معرفی گلپایگان از استان اصفهان
گُلپایـِگان
شهری در استان اصفهان ایران است. شهر گلپایگان مرکز بخش مرکزی شهرستان
گلپایگان است. گلپایگان، یكی از شهرستانهای استان اصفهان می باشد كه از
شمال به شهرستان محلات و خمین، از جنوب به شهرستان خوانسار، از شرق به
میمه و از غرب به شهرستان الیگودرز محدود می باشد.
بر اساس آنچه كه از متون تاریخی مانند
نزهت القلوب نوشته حمد ا... مستوفی بر می آید: گلپایگان 5225 سال بعد از
هبوط آدم توسط همای چهر آزاد، دختر بهمن كیانی (بهمن دراز دست)
پوراسفندیار رویین تن، كه به تخت پادشاهی جلوس كرده بود ساخته شد و از
ابتدا این شهر را به نام خود چهرآزادگان و یا گلبادگان نامید.(حمدالله
مستوفی، 1366، ص75) بر اساس شواهد باستان شناسی و بررسی ها انجام گرفته بر
روی سنگ نبشته های تاریخی، سابقه سكونت انسان اولیه در دشت گلپایگان به
حدود هفت هزار سال قبل می رسد ولی شروع مدنیت را می بایست هم زمان با
اواسط حكومت سلسله هخامنشی دانست كه كاربری این شهر به عنوان یك پادگان
بزرگ تغییر یافت و حتی گروهی را اعتقاد بر این است نام اولیه این شهر
گردپاذگان بوده است.(برهان قاطع،1361، ذیل گلپایگان)، گروهی دیگر نام اصلی
آن راگَرپادگان به معنی کوهپایه می‌دانند. «گَر» در زبان پارسی میانه به
معنای کوه است. (گریوه و گریبان هم از همین ریشه هستند).
به هرحال پس از حمله اعراب مسلمان گروهی
از آنان در اطراف این شهر ساكن شده و نام آن را معرب گردانیده ،جرفادقان
نامیدند. در دوران بعد از اسلام علی الخصوص در دوران عباسیان گلپایگان از
مناطق معتبر و آباد كشور بوده است، ولی اوج شكوفایی و آبادانی آن در زمان
حكومت سلجوقیان به خصوص محمد بن ملكشاه سلجوقی بوده كه آثار و ابنیه زیادی
از جمله مناره و بازار و مسجد جامع را از خود باقی گذاشته است.
از آن پس به دنبال آشوب های اسماعیلیه و
فتنه مغول و یورشهای تیمور این شهر از اعتبار و رونق ساقط گشت و تنها در
زمان اوزون حسن بود كه مجددا نامی از آن بر سر راه تجاری همدان به اصفهان
به میان می آید. آخرین دوران طلایی آن كه آثار و ابنیه تاریخی موجود، مبین
رونق شهردر آنزمان می باشد، مقارن با دوران حكومت شاه عباس كبیر و امارت
امامقلیخان سردار بزرگ صفوی در گلپایگان می باشد.
با شروع فتنه افغان گلپایگان كه مقر
فرماندهی علیمردان خان بختیاری و محل تجمع نیروهای كمكی به اصفهان بود به
شدت از طرف محمود افغان مورد انتقام جویی واقع گشت و نه تنها اكثر اهالی
آن از دم تیغ گذشتند بلكه اغلب آثار و ابنیه و تاسیسات كشاورزی و قنوات آن
هم تخریب گشت و دیگر هرگز این شهر به اعتباری كه در گذشته داشت، دست
نیافت. شهری كه بنا به گفته ظل السلطان زمانی از حدود 200 الی 300 هزار
نفر جمعیت برخوردار بود، هرچند كه به این اظهار نظر باید با دیده تردید
نگریست، در زمان حكمرانی ظل السلطان به زحمت حدود 15 هزار نفر جمعیت ساكن
را در خود جای داده بود و نمای شهر به ویرانهای بزرگ می ماند. (اشراقی،
1383، ص157 به نقل از تاریخ مسعودی نوشته ظلالسلطان)
گلپایگان از طرف شمال به محلات و كمره
(خمین) و از طرف مغرب به كوه های بختیاری و الیگودرز و از طرف جنوب به
خوانسار و كوههای بختیاری و از طرف مشرق به كوه شیخ احمد و كوه صالح محدود
است. ارتفاع آن از سطح دریا 1818 متر است. (مبنای ارتفاع سطح متوسط آب
خلیج فارس در منطقه فاو كه مبنای مسطحات اروپائی می باشد.) گلپایگان از
مناطق نیمه صحرایی است و به علت نزدیكی به كویر مركزی بارندگی آن كم و
دارای زمستان های گرم می باشد و هوایش متغیر است. دشت گلپایگان، وسیع و آب
آن از رودخانه و قنات و چشمه و منابع آب های زیرزمینی تامین می گردد.
