تاریخ كاشان
در دوران بارانی بین آخرین دوره های
یخچالی (زمین شناسی) به نظر می رسد در مرکز ایران دریای پهناوری گسترده
بود. این دریا با شروع عهد خشکی به تدریج کوچک و خشک شد که اکنون در محل
آن کویر بزرگ مرکزی برجاست و بشر در دوره استقرار در روستاها در اطراف این
محل اسکان یافته است چنان که قدیمی ترین تمدنها را می توان در حاشیه هلالی
شکل کویر یافت.
یکی از قدیمی ترین تمدنهای این حاشیه
تمدن سیلک است. تپه های موسوم به سیلک واقع در 2 کیلومتری جنوب غربی کاشان
یکی از کهن ترین مراکز استقرار بشر در فلات مرکزی ایران به شمار می آید.
حدود هفت هزار سال پیش مردم سیلک پایه و اساس تمدنی را بنیان نهادند که در
دوره های مختلف پیشرفت شایانی را بدست آورد. نشانه هایی از این پیشرفت و
ترقی را می توان در آثار سفالین و اشیاء مسی و مفرغی بدست آمده از این تپه
ها (تپه های شمالی و جنوبی سیلک) که امروزه زینت بخش اکثر موزه های معتبر
ایران و جهان است، مشاهده کرد. اقوام سیلک كه دارای ابداعات و نوآوریهای
فراوانی در صنایع آن دوران بوده اند، با تمدن بین النهرین و مناطق دیگر
ایران ارتباطات فرهنگی و اقتصادی داشته اند. تمدن سیلك به عنوان یكی از
نخستین تمدن های دشت نشین برای باستان شناسان از اهمیت قابل توجهی
برخوردار می باشد. خاصه آنكه در كوزه گری و نگارگری و استفاده از آجر پخته
در بنای ساختمانها و موارد متعدد دیگر به پیشرفتهای قابل ملاحظه ای رسیده
بودند. گرچه ردپای این تمدن ناگهان در تاریخ گم می شود و مردم سیلك بر اثر
هجوم اقوام تار و مار و گریزان می شوند، اما برخی بر این عقیده اند كه
ساكنان سیلك پس از ویرانی شهر و دیارشان به چشمه ساران به ویژه نیاسر و
نوش آباد پناه برده و آبادیهایی را بوجود آورده اند. با توجه به اینكه در
منطقه كاشان آثاری از دوره هخامنشی و اشكانی وجود ندارد و پژوهشهای باستان
شناسی نیز در این منطقه بسیار محدود بوده است از تمدن این دوره در كاشان
اطلاعات زیادی در دست نیست لیكن كشف سكه های نقره متعلق به دوران هخامنشی
و اشكانی در این منطقه نشان از ردپای تاریخ دوره هخامنشی و سلوكی دارد.
كشف گنجینه ای متعلق به اواخر هزاره اول قبل از میلاد در روستای مرق گواهی
بر امتداد مدنیت در منطقه كاشان تا اواخر دوره هخامنشی است. گرچه اخبار و
مداركی از دوره اشكانیان در این منطقه بدست نیامده است اما قراین متعدد
تاریخی خبر از آبادانی و رونق كاشان در دوره ساسانیان می دهد. وجود آتشكده
های نیاسر ، خرمدشت و نطنز، اشارات مولف تاریخ قم به مناطق باستانی چون
نیاسر و نوش آباد ، اخباری مربوط به یك شهرك دوره ساسانی به نام سارویه
درمنطقه كاشان كه به گزارش تاریخ نویسان تا دوره اولیه اسلامی نیز آثاری
از آن برجای بوده است همگی گواهی بر این مدعاست.
كاشان در دوران اسلامی
همراه با قم، اصفهان، همدان و ... از جمله شهرهای بلاد جبال یا عراق عجم
محسوب می شود. تاریخ نویسان فراوانی از مردان نام آور و جنگجوی كاشان در
این عصر (دوران ساسانی) سخن به میان آورده اند كه در جنگهای بسیار شركت
كرده اند » اعثم« كوفی تاریخ نویس بزرگ عرب از حضور 20 هزار سوار جنگجوی
قم و كاشان یاد كرده است كه در جنگ »نهاوند« حضور داشتند.
