زمین‌های زارعی منطقه آبیاری می‌شد ولی به علت خشک‌سالی‌های پیاپی، امروز این مزارع سال به سال می‌خشکد و کمتر می‌شود.
وی با بیان این که اسفندیارخان مالک مزرعه سنی‌ای جهت رفاه حال کشاورزانش در سال‌های 1335 تا 1342 اقدام به ساخت خانه‌های مسکونی در یک ردیف و در کنار جاده به صورت سازمانی به همت «استاد امیر» معمار ابرقویی کرده بود، اضافه می‌کند: نکته قابل توجه این که با توجه به نبود وسایل خاص ساخت جاده در آن زمان، منتقل می‌کنند که اسفندیار خان با بستن تخته مَل به ماشین جیپ لوییز خود و ایستادن 10 کشاورز روی آن، اقدام به صاف و هموار کردن مسیر کرده بود. او هر ساله در اردیبهشت‌ماه تعداد 20 تا 25 نفر را برای چیدن گل‌های محمدی و ارسال آنها به ابرکوه جهت گلاب‌گیری به کار می‌گرفت.
اکرمی به باغ مشهور «حاج خان سالاری» در این منطقه نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: در غرب باغ سالاری، باغ حاج خان است که حدود 12 هزار مترمربع مساحت داشته و دارای انگورهای فراوانی بوده ولی امروزه به علت تقسیم شدن املاک، به چهار قسمت تقسیم و تمام درختان آن هم به انار تبدیل شده است.
وی با اشاره به قدمت قجری بنای موجود در باغ حاج خان بنا بر اظهارات «حمیدرضا شباهنگ» داماد منوچهرخان فرزند اسفندیارخان، عنوان می‌کند: در چهار گوشه‌ی این بنا، اتاق‌هایی مربع شکل ساخته شده و یک لابی مرکزی دارد که در میان آن حوضچه‌ای تعبیه شده و در گذشته آب قنات سنی‌ای از آن عبور می‌کرده و به سمت مزارع و باغات هدایت می‌شده است.
بیشه‌ی توریستی سنی‌ای، مقصد گردشگران کشور
اکرمی ادامه می‌دهد: باغ اسفندیارخان نیز حدود 10 تا 12 هزار مترمربع وسعت داشته و در چهار طرف آن برجک‌هایی بوده که امروزه فقط یکی از آنها که تقریباً تخریب شده نیز باقی‌مانده است.
به گفته‌ی وی، این باغ دارای بیشه‌ای بوده که مکانی توریستی محسوب می‌شده و گردشگران از تمام نقاط ایران برای بازدید و استفاده از میوه‌های آن به این منطقه سفر می‌کردند.
وی با بیان این که سنی‌ای دارای دشتبان‌های متعدد بوده است، اضافه می‌کند: دشتبان‌ها می‌بایست دائم در صحرا حضور می‌یافتند و با گشت‌زنی، امنیت صحرا را تأمین و افرادی را نیز برای تامین آب و غذای کشاورزان مزرعه تعیین می‌کردند.
این پژوهشگر ابرکوهی با بیان این که دشتبان‌ها از هوش بالایی برخوردار بودند و به علت کار دشوارشان از احترام خاصی برخوردار بودند، تصریح می‌کند: اولین دشتبان صحرای سنی‌ای فردی به نام «حسن اسماعیل» بوده که به همراه حاج خان سالاری از احمدآباد به این مزرعه می‌آید و در همان‌جا ساکن و مشغول کشاورزی می‌شود.
سردابی که 25 روز از سال مجلس روضه بود
اکرمی در مورد علت خشکی قنات نیز یادآور می‌شود: قنات سنی‌ای به علت جاری شدن سیل، تخریب و به مرور زمان خشک شد تا جایی که کشاورزان قادر به احیای قنات نبودند و اسفندیار خان نیز توان توسعه آن را نداشت و به همین دلیل بخش بزرگی از باغات منطقه خشک شد.
وی به وجود حمامی که بیش از 80 سال از عمر آن می‌گذرد، در کنار خانه‌های سازمانی این مزرعه اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: در این مزرعه و در شرق عمارت سالاری، سرداب حاج‌خان که امروزه به «سرداب حیدری‌ها» مشهور است نیز وجود دارد که حدود 60 سال قبل، این مکان را هر ساله به مدت 25 روز به مجلس روضه‌خوانی اختصاص می‌دادند و علمایی مانند حاج‌آقا نورالله مهدوی، حاج شیخ ابراهیم کریمی و حاج شیخ محمدتقی در آن روضه می‌خواندند.
این محقق ابرکوهی ابراز می‌کند: در وسط این سرداب، حوضچه‌هایی تعبیه شده است که هر کشاورز در تابستان و در وقت آبیاری خود می‌بایست، حوضچه سرداب را پر از آب کند که برای پر شدن آنها سه دقیقه زمان لازم بود و سایر کشاورزان نیز برای استراحت موقت و سیراب شدن به این مکان می‌آمدند.
اکرمی در معرفی دیگر بناهای موجود در مزرعه به کارخانه دوشاب‌پزی اسفندیار خان سالاری اشاره و عنوان می‌کند: به خاطر وجود آب شیرین و درختان انگور فراوان، مقداری از انگورهای شونی(شاهی یا شبانی) را به استان‌های هم‌جوار صادر و مابقی را در کارخانه‌ای که در شرق عمارت قرار داشت، توسط شخصی به نام مرحوم آقا سید رضا اداره می‌شد، به دوشاب تبدیل می‌کردند.
هویت و اصالت سنی‌ای در حال نابودی
در حال حاضر تنها وراث اسفندیار خان از کوشک، عمارت و باغ‌های این مجموعه محافظت می‌کنند و بخشی از خانه‌های سازمانی مربوط به کشاورزان به مخروبه و زباله‌دان‌ی تبدیل و جلوه زیبای منطقه را از بین برده است در حالی که این منطقه می‌تواند برای بخش خصوصی فرصتی مغتنم جهت سرمایه‌گذاری، کسب درآمد، ایجاد اشتغال و توسعه صنعت گردشگری و توریسم باشد.
«حمید مشتاقیان» رئیس میراث فرهنگی ابرکوه در این باره در گفت‌وگو با ایسنا می‌گوید: در راستای حفظ هویت و اصالت منطقه سنی‌ای در صورت ورود سرمایه‌گذاران، میراث فرهنگی نیز حمایت خواهد کرد چرا که تفرجگاه‌ها از جمله مکان‌هایی هستند که در شاخه گردشگری قرار می‌گیرند و قلعه ثبتی این منطقه نیز می‌تواند به عنوان شاخصه گردشگری منطقه مورد بهره‌برداری قرار گیرد.
این مسئول خاطرنشان می‌کند: با توجه به این که سنی‌ای در محدوده بافت تاریخی قرار ندارد و بعضاً مالکیت شخصی دارد، از نظر قانونی نمی‌توان نسبت به تخریب‌ها عکس‌العمل نشان داد اما مسئولان مربوطه می‌توانند در حوزه توسعه گردشگری که در زمره خدمات قرار می‌گیرد، اقداماتی انجام دهند.