بنای مناره آجری سلجوقی در زمره بلندترین
مناره های قرن پنجم هجری قمری كه دارای دو در است و در درون آن پلكانی
تعبیه شده است. قسمت های پایین و بالای مناره مرمت گردیده و دارای كتیبه
آجری است كه این كتیبه به خط كوفی نوشته شده و فاقد تاریخ می باشد و متن
كتیبه آن از آ یات كلام الله مجید است.این مناره با قدمتی حدود 900سال در
برابر عوامل طبیعی (زلزله، باد، باران، سرما و گرما) سرفراز برجای مانده
است و از جمله بلندترین مناره های ایران می باشد. دو راه پله دارد كه
بصورت دورانی با 64پله به بالای مناره می توان صعود كرد. این مناره از
زمان سلجوقیان می باشد كه ساختمان آن را احتمالا با ساختمان مسجد جامع و
بازار چهارسوق همزمان می دانند. تا حدود چهل سال قبل، اطراف آن خرابه و
چاله چوله بود كه مردم گاهی از آنجا خاك می بردند و قطعه های ظروف سفالین
شكسته نیز دیده می شد و آن محل را چاله های پامناره می گفتند. جای خندقی
هم بود كه یك قسمت آن را برای زمین ورزش صاف كرده بودند ولی اكنون فقط چند
متری اطراف مناره را حصار نموده اند. گفته می شود این مناره برای راهنمایی
كاروانیان بوده و بالای آن چراغ نصب می كرده اند و در جنوبی چهارسوق از
جلوی مناره شروع می شده است. فعلا خیابان، گودتر از سطح پای مناره و بازار
چهارسوق است. دوشیر قبلا در محل پاشیرا نزدیك مقبره باباعبدالله در كنار
جاده قافله و ابتدای كوچه حكومتی بودند. میدان پاشیرا نسبتا وسیع و دكه
بازی و ورزش بچه های محل بود و براین شیرها كه وسیله سرگرمی بچه ها بود
سوار می شد ند وبازی می كردند.بعد از خیابان كشی چون خیابان چند متری از
جاده قافله فاصله پیدا كرد و زمین های اطراف پاشیرا را با قسمتی از جاده
قدیم به مالكین آن حدود دادند و میدان پاشیرا را هم گودبرداری نمودند كه
رختشوی خانه بسازند. شیر های سنگی رابا تخته و گرده چوب و غلطك كه بوسیله
دو گاو نر كشیده می شد، تك تك به پای مناره منتقل كردند. شیرهای سنگی
امروز در زیر سایه مناره سلجوقی محبوس اند.