مورخان و
سفرنامه نویسان اوایل دوران اسلامی از عقربهای فراوان در كاشان و شیعه
بودن مردمانشان به عنوان اصلی ترین ویژگی آن یاد كرده اند و كاشان را به
عنوان شهر كوچكی معرفی نموده اند.
كاشان در نخستین دهه های قرن اول
هجری با هجوم عربها روبرو شد و پس از مقاومتهای بسیار با از دست دادن
استحكامات خود، تسلیم شده به تاراج رفت، حمداب مستوفی در »نزهه القلوب«
بنای شهر كاشان را در دوران اسلامی به »زبیده خاتون« همسر هارون الرشید
نسبت داده و در این مورد می نویسد:
در قرن دوم هجری مسلمانان در جایی به نام چهل حصاران زندگی می كردند.
كاشان
در دوران آل بویه از رونق و آبادی خاصی برخوردار بود و صنعت سفالگری و
فلزكاری آن شهرت فراوان داشت چنان كه مقدسی در این زمان از كاشان چنین یاد
می كند: «كاشان شهری آباد و روستاهای نیكو دارد، كشتزارهای بسیار ، گرمابه
نیكو و نعمت فراوان و دارای دژ و خندقی است.»
كاشان در دوران آل بویه
بواسطه ظهور سلاطین شیعی و نفوذ آنان بر خلیفه بغداد مورد توجه بیشتری
قرار گرفت و به همراه قم از عنایت آل بویه و وزیر دانشمند آنان صاحب بن
عباد بی نصیب نماند.
با آغاز قرن پنجم و روی كار آمدن حكومت سلجوقیان ،
كاشان اهمیت و اعتبار روز افزونی یافت و در این زمان مردان بزرگ و نام
آوری از این شهر به خدمت حكومت درآمده و به مدارج عالی رسیدند. چنان كه
راوندی می نویسد: «اغلب وزارء و مستوفیان و دبیران دربار، كاشانی بودند،
هنر و علم در این زمان كمال یافت و كاشان محل و منشاء فضل و ادب شد. در
این دوره ، شهر توسعه یافت و بناهای عمومی فراوان و گوناگونی مانند مسجد،
مدرسه، خانقاه، دارالشفاء و كتابخانه ساخته شد.»
بیشتر بناهایی كه در
دوره سلجوقیان بنا شده است به دلیل زلزله های پی در پی ویران شده و از
میان رفته اند، لیكن آنچه باقی مانده، نشانی از توسعه و آبادی كاشان در
این عصر می باشد. مهمترین آثار بجای مانده از این بناها مسجد جامع است كه
در این دوران (سلجوقیان) بازسازی شده و دارای گنبدی آجری و مناره ای مزین
به خط كوفی با تاریخ 466 هـ . ق است. علاوه بر آن مناره »پنجه شاه « »برج
و باروی شهر« » بند قمصر« و »قلعه جلالی« از دیگر بناهای معروف این عصر به
شمار می روند.
در دوران سلجوقیان كاشان به ترقی و آبادانی قابل ملاحظه
ای رسید. كثرت آثار تاریخی در این دوره و وجود مدارس متعددی كه در این
دوره در كاشان تاسیس شد و نیز ظهور دهها دانشمند كاشانی در این مقطع گواهی
بر مدنیت و پیشرفت این شهر بوده است. كاشان دراین دوره آنچنان كه در كتاب
راحه الصدور و دیوان ابوالرضا راوندی آمده است دوبار توسط میاجیق یكی از
سرداران خوارزمشاهی و ملك سلجوق بن محمد بن ملكشاه سلجوقی مورد هجوم قرار
گرفته است.
در هر دو هجوم شهر كاشان به واسطه برج و بارو و پایمردی و
جوانمردی اهالی در امان مانده است. اما روستاهای بی دفاع مورد قتل و غارت
واقع شده اند.
