مجموعه تاریخی ایزدخواست، یک میراث فرهنگی ملموس به یادماندنی

مجموعه تاریخی ایزدخواست را می توان یکی از بهترین نمونه‌های شهرسازی ایران باستان به شمار آورد. این منطقه به وسعت 7500 کیلومتر مربع در حوالی شهرستان آباده، در شمالی ترین قسمت استان فارس واقع شده است. تاریخچه‌ آباده به هزاره‌های قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد، اگرچه این منطقه اوج شکوفایی و قدرت خود را در زمان حکومت زندیه و با فرمانروایی کریم خان زند تجربه کرد.

محدوده‌ تاریخی ایزدخواست در این بین توانسته با سبک و الگوی شهرسازی و معماری خاص خود توجه علاقه‌مندان به تاریخ و باستان شناسی را به خود جلب کند و به عنوان یکی از میراث فرهنگی ملموس ایران زمین شناخته شود. قلعه، آتش گاه، کاروانسرا و سد ایزدخواست از معتبرترین بقایای به جای مانده از حکومت ساسانیان به شمار می‎‌روند و به عنوان آثار باستانی معتبر از سوی علاقه مندان به تاریخ و باستان شناسی مورد تحقیق و مطالعه قرار گرفته اند.

قلعه‌ مجموعه تاریخی ایزدخواست

این قلعه‌ ایزدخواست که در زمان خود کاربردهای نظامی داشته است، مشرف بر دره ای در منطقه بنا شده و توانسته به عنوان یکی از قلعه‌های امن در آن دوره مورد استفاده قرار بگیرد.

معماران ساسانی ارگی قدرتمند و غیر قابل نفوذ را در اختیار ساکنین آن قرار داده اند. این بنا بر روی یک صخره رسوبی بنا شده و از سه جهت به پرتگاه مشرف است. اگرچه مسیری مسطح در ضلع جنوبی دژ قرار دارد که به عنوان تنها راه عبور و مرور به آن شناخته می‌شود و پل ارتباطی قلعه با دنیای خارج است.

قلعه‌ مجموعه تاریخی ایزدخواست شباهت‌های چشم گیری با ارگ بم کرمان دارد که به عنوان اولین سازه خشتی در جهان شناخته می‌شود. این در حالی است که ارگ بم از لحاظ وسعت در جایگاه نخست قرار گرفته اما می توان ظرافت‌های شهرسازی و ساختمان سازی مشابهی را در این دو میراث فرهنگی ملموس مشاهده کرد.

ارتفاع قلعه‌ ایزدخواست از سطح زمین در حدود 22 متر تخمین زده شده است. این بنای پنج طبقه که از مصالحی همچون خشت و چوب ساخته شده، شهری کوچک را در دل خود جای داده است. خانه‌های مسکونی که درون این قلعه بنا شده اند نیز در نوع خود خاص و قابل توجه هستند.

این خانه‌ها در مقیاس و مساحتی کوچک به صورت پلکانی طراحی شده‌اند. به صورتی که حیاط خانه‌ بالا دست به عنوان پشت بام ساختمان فرو دست کاربرد داشته است – سبکی که در معماری روستای ابیانه هم به کار گرفته شده است. این الگوی معماری یکی از شناسه‌های قابل توجه معماری ساسانی است و در فضاهایی که مساحتی محدود داشته‌اند مورد استفاده قرار می گرفته است.

آتشکده مجموعه تاریخی ایزدخواست

این معبد که به عنوان یکی از نمادهای قلعه و مجموعه تاریخی ایزدخواست شناخته می‌شده، اهمیت قابل توجهی را در این بنا به خود اختصاص داده است. این بنا گویای عقاید آئینی و مذهبی ساسانیان در آن دوره می باشد. از آنجا که ساسانیان از پیروان اهورا مزدا شناخته می‌شوند، وجود چنین آتشکده‌ای در ایزدخواست عجیب به نظر نمی‌رسد. از سوی دیگر، این جریان از حضور موبدان و روحانیون در قلعه حکایت دارد. بنابراین، می توان به یقین گفت که این سازه محل سکونت و عبور و مرور طبقه‌ی اشراف نیز بوده است.

