پرسه‌ در تهران قدیم

خاطره بازی در تهران قدیم: به مناسبت روز تهران ...

تهران تا 3 قرن پیش قصبه ای خوش آب و هوا بود كه جویبارهایش جان را خنك می‌كرد چنار بوده است و باغ، جویبارهای روان؛ آب و هوایی خوش و مسیری بر سر راه ری. از ری پیش از این نوشتیم كه چگونه گندمش بر قدرت‌طلبان بی‌وفایی كرده است؛ اما در هر صورت ری بوده است و عبدالعظیم حسنی و تاریخ نهفته در آن؛ ری بوده است و علمای آن كه رازی برایش بسنده می‌كند.

 

اما تقریبا تا 3 قرن پیش، آن زمان كه هنوز تهران نه برجی داشت و نه بارویی؛ به قصبه‌ای خوش آب و هوا اشتهار داشت كه جویبارهایش در بهاران جان را خنك می‌كرد و چنارهایش سایه‌ساری امن بر دامنه جنوبی البرز منحصربه‌فرد بود؛ هر چند تابستان‌هایش گرم بوده است، اما نسیم بامدادی و شبانگاهی توچال خنكایی بوده است برای آرام جان. این روزها دیگر تهران است با بیش از 10 میلیون جمعیت و ساختمان‌های سر به فلك كشیده؛ چنارهای تاریخی خیابان ولیعصرش را نیز نه كسی دل دارد كه سر ببرد و نه زندگی مدرن شهری و خیابان‌های تنگ امان می‌دهد كه نگه دارندش، خودش مساله‌ای شده است كه برایش نشست و همایش تشكیل می‌دهند.

بگذریم از اینها تهران، با همه این نازیبایی‌ها كه این‌گونه بر چهره‌اش خط انداخته است، هنوز نگین البرز است، هنوز هم وقتی كه باران امان می‌دهد و چهره شهر را می‌شوید، سینه‌ریز كوه‌هایش نقشی از استواری و صلابت بر ذهن شهر ترسیم می‌كند. تا كنون زیاد از سفر كردن به سایر شهرها نوشته‌ایم كه البته هر یك زیبایی خاص خود را دارند و نگینی هستند بر انگشتر زرین ایران زمین 4 فصل؛ اما خود تهران نیز برخلاف آنچه كه ما در ذهن‌مان داریم، گنجینه‌ای از تاریخ و هنر در دلش نهان دارد؛ چرا كه حداقل بیش از 2 قرن است كه این قصبه گمنام از گمنامی به در آمده است و تبدیل به قطب قدرت، اقتصاد و... شده است. بنابراین خوب است كه یك روز نیز برویم تهران‌گردی و چه اشكالی دارد كه اگر مهمانی داشتیم بدانیم كه از تهران برایش چه بگوییم و كجا ببریمش؛ پس كوله‌بار می‌بندیم به سمت تهران قدیم!
 

كاخ گلستان، بازار و مسجد امام
 

شاید نسل امروز ندانند در میان دود و دم سبزه‌میدان و میدان ارك، كاخی است كه بیشترین تحولات دو سده ایران در آن رقم خورده است و این كاخ جایی نیست جز كاخ گلستان كه امروز تبدیل به موزه شده است و بازدید از آن برای همگان آزاد است.

كاخ گلستان، میراث‌دار 4 نسل پادشاهی بوده است. برای پادشاهان صفوی، تهران قصبه‌ای خوش آب و هوا بوده است برای عبور به سمت ری و زیارت حرم عبدالعظیم حسنی؛ شاه طهماسب نخستین فردی بوده كه دستور داده است بارویی به طول یك فرسخ در محل ارك كنونی كشیده شود كه بعدها دیوار بلندی گرد آن بنا شكل می‌گیرد و عمارات مقر سلطنتی در داخل آن ساخته می‌شود كه آن را ارگ می‌نامند. در اواخر عهد صفوی تهران گاهی به عنوان مقر دربار پادشاهان صفوی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

 

هنگامی كه دست تاریخ پایان روزگار صفویان را رقم می‌زند نوبت به زندیان می‌رسد و آرام ‌آرام كاخ گلستان تبدیل به كاخ می‌شود و جایی برای تردد پادشاهان زندیه كه خلوت كریمخانی حاصل همین دوران است؛ هر چند كه بعدها همین كاخ گلستان مكانی می‌شود برای انتقام‌گیری قاجارها از زندیان. كاخ گلستان در روزگار قاجارها تبدیل به مقر حكومتی می‌شود؛ محل اسكان شاه و خاندان شاهی و بخش مهمی از داستان‌هایی كه از قاجار شنیده‌ایم در این كاخ رقم خورده است و شاید بتوان این‌گونه تعبیر كرد كه جز زمان‌های تابستان و ییلاق‌های ونك، تجریش، زرگنده، قلهك و... بقیه مدت اسكان شاه در كاخ گلستان بوده و آغاز سلطنت تمام پادشاهان قاجار نیز در این كاخ بوده و البته مراسم تاجگذاری پادشاهان پهلوی نیز در كاخ گلستان انجام شده است. این نكته را نیز نباید از ذهن دور داشت كه اتفاقی مانند مراسم افتتاحیه مجلس اول نیز در همین كاخ گلستان انجام شده است. كاخ گلستان هنوز دیدنی‌ها دارد كه در ادامه به برخی از نكات آن اشاره می‌شود.
 