كاشان در قرن هفتم با حملات وحشیانه مغولان صدمات
فراوانی دید و بخشی از شهر ویران شده و به غارت رفت ولی دیری نپائید، که
به دلیل رونق كارگاهها و بافت انواع قالی، پارچه، ساخت كاشی و سفال دوباره
حیات خود را بازیافت. در این دوره بناهای تازه ای ساخته شد و بازار نیز
گسترش یافت . در زمان جهانشاه »قراقویونلو« بناهای معتبر دیگری هم ساخته
شده كه برخی از آنها هنوز پابرجاست از جمله میدان سنگ و بناهای اطراف آن
كه به همت عماد الدین محمود بنا گردید. پس از برقراری حكومت مغولان در
ایران و قبول اسلام و تشیع توسط ایلخانان مغولی، كاشان از شهرهای آباد و
پررونق ایران به حساب می آمده است. حتی غازان خان سلطان مغولی پس از اینكه
به مذهب شیعه درآمد، عنایت خاصی به كاشان داشته و عمارات قابل توجهی در
این شهر بنا كرده است. معروفترین عالمان كاشانی دوره سلجوقی و مغول
عبارتند از:
محمد بن علی بن سلیمان راوندی مولف راحه الصدور درباره
تاریخ سلجوقیان ـ علامه قطب راوندی ـ سید فضل ا... ضیاء الدین ابوالرضا
عالم فقیه و ادیب ـ حكیم فضل الدین كاشانی معروف به باباافضل ـ عارف نامی
عبدالرزاق خان كاشانی از شاگردان مكتب ابن عربی ـ عزیزالدین محمود كاشانی
و غیاث الدین جمشید كاشانی، حكیم، منجم و ریاضی دان نامی كه به سبب تبحر و
تالیفات در ریاضی و نجوم شهرت جهانی دارد.
با روی كارآمدن حكومت صفوی
در قرن دهم هجری، اهالی كاشان، شیعیانی مومن بودند و از حكومت آنان
استقبال كردند. اگر چه زلزله ویرانگر سال 982 هـ . ق ضربه سختی به بناهای
شهر وارد آورد لیكن در این دوره از تاریخ كاشان در شئون مختلف ترقی
فراوانی كرده و به منتها درجه شهرت دست یافت. صنعت و هنر بافندگی در این
شهر به اوج ترقی و شكوفایی رسیده و بهترین و زیبا ترین انواع پارچه های
ابریشمی، كتان، مخمل، مرغوبترین قالی های پشم و ابریشم در كارگاههای نساجی
كاشان بافته می شد. چنانكه شاردن سیاح فرانسوی می نویسد: اساس ثروت و حیات
مردم كاشان از صنایع نساجی و ابریشم بافی و تهیه قطعات زربفت و نقره بافت
تشكیل شده است. عصر صفوی بهترین دوره رونق و آبادانی كاشان بوده است. دهها
اثر تاریخی در شهر و حومه آن و ظهور دهها عالم و فقیه كاشانی در این دوره
همگی نشانگر عصر طلائی كاشان در این دوره می باشد. سلاطین شیعه صفوی پس از
اینكه اصفهان را به عنوان پایتخت برگزیدند و به كاشان كه از مهمترین
كانونهای شیعه نشین بود توجه شایانی كرده و ضمن سفرهای متعدد به این شهر
اماكن رفاهی و مذهبی بسیاری را به یادگار گذاشتند. اهمیت كاشان در این
دوره به حدی است كه سفرنامه نویسان از این شهر به عنوان پایتخت مذهبی
ایران یاد كرده اند.
بازار كاشان در این دوره نیز رونق و گسترش یافت،
شاه عباس در وسط بازار، چهارسوق تازه ای به نام قیصریه مشتمل بر دكانها و
كاروانسراهای مجلل بنا نهاده، دهها بقعه متبركه بازسازی و نوسازی گردیده و
كاروانسراها و مساجد با شكوهی ساخته شد. یكی از ارزنده ترین و مجل ترین
بناهای این دوران باغ فین است كه در 5 كیلومتری جنوب كاشان بنیان نهاده شد.