آتشکده ایزدخواست با ورود مسلمانان به منطقه تغییر کاربری داد و به عنوان مسجد مورد بهره برداری قرار گرفت اما همچنان به عنوان یکی از اجزای شاخص و قابل توجه این قلعه‌ی تاریخی شناخته می شود.

سد ایزدخواست

از دیگر شاخصه‌های باستانی که در مجموعه تاریخی ایزدخواست مشاهده می‌شود، سدی است قوسی که در دوران ساسانیان در این محوطه بنا شده است. این سد بر روی گلوگاه رودخانه در جنوب ایزدخواست ساخته شد و در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سد سربند ایزدخواست به صورت کمانی یا قوسی طراحی شده و در نوع خود بی نظیر است. این سد با 42 متر طول و 15 متر ارتفاع، نقشی کلیدی در منطقه داشته و در مهار سیلاب‌های فصلی و همچنین ذخیره و گردآوری آب مورد نیاز ساکنین مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

معماران ساسانی این سد را از سنگ آهک ساخته‌اند. اگرچه نمای ظاهری سد توسط سنگ و ساروج پوشیده شده است. سد ایزدخواست در طول سالیان توسط عوامل جوی و محیطی مورد تخریب قرار گرفت تا جایی که تنها دو بخش غربی و شرقی در دو سوی رودخانه از آن باقی مانده است.

آنچه این سد را در لیست آثار قابل توجه منطقه قرار داده و به عنوان یک میراث فرهنگی ملموس معرفی کرده، الگوی معماری به کار گرفته شده در ساخت آن است. حالت قوسی این سد موجب مقاومت بالای آن در جریان مداوم آب شده به نحوی که پس از سالیان دراز همچنان شاهد بقایای به جای مانده از این سد در منطقه هستیم.

کاروانسرای ایزدخواست

این کاروانسرا را می‌توان یکی از بهترین نمونه‌های معماری در این مجموعه به شمار آورد. با توجه به نقش کلیدی کاروانسراها در تاریخ ایران، می‌توان این بنا را از زوایایی متفاوت مورد بررسی قرار داد.

کاروانسرای ایزدخواست به دستور شاه عباس صفوی در دوران حکومتش ساخته شد و به عنوان یکی از بهترین و مستحکم ترین نمونه‌ها در این منطقه ساخته و پرداخته شده است. ایوان‌ها، سرسرا و تالار این بنا از دیگر شاخصه‌های قابل توجه آن محسوب می‌شوند که از نظر معماری مورد بررسی قرار می‌گیرند.

کاروانسرای ایزدخواست در فضایی به مساحت 4000 متر مربع بنا شده و متشکل از 20 فقره اتاق است. این اتاق‌های 6 متری به عنوان سکونت گاه مسافرینی شناخته می‌شده که از منطقه عبور می‌کردند. آنان از این مکان به عنوان استراحتگاه بین راهی بهره می جستند.

مجموعه تاریخی ایزدخواست برگی از میراث فرهنگی ملموس این سرزمین شناخته می‌شود. مطالعه و آن اطلاعات قابل توجهی از ویژگی‌های معماری و شهرسازی ساسانیان را در اختیار انسان قرار می‌دهد.

الگوهای معماری بی نظیری که در این مجموعه به کار گرفته شده در کنار عوامل و عناصر آئینی به علاقه‌مندان در شناخت هرچه بیشتر ایرانیان باستان کمک خواهد کرد. اگر شما نیز روزی از این منطقه و بر سر راه های شیراز به اصفهان یا برعکس گذر کردید، با یک توقف یک یا دو ساعته، آموختنی های چشم نواز بسیاری در این مکان خواهید یافت.