شمس‌العماره
 

شمس العماره به گوش بسیاری از ما ایرانیان آشناست؛ بلندترین ساختمان زمان خود كه مشرف به تهران بوده است كه درباریان از فراز آن تهران را رصد می‌كرده‌اند. شمس‌العماره یكی از بناهای تاریخی دوره قاجار است كه در این دوره درون كاخ گلستان ساخته شده است و از شاخص‌ترین بناهای این كاخ است. این ساختمان در سال 1282 به دستور ناصرالدین شاه آغاز شده است و در 2 سال به مباشرت دوستعلی خان نظام‌الدوله به پایان رسیده است. دلیل شاخص بودن این ساختمان ارتفاع آن و تزئینات و طراحی این بناست. سبك این بنا تركیبی از معماری سنتی ایرانی و معماری غربی است.

شما نیز اگر یك روز دل‌تان برای تهران قدیم و تاریخ آن تنگ شد، حتما سری به كاخ گلستان بزنید و مطمئن باشید كه آن‌قدر نگفته‌ها در آن آرمیده است كه می‌تواند خاطره‌ای خوش از رنگ تاریخ و آداب و سنن تهران قدیم برایتان ترسیم كند؛ علاوه بر شمس‌العماره، تالار سلام، تالار آینه و نقاشی‌های كمال‌الملك و كاخ ابیض یا موزه مردم شناسی و عمارت بادگیر و... همه از دیدنی‌های نهفته در كاخ گلستان است.

 

بازار تهران؛ گذر لوطی صالح و... نماد قدمت تهران
 

حال بگذارید چند قدم بیرون از كاخ بگذاریم. بازار؛ كه در جامعه سنتی نماد تكاپو و تجارت بوده است، تعامل مردمان با یكدیگر، نماد كسب و كار و رزق حلال. شاید برای شما نیز جالب باشد كه بدانید بنای اولیه بازار تهران به دوران شاه طهماسب صفوی برمی‌گردد؛ بنابراین سابقه تاریخی آن بسیار قدیمی است. بازار تهران هم‌اكنون به ثبت ملی رسیده است، یعنی این‌كه براین اساس حفظ و نگهداری از آن الزامی است و ساخت و ساز در آن ممنوع است؛ قانونی كه مسوولان باید توجه بیشتری به آن مبذول كنند.

 

نخستین تقسیم‌بندی بازار تهران به این شرح بوده است: بازار لباف‌ها، كرجی‌دوزها، سراج‌ها و نعل‌چی‌ها؛ یعنی پاسخی به نیازهای زمان خودشان بوده است.

بگذارید به دور از زرق و برق امروزی جنس‌های چینی بازار تهران امروز؛ چشم‌هایمان را ببندیم و به زمان‌های كمی دورتر برویم؛ مثلا زمان آغامحمدخان قاجار خوب است؛ برویم گذر لوطی صالح كه هنوز در بازار تهران معروف است. در تاریخ این‌گونه ثبت است كه آغامحمدخان قاجار كه تجربه كاخ زندیه و تلخك‌های آن را دیده بوده است، از فردی به نام لوطی صالح كه از افراد بنام تهران نیز بوده است، می‌خواهد كه به عنوان تلخك دربار برای او شیرین‌زبانی كند؛ سخن كوتاه این كه لوطی صالح بیچاره سرانجام به سبب یك شوخی كه به مذاق شاه خوش نیامده بوده است، شاه دستور می‌دهد كه بینی‌اش را ببرند و آن‌گاه اجازه می‌دهد كه او برود. محله لوطی صالح در تهران قدیم، از محلات سرشناس و اعیان‌نشین شهر بوده است. این محله كه هم‌اكنون تقریبا مخروبه‌ای بیش از آن باقی نمانده است بسیاری از حوادث تاریخی مانند قتل گریبایدوف، سفیر روسیه در این محله رخ داده است و بسیاری از سفیران كشورهای خارجی در این محله سكونت داشته‌اند. لوطی صالح را بسیاری به عنوان جوانمرد و لوطی می‌شناخته‌اند و به همین سبب گذری در بازار به نام او نامگذاری شده است. زیرگذر معروف به او پایین‌تر از چهارسوق بازار بزرگ و بازار مسگرها واقع شده است.