مشهورترین عالمان دوره صفوی عبارتند از:
ملافتح
ا... كاشانی، متكلم، فقیه، مفسر و ادیب و صاحب آثار متعدد ـ ملامحسن فیض
كاشانی كه از وی دهها آثار در زمینه های حكمت، كلام، اخلاق، عرفان و ...
برجای مانده است ـ كلیم كاشانی ـ محتشم كاشانی، مدیحه سرای نامی دورن
صفویه.
در اواخر دوران صفویه كاشان دوبار مورد هجوم افغانها قرار گرفت
در یكی از این هجومها كه در زمان حسنقلی خان حاكم افشاری كاشان صورت گرفت.
اهالی روستاهای كویر كاشان همانند نوش آباد و نصرآباد مورد قتل و غارت
قرار گرفتند اما این بار نیز برج و بارو و تیراندازهای فراز آن مانع از
ورود این مهاجمان به داخل شهر كاشان شدند.
كاشان در دوران قاجار روزگار را به آرامی
می گذراند و با آنكه زلزله مهیب سال 1192 هـ . ق در واپسین سالهای حكومت
زندیه شهر را ویران كرده بود و رونق زمان صفویه را نداشت ولی هنوز صنیعش
بر سایر شهرها برتری داشت. شهر در این زمان گسترش یافته و بناهای فراوانی
بدان افزوده شد. از جمله بناهای این دوران خانه بروجردیها، طباطبائیها،
عباسیان و ... مسجد و مدرسه آقا بزرگ، مدرسه امام و ... است كه از
شاهكارهای هنری این عصر به شمار می روند. »دیولاخوا« كه در سده سیزدهم
كاشان را دیده است آن را چنین توصیف می كند: «خانه ها با خشت و گل تمیز
ساخته شده، كوچه ها سنگفرش و بازار وسیع و آباد است». از مهمترین
رویدادهای این دوره می توان به قتل امیركبیر، طغیان نابینایان و جنب و جوش
مشروطه خواهان كاشانی اشاره كرد. در این دوره كاشان از بلایای طبیعی همچون
سیلهای مخروب، خشكسالی و قحطی در امان نبوده و در این حوادث هزاران نفر از
اهالی به كام مرگ افتادند.
در این دوره نیز عالمان بزرگی در این شهر پا
به عرصه وجود گذاشتند، كه مشهورترین آنان عبارتند از: استاد ملامهدی
نراقی، فیلسوف، متكلم، فقیه، منجم و ... ملا احمد نراقی فرزند ملا مهدی از
عالمان نام آور و فقهای معروف این دوران است ـ ملاحبیب ا... شریف، عالم
دینی و ادبی عصر خویش ـ ملا عبدالرسول مدنی.
كاشان در همه ادوار
تاریخی و هنری از چنان غنا و تنوعی برخوردار شد كه نظری حتی به اجمال و
اختصار بر آنها فرصتی طولانی را طلب می كند. این شهر ضمن معرفی چهره های
استثنایی از ایمان و علم و ادب و هنر همچون: ملامحسن فیض ـ غیاث الدین
جمشید كاشانی ـ باباافضل ـ سهراب سپهری ـ محتشم كاشانی ـ ملا احمد و مهدی
نراقی و ... عنوان دارالمومنین را نیز برای خود به ارمغان آورد و آثار
بازمانده از آنان كاشان را در ردیف پربارترین گنجینه های علمی و هنری جهان
قرار داد.
وجه تسمیه كاشان
در مورد وجه تسمیه کاشان سخن بسیار است.
لیکن با در نظر گرفتن معنی واژه های کاس، کاسه و کاس آب و موقعیت کاشان در
قدیم این واژه می تواند گرفته شده از کاس باشد که در اصل کاشان و به مرور
زمان به کاشان تغیر شکل یافته است.
ربان شناسان بر این باورند که نام کاشان
به معنی خانه های تابستانی است، که با چوب و نی ساخته می شده است ولی برخی
دیگر نام کاشان را ماخوذ از کلماتی چون کاسیان، کاشیان، کی آشیان و کاه
فشان، کاسو یا کاشو می دانند.