بنای سیداسادات كه مربوط به دوران قرن
هشتم هجری است، دارای ایوان و غرفه های دو طبقه و گلدسته و گنبدی به بلندی
9 متر است. تزئینات سمت شمال شرقی و جنوب شرقی این بقعه از نظر ظرافت كار
شایان توجه می باشد. درسال1354 شمسی یك خیابان جدید كنار این امامزاده و
ساختمان مسجد جامع احداث گردیده است. بنا به نوشته اشعاری كه برروی سنگ حك
شده است و سنگ مزبور در طرف راست در ورودی بقعه می باشد، سه تن از فرزندان
حضرت امام موسی كاظم (ع) به نام های : امامزاده اسحاق،امامزاده منصور و
امامزاده رضا در آنجا مدفون اند. قبر دیگری به نام امامزاده یحیی فرزند
حضرت امام علی النقی (ع) می باشد.این بقعه مباركه در زمان سلطنت فتحعلی
شاه قاجار توسط مردی محتشم به نام حاج میرزا مهدی خان تعمیر و مرمت گردیده
است. بنای جامع گلپایگان از مساجد مهم تاریخی دوران سلجوقی است. این مسجد
دارای صحن و شبستان وسیع و گنبد بزرگ آجری می باشد و متعلق به زمان محمد
بن ملكشاه سلجوقی و از حیث نكات فنی و ساختمانی دارای امتیازات فراوانی می
باشد. ازخصوصیات مسجد و گنبد آن دارا بودن كتیبه های آجری متعدد و تزئینات
فراوان دوره سلجوقی است. در متن كوفی گنبد، نام محمد بن ملك شاه خوانده می
شود و اطراف محراب بزرگ زیر گنبد در متن كتیبه ای نام بانی آن بنای عظیم
را، ابونصربن محمد بن ابراهیم آورده اند. همچنین بربدنه های مختلف شبستان
نام بزرگان دین و جملات مذهبی را به خط كوفی آجری نوشته اند. در زمان
فتحعلی شاه قاجار شبستان های ساده طرفین گنبد و بناهای شرقی و غربی مسجد
را احداث نموده و بر ساختمان های گنبد عهد سلجوقی افزوده ا ند. ساختمان
گنبد عهد سلجوقی متعلق به اوایل قرن ششم هجری قمری است. بنای بقعه هفده تن
از ابنیه قرن 11 هجری قمری است.درزمان شاه عباس اول صفوی كه بر طبق كتیبه
سر در آن در سال 1032 هجری قمری ساخته شده است. بر روی بنای هشت گوش بقعه
گنبد، كاشی كاری باشكوهی قرار گرفته است كه از لحاظ ساختمانی و تزئین
كاشیكاری بسیار جالب و زیباست. كتیبه منظوم ا رسی مفصلی در توصیف شاه عباس
اول صفوی در این بنا به یادگار مانده و حاكی از احداث این بقعه بوسیله
امام قلی خان سردار معروف آن زمان است. طبق شجره نامه موجود در اداره
اوقاف و هفده تن افرادی كه در این محل مدفون اند عبارتند از: امام زاده
ابو الحسن فرزند امام حسن مجتبی (ع)، سلطان اسماعیل فرزند امام جعفر صادق
(ع)، صالح و قاسم فرزندان جعفربن علی (ع)، عباس و حسین فرزندان حضرت موسی
بن جعفر(ع)، شهربانو و حلیمه و صفورا دختران حضرت حضرت موسی بن جعفر (ع) ،
علی اكبربن علی بن حسین (ع)، محمد بن محسن بن علی بن حسین(ع)، محمود و
محسن و عبدالله بن یحیی بن امام موسی الكاظم (ع)، موسی و مظفر فرزندان
جعفر طیار، اسحق فرزند ا براهیم كه مشخص نیست ابراهیم مزبور به كدام امام
منتسب است. بقعه ناصر بن علی بن ابی طالب(ع) درقسمت شرقی هفده تن و در
فاصله چند متری آن است. در مورد شهادت این بزرگوار شایعاتی وجود دارد كه
از سنگدلی قاتلین او دارد و می گویند كسانی كه او راشهید كرده اند، از
ایادی خلیفه عباسی بوده اند و در نهایت بی رحمی اورا زنده لای جرز دیوار
گذاشته و شهید كرده اند. این بقعه نیز توسط امام قلی خان سردار لایق دربار
صفویه ساخته شده كه بعدا تعمیر گردیده است. از جمله كارهای دستی هنر منبت
كاری می باشدكه از زمان های گذشته در این شهر اساتید معروفی داشته است.
منبت كاران، انواع نقش های جالب را بانیش قلم منبت بر روی چوب گلابی و
گردو و امثال آن در می آورند و با تلفیق برش سطحی جوش ها و گره های چوب
سنجد و برخی چوب های جنگلی كه برسطح كار می چسبانند، وسائل تزئینی جالبی
می سازند. انواع قاب عكس و ظروف و جعبه های منبت كه هنرمندان می سازند
وسایل تزئینی و دكوراسیون و فروشگاه های هنری راتشكیل می دهد. در گلپایگان
و حومه مخصوصا حوزه جلگه بیش ازپنج شش هزار كارگاه برای قالی بافی دستی به
نام دیواری و دار زمینی وجود دارد. انواع قالی نخ فرنگ و فرش های معمولی
درابعاد مختلف تو دری و نیم و دو ذرعی و شش ذرعی و نه ذرعی و دوازده ذرعی
و سرانداز و پنج چاركی می بافند. نوعی از فرش گلپایگان به نام ویس و یاوری
با پشم گوسفند و رنگ دندانه و نخ مرغوب و بافت خاص دارای استقامت فوق
العاده می باشد.