اما وقتی كه از بازار تهران سخن می‌گوییم، مسجد امام خمینی نیز در جایگاه خود در كنار بازار حائز اهمیت است. این مسجد كه به نام قدیمش مسجد سلطانی معروف بوده است از بناهای دوران فتحعلیشاه قاجار به شمار می‌رود و در انتهای خیابان ناصر خسرو واقع شده است كه خود از دیدنی‌های پایتخت محسوب می‌شود.

اما بازار تهران و حاشیه‌اش باز هم دیدنی دارد؛ امامزاده‌های زید از جمله امامزاده‌هایی است كه هم به جهت تاریخی و هم به جهت مذهبی حائز اهمیت است. این بقعه در محله بازار در انتهای جنوبی بازار بزازان یا بازار امیر میان چهارسوق كوچك و انتهای بازار ارسی‌دوزها واقع شده است. از نظر قدمت تاریخی پس از بقعه سید اسماعیل(ع) و امامزاده یحیی(ع) در ردیف سوم قرار دارد. برخی از آثار تاریخ این امامزاده از جمله صندوق منبت عتیقه آن به عهد صفوی برمی‌گردد ولی ساختمان آن به دوران قاجاریه برمی‌گردد كه به سفارش كامران میرزا نایب‌السلطنه ساخته شده است.

اگر اهل تاریخ هستید هم خوب است بدانید كه لطفعلی خان زند آخرین پادشاه قاجاریه در این امامزاده دفن است. او كه رقیب سرسخت آغامحمدخان قاجار بوده است، پس از شكست خاندان زندیه از قاجاریه به دستور آغامحمدخان قاجار كه كینه‌ای دیرین از زندیه داشته است به قتل می‌رسد و در نهایت جوان 22 ساله را كه تاج قدرت امان زندگی را از او می‌ستاند در امامزاده زید به خاك می‌سپرند.
 

مسجد و مدرسه سپهسالار و دارالفنون
 

حال كه به تهران قدیم رفتیم، بگذارید كمی نیز به مهد علم و دانش برویم؛ مدرسه و دانشگاه. دارالفنون، واقع در ناصرخسرو، نخستین مدرسه تحصیلات عالیه در ایران بوده است كه به دستور امیركبیر ساخته شده است. بسیاری دارالفنون را همتراز دانشگاه دانسته‌اند و دانش‌آموختگان این دانشگاه در تحول دانش، مدیریت و فرهنگ ایران بسیار تاثیرگذار بوده‌اند. مدرسه دارالفنون به عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است و هم‌اكنون به عنوان زیرمجموعه پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش درآمده است.
 

زمان ساخت دارالفنون به قبل از مسجد و مدرسه سپهسالار برمی‌گردد؛ اما مهم‌ترین وجه تمایز این دو از یكدیگر این است كه دارالفنون بیشتر در ارتباط با علوم مدرن فعال بوده است و مسجد و مدرسه سپهسالار همان‌گونه كه از مجاور بودن مسجد و مدرسه آن مشخص است بیشتر حالت بومی داشته است.

هم‌اكنون كتابخانه مدرسه سپهسالار بیش از 4200 كتاب خطی به خط مولفان در خود جمع‌ آورده است و نزدیك به 10هزار نسخه نیز كتاب چاپ سنگینی در گنجینه این كتابخانه وجود دارد.

بنیانگذار مسجد و مدرسه سپهسالار حاج میرزا حسن خان سپهسالار قزوین صدر اعظم ناصرالدین شاه قاجار و برادرش مشیرالدوله بوده است و بسیاری ساختار مسجد سپهسالار را شبیه به مساجد تركیه دانسته‌اند.
 

آیا باز هم می‌خواهید از دیدنی‌های تهران بنویسیم؛ دیدنی‌هایی كه بسیاری از ما چشمان خود را روی آنها بسته‌ایم و حتی فكر نمی‌كنیم كه می‌توانیم یك روز تعطیل یا در یك روز تابستانی به آن سفر كنیم؛ برای سفر كردن لزومی ندارد كه حتماً تا دوردست‌های جغرافیایی برویم، چرا كه دوردست‌های تاریخی نیز جای مناسبی برای سفر كردن است و چه بهتر كه دوردست‌های تاریخی به جهت جغرافیایی به ما نزدیك باشند. اگر میهمانی داشتید كه می‌خواستید تهران را به او معرفی كنید، نگران نباشید كه تهران كم از دیدنی ندارد. اگر زمان امان دهد و قلم یاری كند، باز هم از تهران خواهیم نگاشت؛ اما همین‌جا خوبست علاوه بر آنچه برشمردیم از برخی از این دیدنی‌ها فقط نام ببریم:

ـ ‌ساختمان مجلس شورای ملی
ـ‌ خانه قدیمی فخرالدوله
ـ‌ مجموعه كاخ سعدآباد
ـ‌ قبرستان ظهیرالدوله
ـ‌ سردر باغ ملی
و...
تا سفری دیگر خدانگهدار!