در کل در مورد وجه تسمیه کاشان و نام
اولیه آن از طرف مورخین و باستان شناسان عقاید گوناگونی ابراز شده که به
چند مورد آن اشاره می شود:
1ـ از آنجا که این شهر در قرون متمادی مرکز ساخت بهترین کاشیها بوده آن را کاشیان و کاشان نامیده اند.
2ـ گروهی از باستان شناسان پس از
حفاریهای باستان شناسی در تپه های سیلک به این نتیجه رسیده اند که نام
کاشان مشتق از کلمه کاشو یا کاسو است و آن نام قومی کهن بوده که در بین
النهرین می زیسته اند و سپس به این سامان نقل مکان کرده و نام محل اسکان
آنها کاسیان یا کاشیان خوانده شده است.
3ـ ملک الشعراء بهار در دیوان خود وجه تسمیه کاشان را معبد و جایگاه جشن و دل آسایی دانسته است.
4ـ مولف کتاب فرهنگ واژه های فارسی در زبان عربی می نویسد: کاشان به خانه های تابستانی اطلاق می شود که با چوب و نی ساخته می شد.
5 ـ مولف کتاب آثار تاریخی کاشان و نطنز
می نویسد: چون اولین جایگاه آبادانی در این ناحیه به امر پادشاهان اساطیری
در کنار چشمه فین ساخته شده آن را کی آشیان یعنی جایگاه حکام گفته اند.
مذهب و زبان
مذهب:
مذهب
مردم این شهر، شیعه اثنی عشری است چنان که بواسطه ایمان راسخ، زهد و تقوای
بی نظیر شیعیان آن از صدر اسلام تا کنون با نام دارالمومنین در صدر شهرهای
شیعه نشین قرار گرفته و به نیکی از آن یاد شده است. به طوری که در زمان
صفویه کاشان پایتخت مذهبی ایران شناخته شده بود. از قرنها قبل عده ای از
یهودیان نیز در کاشان ساکن بوده اند که از دوره صفوی تعداد آنها زیاد بوده
لیکن امروزه تعداد کمی از آنان در این شهر اقامت دارند. یاقوت حموی نیز در
معجم البلدان در مورد ایمان مردم کاشان می نویسد:
«عده ای از علویان
ساکن کاشان منتظرند که صبح فردا قائم آنان ظهور کند و در هر طلوع، مسلح
سوار بر اسب به خارج از شهر می روند و متاسف بر می گردند.»
زبان:
زبان
مردم این شهرستان فارسی است. ولی در روستاهای حاشیه شهر، زبان رایجی و
تاتی رواج دارد که اصل آن در واژه های فارسی دری یا فرس قدیم است. ضرابی
در تاریخ کاشان می نویسد: مردم بلوک (حومه) را زبانی دیگر است که اهل شهر
از فهم معانی آن بی خبرند و آن را زبان رایجی گویند که دارای واژه های دری
فراوانی است.
مشاهیر كاشان
در طول تاریخ پرفراز و نشیب ایران در
دوران‌های مختلف از زمان ساسانیان، آل‌بویه (كه زبیده خاتون همسر
هارون‌الرشید كاشان كنونی را بنا نهاد) تا عهد سلجوقی، صفویه و قاجاریه و
پس از آن انسانهای بزرگی در این دیار پرورش یافته و به دنیا معرفی شده‌اند
از جمله: غیاث‌الدین جمشید (ریاضی‌دان و منجم بزرگ)، كمال‌الملك و
صنیع‌الملك (نقاشان نامدار)، ملامحسن فیض و ملااحمد و ملامهدی نراقی
(عالم، حكیم، عارف و دانشمند)، ملافتح‌اله كاشانی (مفسر)، محتشم كاشانی،
بابا افضل مرقی، سپیده كاشانی، كلیم كاشانی و سهراب سپهری (شاعران نامی) و
صدها چهره برجسته دیگر.
www.kashan.ir