وجه تسمیه گلپایگان
درباره كلمه گلپایگان و وجه تسمیه آن تا كنون نظرات مختلفی بیان شده است.
عده
ای گلپایگان را كوهپایگان خوانده اند. شاید به تناسب اینكه اطراف گلپایگان
را كوههای نسبتاً مرتفع محصور نموده است. و حال آنكه شهرستان گلپایگان
جلگه وسیع و مسطحی است كه زمین های صاف هموار و قابل كشاورزی آن فقط در
كنار یكی از دهات گلپایگان بنام (قالقان) تپه ای وجود دارد.
تاریخچه شهرستان گلپایگان
براساس آنچه در متون تاریخی مثل نزهت
القلوب نوشته حمدالله مستوفی و جغرافیای تاریخی شهرهای ایران آمده است
قدمت گلپایگان به 5 قرن بعد ازهبوط آدم می‌رسد. گویند این شهر را اولین
بار همای چهر آزاد دختر بهمن كیانی بنا كرد و بنام خویش چهر آزادگان یا
گلباذگان نامید. در دوره هخامنشیان، منطقه‌ای آباد و معتبر بوده است. در
دوره حكومت اسلامی و حضور اعراب در ایران گلباذگان معرب گشته و جرفادقان
خوانده شد. در دوره عباسی ان شهری آباد و معتبر بوده ولی شكوفایی و
آبادانی آن در زمان حكومت محمد بن ملكشاه سلجوقی به اوج خود می‌رسد كه
آثار و ابنیه زیادی از جمله مسجد جامعگلپایگان و بازار شهر بجای مانده این
دوره است. در زمان صفویه از شهرهای بزرگ ایران بشمار می‌رفته است زیرا در
مكاتبات مستند تاریخی همیشه گلپایگان را شهری بین اصفهان و همدان ذكر
كرده‌اند. وجود كاروانسراهایمتعدد در منطقه وآثار تاریخی حكایت از اهمیت و
آبادانی این شهر دردوره‌های مختلف تاریخی دارد. در دوره صفویه امام قلی
خان پسر اله‌وردی خان حاكم گلپایگان بوده كه آثار و ابنیه‌هایی در
گلپایگان بنا كرد كه مهمترین آنها بقعه 17 تن می‌باشد. گلپایگان همواره
كانون اسلام خواهی و مهد دیانت بوده به طوری كه این شهر هیچگاه خالی از
عالم و مرجع دینی نمانده است. درانقلاب اسلامی نیز این منطقه از
پشتوانه‌های انقلاب و اسلام بوده است. درعرصه دفاع مقدس مردم این شهرستان
تعداد 356 شهید و 800 جانباز و 54 آزاده را برای دفاع از كیان نظام به نام
خود ثبت كرده است. گلپایگان با عظمت دیرینه و قدمت 2000 ساله و تاریخی كهن
و فرهنگی اصیل و سابقه درخشان دینی،علمی، فرهنگی و اماكن تاریخی با شكوه و
ماندگار و طبیعت مستعد خدادادی برای توسعه همه جانبه و مناظر دیدنی زیبا
در دشت، كوهستان و چشمه ها ومردمی با فرهنگ و هنرمند، دارای جاذبه فراوان
برای سرمایه گذاری بخش دولتی و خصوصی و خارجی است. درباره نام گلپایگان
عقاید متنوعی اظهار شده است; عده ای آن را كوهپایگان و عده ای وردپادگان
خوانده اند. در نزهت القلوب حمداله مستوفی گلپایگان از اقلیم چهارم شناخته
شده است. در زمان صفویه حدود 200 تا 300 هزار جمعیت داشته است.
آثار تاریخی گلپایگان
از جاهای تاریخی و دیدنی این شهر میتوان
ارگ تاریخی گوگد رانام برد که اخیرا بازسازی گردیده ومورد توجه بسیاری از
توریستهای داخلی وخارجی قرارگرفته است. ضمنا هفده تن یکی دیگر از اماکن
مقدس و مذهبی آن به نام ابراهیم بن علی می باشد که بسیار مورد توجه مردم
مسلمان آنجا قراردارد و در قریه گوگد واقع شده است.
منبع :
/isfahanportal.ir
